Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1982

[p. 1]

[Nr. 53/54]

Europese ‘libraires’: de gebroeders Huguetan in Amsterdam (1686-1705)^*

Met de dood van Daniel Elsevier in 1680 eindigt een tijdperk - Locke getuigt daarvan² -; zijn grote internationale boekhandel, die mede door de tijdsomstandigheden slecht ging, wordt niet voortgezet. Op de inventaris van 1681 na de dood van zijn weduwe vindt men o.a. als zakelijke relatie in Lyon Jean Antoine Huguetan & Comp.³

Het is dan in feite al het begin van de réfuge, maar Huguetan sterft in 1681 nog in Lyon. Zijn drie zonen komen echter naar Amsterdam - dat werd althans het hoofdkwartier - en nemen daar gedurende ± 20 jaar enigszins de rol van Elsevier over. De enige directe tegenstander van hen - voor zover de archiefstukken doen zien - is Leers in Rotterdam geweest.

In 1699 bespreekt de bekende Italiaanse emigrant Leti in zijn Raguagli de rol, die deze twee in de boekhandel speelden, eerst kort van Leers en dan veel langer van de broers Huguetan.⁴ Precies omgekeerd deed Martin dat in 1969 en wel omdat de uitgaven van Leers veel belangrijker waren dan die van de broers Huguetan.⁵ De zaken van deze laatsten waren echter oneindig groter en commercieel gezien waren zìj in hun tijd zeker veel belangrijker. Een uitgever zonder meer bestond toen niet en de annexe boekhandel - min of meer nog ruil, zij het niet meer vel voor vel - was dus uiterst noodzakelijk.⁶ Men moest niet alleen boeken drukken maar ook die op de beste wijze aan de man brengen. Het is in ieder geval duidelijk, ook al uit de beschrijving van Leti, dat beide partijen glasharde zakenlieden waren.

De familie Huguetan was al van het begin van de 16de eeuw af in de boekhandel in Lyon. Ze zette de zaken na de opheffing van het edict van Nantes in 1685 eerst in Genève, maar al gauw in Amsterdam en daarnaast ook in Londen voort.⁷ Al in Lyon waren ze blijkbaar ook bij de geldhandel betrokken en dit ging op steeds groter schaal verder.

* Noten zie p. 8

2 Amsterdamse Boekhandel V 117 noot 281.

3 Amsterdamse Boekhandel III 115 Jean Antoine Huguetan & Comp. te Lyon.

4 G. Leti, Raguagli historici & politici (Amsterodamo, aparesso Teodoro Boeteman 1699), vertaald door F. Hertogh als Kort begrip der helden-deugden, ofte historische en staat-kundige verhandeling (Den Haag, Engelbreght Boucquet 1700). In de Italiaanse uitgaaf heeft Leers 8 (of 13), in de Nederlandse 17 regels, de Huguetan's resp. 47 (of 57) en 79 regels. Ik laat hier de passage betreffende Leers volgen, waar speciaal gewezen wordt op zijn bekwaamheid in de boekhandel. ‘De Hollanders spannen nog alle hare kragten in, om, niet alleen den roem, en den luister der drukkerijen, maar ook den groten handel der boeken van hare medeburgers en voorsaten, over den ganschen aard-boodem verstroid, te handhaven; waar ontrent Sr. Reinier Leers, tot Rotterdam, sig wel 't meest bemoeit; en uit wiens drukkerije, verscheide boeken, van seer grote nuttigheid, en onvermijdelijke noodsakelijkheid, voor allerlei stands personen, dagelijx voortkomen; onder dewelke zijne Diktionarien, of Woorde-boeken insonderheid seer zijn befaemt; en niet weinig doed hier toe, zijne natuurlijke bequaemheid, en gemakkelijkheid in 't verkopen, en verruilen derselve.’ In de Index zijn alleen de broers Huguetan opgenomen: ‘Hughettani fratelli passano di Lione in Amsterodamo e perche 8. fondano una famosa stamperia, & un traffico generale per la libraria 9, 10’, of ‘Hugetans haar kostelijke boekhandel in Amsterdam 10’.

5 H.-J. Martin, Livre, pouvoir et société à Paris au XVIIe siècle (1598-1701) (Genève 1969) II 745 - 748 (Huguetan's) en 748 - 753 (Leers).

6 Amsterdamse Boekhandel V 156 geeft een overzicht van de rekening-courant broers Huguetan-Luchtmans. Ik voeg daaraan nog toe, dat deze loopt van 18.3. 1697 en te vinden is op de f. 7, 8, 9, 101, 115, 234. De debetzijde sluit op 19.2.1705, de creditzijde op 9.6.1705, toen de broers de boekhandel geheel stopzetten. Een afrekening volgde blijkbaar niet meer. Vaak vielen debet- en creditzijde ongeveer tegen elkaar weg. Het lijkt waarschijnlijk, dat Luchtmans voor grotere waarde had ontvangen dan gestuurd en dat voor de broers Huguetan de afrekening te klein was om nog van belang te zijn. Ik noem enkele van de prijzen van werken, die hier nog ter sprake zullen komen: 18.3.1697 2 Dict. de l'Academie f 42.10.-, 5.5.1698 1 idem f 21.10.-, 4.8.1698 2 Dict. des sciences et des arts f 43.-, 4.3.1699 2 Leti Raguagli f 4.10.-, 8.8.1704 17 kaerten van Sanson (prijs niet ingevuld). Leers berekende zijn Dict. de Furetière op 7.4.1708 voor f 38.- aan Luchtmans.

7 Cinq siècles d'imprimerie à Genève (Genève 1978) 110: Paul E. Geisendorf schrijft over de broers Huguetan: ‘Grands libraires à Lyon, les Huguetan ne sont plus qu'hommes d'affaires et banquiers quand la Révocation les force à transférer à Genève, puis à Amsterdam les affaires considérables sur la rigueur desquelles les historiens eux-mêmes ne se sont pas encore mis d'accord.’

[p. 2]

Allereerst iets over de drie broers, Marc geboren 1655, Jean Henry, geboren 1664, en Pierre geboren 1674. Marc vestigde zich in 1686 in Amsterdam, waar de familie ook buiten de boekhandel relaties had,⁸ werd poorter (als refugé gratis!) en lid van het boekverkopersgilde. Alle zaken, die de familie deed op gebied van drukkerij en boekhandel, vielen wat het gilde betreft onder dit lidmaatschap, nog tot drie jaar na zijn dood toe. De andere broers werden geen gildelid, maar betaalden de contributie of jaarzang op naam van hun overleden broer verder. Het is een duidelijk voorbeeld van de rekkelijkheid van de Amsterdamse gildebepalingen. Mare leidde de Amsterdamse zaak tot 1695 en vertrok toen naar Engeland, waar hij in 1702 stierf.⁹ Uit zijn tijd dateert de oprichting van de grote drukkerij in het voormalige Glashuis aan de Keizersgracht, dat in 1684 als zodanig was stilgezet.¹⁰

Jean Henry Huguetan, tweede broer, is de bekendste van de drie en was dat ook in zijn eigen tijd. Hij bleef aanvankelijk in Frankrijk om orde op de zaken te stellen.¹¹ Met een internationale boekhandel was het niet moeilijk om geld uit Frankrijk te krijgen en de familie Huguetan kwam dan ook in tegenstelling tot andere refugés met een groot kapitaal naar Amsterdam. Hij werd pas in 1690 lid van de Waalse Gemeente en deed voornamelijk zaken op het gebied van geldhandel. Genoemd wordt in de 17de eeuw de financiering van het Engelse leger en in het begin van de 18de eeuw financiering van het Franse leger.¹² Er is in deze periode vrijwel steeds oorlog! Die zaken vallen buiten de boekhandel, waarvoor er tussen de broers een soort familietrust bestaat. Eerst alleen tussen Mare en Jean Henry en sedert 1694 ook daarbij de jongere Pierre. De broers benoemen elkaar tot erfgenamen,¹³ hoewel zeer geliëerd met de rest van de familie, hun zusters en moeder, Marguerite Perachon.¹⁴ In 1694 wordt een inventaris opgemaakt, waardoor we goed op de hoogte komen van de boekhandel. In 1702 komt er een nieuw contract, waaraan in 1705 een einde komt. Jean Henry is dan geheel verwikkeld in speculaties, waarbij zich de meest schilderachtige incidenten voordoen, als een mislukte poging tot ontvoering van hem door de Franse politie en later een vlucht uit Utrecht op een hooikar.¹⁵ Jean Henry maakt daarbij vele slachtoffers, maar slaagt erin zelf financieel steeds weer goed hieruit te komen. We danken er een aantal pamfletten aan, met veel interessante gegevens.¹⁶ Jean Henry trouwt in 1701 met een refugésdochter Testas en in 1708 met een Nassau-Odijck.¹⁷ Hij eindigt zeer gezien in Denemarken als graaf Gyldensteen en sterft in 1749. Drie jaar eerder is de kleinzoon van zijn zuster Philibert, Jean Henri van Swinden, toonbeeld van 18de eeuwse geleerdheid en degelijkheid, naar hem vernoemd!¹⁸

De jongste broer, Pierre, heeft sedert 1695 de boekhandel in Amsterdam geleid en doet dat volgens Leti uitstekend ondanks zijn jeugdige

8 Zijn gastheer was Mattheus Lestevenon (1633-1693), kleinzoon van een Zuid-Nederlands emigrant (J.E. Elias, De vroedschap van Amsterdam 1578-1795, Haarlem 1903-1905); voor zover te zien was er geen familierelatie.

9 Vermoedelijk stierf Marc Huguetan in 1702 in Londen op 19 mei, daar op 19.11.1702 het 1ste half jaar lijfrente aan zijn moeder verviel; op 13.4.1702 gaf Jean Henry Huguetan voor notaris Hoekebak procuratie aan zijn zuster Susanne Huguetan, widow de la Piemante, om indien Marc stierf alles te verrichten, wat noodzakelijk was voor de afwikkeling van de nalatenschap.

10 Het Glashuys op de Keizersgracht behoorde aan de afslager Jacob Haring, die getrouwd was met een dochter van Daniel Elsevier. Bij de echtscheiding van dit echtpaar werd op 5.9.1707 een inventaris opgemaakt voor notaris Tzeeuwen, waaruit men op moet maken dat het Glashuys toen niet verhuurd was. Haring had zoals uit deze inventaris blijkt onder de veilingen, die hij leidde, speciaal ook boekenveilingen. (Maandblad Amstelodamum 1969, 244).

11 In Parijs werd op 8.5.1686 of 1687 een zoon van hem geboren, Jean Henry Desmercières, genoemd naar zijn geboortestraat, die een belangrijke rol in het leven van zijn vader zou spelen en in 1778 in Denemarken stierf (Van Biema, zie Index en Dansk Biografisk Leksikon).

12 De later genoemde pamfletten maken melding van de financiering van de Engelse legers; over de financiering van de Franse legers en de gevolgen daarvan schrijft uitvoerig: Herbert Lüthy, La Banque Protestante en France (Paris 1959) in het hoofdstuk ‘L'affaire Huguetan et la faillite Demeuves’ (149-168). Lüthy steunt op Van Biema, daar hij de bewuste pamfletten niet kon raadplegen.

13 Pierre Huguetan vermaakte als vrijgezel in zijn testament voor notaris Hoekebak 13.9.1694 aan zijn moeder f 400,- per jaar, aan zijn drie zusters ieder f 3000, -, aan de Waalse Diaconie f 500,- en benoemde zijn broers tot erfgenamen. Na zijn huwelijk maakte hij weer voor notaris Hoekebak een testament, op 8.1.1701, waarbij hij zijn vrouw de inboedel of in plaats daarvan f 10000,- naliet. Zij maakte toen ook haar testament en benoemde haar echtgenoot tot erfgenaam. Bij zijn tweede huwelijk, toen de compagnie was opgeheven, maakte hij samen met zijn echtgenote op 11.5.1715 een zeer normaal testament voor notaris Hellerus, waarbij zijn zuster Marie's kinderen 1/3 en zijn zuster Marguerite of nazaten 2/3 zouden erven, wanneer hij kinderloos stierf.
Jean Henry Huguetan maakte op 18.4.1702 zijn testament voor notaris Hoekebak, waarbij hij zijn echtgenote f 60000,- en inboedel, zijn dochter f 70000,- en zijn moeder een lijfrente van f 1000,- legateerde en zijn broer Marc Huguetan tot erfgenaam benoemde. Deze maakte zijn testament in Londen op 15.4.1702; uit de afrekeningen in Amsterdam blijkt echter, dat hij zoals te begrijpen Jean Henry Huguetan omgekeerd ook tot erfgenaam had benoemd. Zijn broer Pierre kreeg een legaat en zijn moeder een lijfrente van f 300,- blijkens de akte van 13.10.1702 en 15.2.1703 voor notaris Hoekebak.

14 De drie zusters waren Susanne Huguetan, die, vermoedelijk al vóór 1686, was getrouwd met Claude René de la Piemante. Zij woonde aanvankelijk in Londen, later in Den Haag, waar zij 10.12.1745 werd vermoord. Ik vermoed, dat zij daar al in 1714 woonde, daar haar moeder, die aanvankelijk te Amsterdam had gewoond, op 24.8.1714 daar in de Kloosterkerk werd begraven en toen verder geen kinderen in Den Haag had. (Van Biema 1-3). Marthe Huguetan (later ook Marguerite genoemd), geboren Lyon 1669/70 trouwde te Amsterdam in 1688 met de koopman Jean Philibert uit Lyon. Hij en zijn broer Bartholomé Philibert (afwisselend in Amsterdam en in Londen) deden veel zaken samen en Jean Philibert was ook nauw gelieerd met zijn zwagers Huguetan. Hij ging mis in 1703 (Lüthy 150) en het gezin verhuisde naar Leiden (o.a. procuratie 29.4.1709 voor notaris Valkenburg te Amsterdam). Zij stierf in Leiden in 1763. Marie Huguetan, geboren Lyon 1668/69 trouwde te Amsterdam in 1698 met Mathieu Hullin de Gastine, geboren in Loudun, majoor in het regiment van Belcastle, wat uiteraard te maken kan hebben gehad met de financiering door Jean Henry Huguetan van het Engelse leger. Hij hertrouwde in 1707 in Amsterdam met Marianne le Cordier.
Blijkens de inventaris, die in 1694 van de compagnie van de broers werd opgemaakt, hadden zij bescheiden vorderingen op de compagnie, de moeder f 6300, -, Susanne f 5250, -, Marie f 9324,- en Marthe f 2336, -.

15 Voor de poging om Jean Henry Huguetan te ontvoeren, vergelijke men Van Biema 112 en 117. Op de hooikar gaat Van Biema minder uitvoerig in. Men vindt daarover advertenties in de Utrechtse Courant 9/16 augustus 1708 (vergelijk ook 7/14 juli en 15/22 december 1707) en de Amsterdamse Courant, waarbij een beloning van 1000 ducatons wordt uitgeloofd voor degene, die aanwijzingen over zijn verblijfplaats kan geven, 14, 18, 21, 23, 28 augustus, 4, 13, 15, 20, 25 september en 9 oktober 1708. In de laatste couranten wordt meegedeeld, dat de weerlegging in de Rotterdamsche Courant ten onrechte is en dat alle advertenties geplaatst zijn met kennis van burgemeesters.

16 De pamfletten worden beschreven door Van Biema 146 ‘Memorie instructyf’ (exemplaar Gem. Archiefdienst Amsterdam) en 154 en 155 ‘Aenmerkingen...’ en ‘Lettre de Mr. T.D.M. ...’ (Knuttel 15419 en 15979). Het laatste verscheen ook in een nederlandse vertaling ‘Brief van de Heer T.D.M. ...’ (exemplaar Gem. Archiefdienst Amsterdam). De ‘Memorie instructyf’ spreekt ook nog van een ‘Memoire abrégé’, die net als de ‘Lettre de Mr. T.D.M.’ werd opgesteld van de kant van Jean Henry Huguetan, welke Memoire abrégé echter niet meer te vinden is. De pamfletten betreffen andere zaken dan die ik in noot 22 uitvoeriger zal verhalen, maar raken die wel zijdelings. Over de boekhandel wordt slechts eens gesproken. In 1710 had Jean Henry Huguetan het ambt van drossaard van Vianen verworven. Hierover zegt de ‘Memorie Instructyf’ (11): 'T is waer, en het is ook aerdig en gevallig, dat Huguetan juyst het voorsz Ampt heeft gekregen; hij zou kunne zeggen, dat hij van Baron, is geworden Koning van al de Banqueroetiers, want nu moeten de kleyne Banqueroetiertjes aen hem het Hof maken, en eer en Hommage doen, om zijn protectie te erlangen, is het niet wel geavanceert en opgeklommen, voor een Boekverkoper?’ De anonyme schrijver van dit pamflet wist, hoe Jean Henry Huguetan het meest te kwetsen was. Zelfs in zijn ondertrouwakte van 1702 had hij het woord koopman laten schrappen en liefst duidde hij zich in akten als bankier aan.

17 De familie Testas, die thans nog bestaat, is behandeld in het Nederlandsch Patriciaat 1903 (III). De gegevens, die Van Biema en Lüthy daaruit hebben overgenomen, zijn gedeeltelijk onjuist. Daar Jean Henry Huguetan met zijn zwager Testas ook na de dood van zijn echtgenote in 1703 in voortdurend contact bleef, lijkt het mij goed om hier een rectificatie te geven.
De stamboom, uitvoeriger in de Wapenheraut van 1900, localiseert ten onrechte de ouders en grootouders van Susanne Testas, de echtgenote van Jean Henry Huguetan, en haar broer Pierre in Amsterdam. Voor zover ik kan nagaan bleven allen in Bordeaux gevestigd. Susanne Testas werd op 9.5.1699 lid van de Waalse Gemeente en woonde bij haar broer Pierre, die in 1696 in Londen was getrouwd met Maria Delbosc, uit welk echtpaar sedert 1697 een groot aantal kinderen te Amsterdam werd geboren, o.a. in 1704 een petekind van Jean Henry Huguetan en in 1711 een petekind van het echtpaar Huguetan, genaamd Maurice Henry Testas. Enkele malen zijn bij de doopgetuigen plaatsvervangers voor de grootouders; enkele malen fungeren de grootmoeders zelf. Dit kan echter ook op een omissie berusten. Zeker is, dat toen het echtpaar, 39 en 34 jaar oud, op 14.8.1711 in ondertrouw ging om op 31.8 opnieuw te trouwen te Abcoude ter bevestiging van het Engelse huwelijk, de beide vaders Daniel Testas en Jean Delbosc te Bordeaux woonden. Het nieuwe huwelijk kan te maken hebben met het feit, dat Pierre Testas, die reeds op 16.8.1696 samen met zijn echtgenote een testament voor notaris Outgers te Amsterdam maakte en hier op 6.9 van dat jaar poorter werd, pas op 24.11.1696 in Londen getrouwd zou zijn.
Pierre Testas had op wat minder grootse wijze dezelfde internationale achtergronden als de broers Huguetan, veel familie in Frankrijk, nauwe contacten met Engeland en nogal wat speculatieve ondernemingen. De bovengenoemde zoon Maurice Henry Testas, die in 1746 zou sterven, vinden we blijkens akten van 23.12.1740 en 6.1.1741 voor notaris T.D. de Marolles terug als handelsraad en tresorier-generaal van de tabaksfabriek van de keurvorst van de Pfalz en met zijn vader in contact met J.N. Olenschlager (een oude relatie van Huguetan voor de boekhandel) te Frankfurt.

18 Geboren Den Haag 8.6.1746 als zoon van Philippe en Anna Maria Tollozan, dochter van Jean Jacques en Marguerite Philibert (Nederlandsche Leeuw 1898, 68 en 1941, 251).

[p. 3]

leeftijd. Hij is de meest Nederlandse van de drie broers en trouwt in 1700 en 1713 in vooraanstaande Amsterdamse koopmansfamilies.¹⁹ Hij blijft tot ± 1731 in Amsterdam, verhuist dan naar Den Haag, waar hij in 1740 sterft.²⁰ Bij de opheffing van de compagnie tussen de broers op naam van Les Frères Huguetan in 1705 komen de drukkerij en de enorme voorraden aan boeken door geheel Europa, waarvan de getaxeerde waarde enige honderdduizenden bedraagt, eigenlijk geheel aan Jean Henry. Na 1707, wanneer hij in grote moeilijkheden komt, wordt alles min of meer verborgen gehouden, overal verspreid op zolders.²¹ Pas in 1716 slagen de crediteuren erin er beslag op te leggen.²² Maar dank zij de tussenkomst van Pierre Huguetan mislukt dit uiteindelijk. Pas in 1729 en 1730 vinden de veilingen van de boeken en van de drukkerij in Amsterdam plaats en komt er daarmee voor goed een einde aan de boekhandel, die sedert 1705 of 1707 heeft stilgelegen.²³

Naast de drie broers vindt men als belangrijke figuur, George Gallet, de meesterknecht op de drukkerij, die zelf in tegenstelling tot andere grote meesterknechten ook lid van het gilde is.²⁴ Wij horen van hem van 1690 tot 1704. Dan vertrekt hij blijkens een door de Waalse Gemeente afgegeven attestatie naar Londen. Veel van de boekhandel geschiedt op zijn naam. De afwisseling van het gebruik van de naam Gallet en van Huguetan in de advertenties en op de adressen in boeken heeft uiteraard een reden, maar het is moeilijk die steeds te doorgronden.²⁵ Er werd op de drukkerij zeker ook voor anderen gedrukt en dan kwam vanzelfsprekend noch de naam Gallet, noch die van Huguetan op de uitgaaf voor. Meestal hadden de broers Huguetan in zo'n geval een financieel aandeel in zo'n uitgaaf. Voorbeelden van drukken, die zuiver in opdracht voor anderen vervaardigd werden, vond ik in tegenstelling tot dergelijke drukken van de andere grote drukkerijen hier niet. De andere grote drukkerijen waren toen, tot 1695, die van de familie Blaeu op de Bloemgracht en die van de weduwe Schippers op de Nieuwe Herengracht, van waar de befaamde Engelse bijbels kwamen.²⁶ Naar ik aanneem uit berichten van tijdgenoten, was de drukkerij van Huguetan op het hoogtepunt met 12 persen en 6 plaatdrukpersen en een omvang van het werkvolk van 50 à 60 mensen de grootste van de drie.²⁷

Het is ondoenlijk om in te gaan op alle uitgaven van het zeer gevarieerde fonds. Drie speciale soorten zijn echter wel te onderscheiden. Allereerst zijn dat de rooms-katholieke kerkboeken, die de familie al van ouds in Lyon drukte. Dit werd in Amsterdam voortgezet, o.a. op de naam van Moretus in Antwerpen. We weten van deze uitgaven uiteraard verreweg het minste. We hebben alleen berichten over het zeer georganiseerd binnensmokkelen via Luxemburg in Frankrijk. Ook kunnen we ons uit de inventaris bij de overname in 1694 een redelijk beeld vormen van de opdrachtgevers.²⁸ De enige druk, die stellig van hun persen

19 De families De Vicq en Harencarspel vindt men behandeld bij Elias, net als de familie Velters, waaruit de beide grootmoeders stamden (Elias 669). De twee echtgenoten van Pierre Huguetan waren nichten door hun moeders Judith Adriana en Renetta Clara Velters uit een bijzonder rijke en belangrijke koopmansfamilie. Een zuster Maria was getrouwd met Gijsberto Mels, commissaris extraordinaris te Madrid 1684-1703. Een broer Jeronimus handelde op Frankrijk en Spanje en stierf in 1707 kinderloos. In dat jaar werd een andere broer Alexander burgemeester, na in 1702 in de vroedschap te zijn gekozen. Hij stierf als vrijgezel. Van Biema geeft vele feiten over de nalatenschappen, die Pierre Huguetan ten deel vielen.

20 Onzeker is de datum, waarop Pierre Huguetan met zijn gezin naar Den Haag verhuisde, waar hij in 1740 stierf. Uit de Amsterdamse herenboekjes op te maken, waar hij als kerkmeester van de Nieuwe kerk tot en met 1731 wordt vermeld en waar sedert 1730 geen adres wordt gegeven, geschiedde dat in dit jaar. Tot die tijd woonde hij op de Keizersgracht bij de Gouden Ketting.

21 De opslagplaatsen voor de boeken, die buiten drukkerij of eigen huis werden bewaard, waren bijna alle bij directe of aangetrouwde familieleden. De enige, die ik niet thuis kon brengen, was 1694 Sr. Milly (Amsterdamsche Boekhandel III 168). Het kan de vader Pieter Milly van de gelijknamige felpwerker, die in 1682 trouwde, op de Baangracht zijn geweest; zijn vrouw Anne le Grand werd nog in 1700 van dat adres begraven.

22 Ofschoon de geldzaken zich grotendeels afspeelden buiten de boekhandel, was er toch wel verband. De opheffing van de compagnie van de broers Huguetan in 1705 had ten gevolge gehad, dat de voorraden boeken aan Jean Henry kwamen, die het beheer had gegeven aan zijn neef Pierre Humbert. Sedert 1707 was er echter niets meer van te krijg. Als achtergrond daarvan speelden de geprotesteerde wisselbrieven. Het is mij thans mogelijk een duidelijker overzicht te geven dan ik in 1965 in De Amsterdamse boekhandel deed (III 171-172). Behalve Van Biema en Lüthy raadplege men ook hiervoor J.G. Frederiks, ‘Jean Henri Huguetan’, (Vaderlandsche Letteroefeningen 1871, II 735-755) en B.J.L. de Geer, ‘De wisselprocessen van Jean Henri Huguetan’ (Nieuwe Bijdragen voor rechtsgeleerdheid en wetgeving, Nieuwe Reeks VIII 1882, 211-243).
In het nauw gedreven, gaf Jean Henry Huguetan in 1705 in Parijs voor 109000 livres Tournois wisselbrieven af, die geprotesteerd zouden worden. Ze werden daarom geëndosseerd aan Andries Pels te Amsterdam om in de Republiek betaling te verkrijgen. Een brief hierover van Samuel Bernard uit Parijs van 13.7.1705 (Memorie instructyf 22) geeft een bericht over Huguetan, dat men vaak vermeld vindt: ‘Daer en boven was Huguetan, die niet ontziet Godt en de menschen te bedriegen, alle dagen by den eerwaerden Vader la Chaise, den welke hij zeyt van zijn maegschap te zijn, en aen de welke hij belooft hadden, goed Rooms Catholyk te worden, 't welk dien goeden vader verpligt heeft, zeer sterk in zijn faveur te solliciteren, en ik moet U Ed. zeggen, dat 'er in 't gansche Koninkrijk geen krachtiger of beter sollicitatie is.’ Huguetan was echter naar Engeland gegaan en Pels gaf op 29.12.1705 een blanco procuratie voor notaris de Wilde af om hem daar te vervolgen. Na Huguetan's terugkeer in de Republiek en zijn verhuizing naar Utrecht gaf Pels procuraties op 17.4.1708 voor notaris W.J. van Midlum aan een procureur en op 20.6.1708 voor notaris Ph. de Marolles aan een Frans koopman aldaar. De verschillende notarissen laten zich verklaren uit de taal, die steeds varieerde, Engels, Nederlands en Frans. Na zijn terugkeer in 1707 moest Huguetan voorzichtig zijn en dat was de reden, dat er geen boeken van hem meer te krijg waren. Hij had echter niet alleen zolders met boeken bij directe relaties. Een van de minder hechte vroegere zaken-relaties was de koopman Jean Deyman Dutry (1628-1714), wiens zoon Benjamin Dutry op 7 april 1710 voor notaris Jacob van den Ende de wissels, die Pels had geretourneerd naar Antoine Crozat in Parijs, van deze geëndosseerd kreeg en overnam. Ik ga niet op de eerdere pogingen van Dutry om betaling te verkrijgen in, maar beperk mij tot de gegevens, die de Rechterlijke Archieven in Amsterdam nog bevatten. De registers van de Vierschaar, waar men in grote zaken arrest moest laten leggen, zijn niet bewaard, wel die van de Geprivilegeerde Rol, waar men zich verzette tegen het arrest. Dutry had de zaak aangespannen tegen Huguetan, die 22.9.1713 veroordeeld werd de 109000 livres Tournois te namptiseren en in de kosten van het ongefundeerd hoger beroep tegen arrest. Blijkbaar wist Huguetan er toch uit te komen, want op 3.2.1716 vindt men Dutry met dezelfde zaak ditmaal tegen Pierre Humbert op de Geprivilegeerde Rol ‘omme te geven redenen van het arrest den 15 january 1716 per bode Keppel onder Nicolaas Elias concherge gedaen op alle boecken, en papieren als onder zijn directie zijn gecomen en toebehoorende Jean Henry Huguetan’. De boete, die weer moest worden betaald wegens het ongefundeerd beroep, werd ditmaal gerestitueerd. Ik verwijs verder naar De Amsterdamsche Boekhandel, waar men zien kan, hoe de stellig zeer invloedrijke Pierre Huguetan tussen beiden was gekomen en hoe een aantal boekverkopers een verklaring aflegden over het fonds van de broers Huguetan, waaruit zij al sinds 1707 niets hadden kunnen krijgen, gevolgd door een accoord in 1718 tussen Dutry en Humbert, waarbij de boeken aan Humbert werden afgegeven. Merkwaardig is, dat Pierre Humbert, door zijn moeder Elisabeth Huguetan verwant aan de broers Huguetan, daarna niet met de verdere afwikkeling werd belast, die hij sedert 1705 had gehad.

23 Deze veilingen werden gehouden door de koopman-bankier Jean Host. Jean Host was 27.6.1714 poorter van Amsterdam geworden als koopman van Frankenthal. Bij de veilingen, die in 1718 gehouden werden van in onderpand gegeven linnen en juwelen aan de broers Huguetan, ontving hij de betaling en hij kocht daar ook zelf juwelen in (Van Biema 9 en 12). Van Biema noemt hem de vertrouwensman van Jean Henry Huguetan en ook conseiller du comte de Lippe Detmold, die in 1725 onderhandelde over de verkoop door Huguetan van de heerlijkheid Vianen (Van Biema 180). Een aantal notariële akten is bekend van 1717-1720, o.a. geldhandel namens Jean Henry Desmercières, domheer te Utrecht, 3.12.1720 voor notaris de Marolles. Host bleef echter in Amsterdam gezien de opdrachten, die Huguetan hem van uit Kopenhagen in de twintiger jaren gaf, o.a. tot aankopen op het gebied van de mode voor zijn echtgenote (Van Biema 30). We horen niet meer van hem in Amsterdam na de veilingen van boeken en drukkerij in 1729 en 1730 (De Amsterdamse Boekhandel V 144), hoewel de boekverkopersobligaties van deze veilingen nog minstens acht jaar liepen. In 1742 wordt Jean Host niet in het kohier van de Personele Quotificatie genoemd.
Waarom Jean Henry Huguetan het fonds niet al in 1718 heeft verkocht, blijft duister; vermoedelijk hield het echter verband met dreiging van andere crediteuren dan Dutry. In 1718 ziet men, dat de boekverkopers nog steeds rekening houden met ‘attaques’ van de broers Huguetan (De Amsterdamse Boekhandel V 118). Een dergelijk belangrijk fonds, dat achtergehouden werd, gaf onzekerheid. Daaraan kwam pas in 1729 een einde. Van Biema noemt de handelingen van Host eenmaal ‘louche’ en een ander maal citeert hij een versje, dat de kinderen van de lagere scholen tot in het midden van de 19de eeuw zongen: ‘Wie stelen wil en stelen kan, die stele zo als Hugetan.’ (Van Biema 12 en 182).

24 Mogelijk is, dat hij identiek was met de commenijhouder Joris Saler, die op 25 maart 1692 kleinpoorter werd. Daar men voor de toetreding tot een gilde het grootpoorterschap moest verwerven, gaf men dikwijls dit beroep op, waarvoor het kleinpoorterschap voldoende was.

25 De naam van Gallet komt met steeds een andere plaatsnaam b.v. voor op alle drie uitgaven van de Chertablon, La manière de se bien préparer à la mort, de Franse 1700 à Anvers, de Spaanse 1700 ‘en Amberes’ en de Duitse ‘1702 Amsterdam’.

26 Vergelijk voor Blaeu Amsterdamse Boekhandel III 22-27, V 294 en voor Schippers IV 101-116 en V 293.

27 Voor de bron vergelijke men noot 41.

28 De inventaris van 1694 geeft vele namen van geestelijken en van geestelijke orden. Deze verschenen niet in druk, zodat men hiervoor het origineel bij notaris Hoekebak moet raadplegen (N.A. 5849, achter 386).

[p. 4]

kwam en waarvan wat meer bekend is, is de Sainte Bible, het Oude en Nieuwe Testament in de vertaling van Le Maistre de Saci, de zogenaamde Bible de Mons. Deze verscheen de eerste maal in 1667 als uitgaaf van Elsevier met het adres Mons en werd daarom sedertdien meestal zo aangeduid. De broers Huguetan hadden in 1700 tevergeefs getracht van de Staten van Holland privilege voor deze gezochte uitgaaf te krijgen.²⁹ Over een druk van 1703, een onderneming van hen, van de boekverkoper De Lorme te Amsterdam en van de rijke bibliofiel van der Marck, zijn we vrij goed ingelicht. De bezitter van het privilege in Frankrijk, Guillaume Desprez, kocht uiteindelijk het grootste gedeelte van de exemplaren in 1707 op tegen betaling in termijnen en liet toen een nieuwe titelpagina met zijn adres en het jaar 1707 drukken.³⁰ Het past in de lijn van dit soort nadrukken - deze zal in 1703 nog onder George Gallet als meesterknecht of directeur van de drukkerij tot stand zijn gekomen -, dat de laatste maal dat we van Gallet horen, in 1723/24 in Londen, hij samen met Gijsbert Dommer, de mede-eigenaar van de grote drukkerij van Schippers, betrokken blijkt te zijn bij een zeer verboden illegale herdruk van het beruchte werk van Servet, Christianismi restitutio!

Als tweede iets minder verborgen soort van uitgaven, noem ik de kaarten.³¹ In samenwerking met de bekende boekverkoper Pieter Mortier zijn de broers Huguetan hierbij al in 1690 betrokken. Op hun drukkerij worden de dan beroemde Franse kaarten - de Nederlandse cartografie heeft dan niet meer zoals voorheen de leiding - van Sanson, uitgegeven door Jaillot, vervaardigd. Ze lijken bedriegelijk veel op de Parijse drukken en dragen ook een Parijs adres, wat bij invoer in Spanje in 1693 en in Zwitserland in 1694 moeilijkheden geeft, zodat op verzoek van de broers Huguetan verklaringen over de Amsterdamse origine worden opgesteld.³² Er komt een breuk tussen de broers Huguetan en Mortier en in 1692 nemen beiden de helft tot zich, maar de wat moeizame samenwerking blijft bestaan. Er blijkt in 1706 nog een speciale opzichter over de kaarten op de drukkerij te zijn. Mortier gebruikte wel zijn eigen naam, de Huguetans slechts bij uitzondering, b.v. in 1695, de naam van Gallet.³³ Het is een onderdeel van de belangrijke kaarten- en prentenhandel, waarin zoals bekend Mortier en later Covens en Mortier in de 18de eeuw leidende figuren zullen zijn.³⁴ Een Hollandse tegenspeler, die direct met de uitgever Jaillot in contact stond, Reinier Leers, met een eigen belangrijke prenten- en kaartenhandel, plaatste op een atlas van Jaillot van 1695 zijn naam als verkoopsadres.³⁵ Hij dankt daaraan een eigen vermelding in het standaardwerk van Koeman!

Er waren toen allang moeilijkheden tussen Leers en de broers Huguetan en misschien is dit wel een onderdeel ervan. Die moeilijkheden betroffen het derde soort boeken, waarover ik vandaag wil spreken: de dictionnaires en woordenboeken, waarop beiden zich speciaal toeleg-

29 Dit werd geweigerd, omdat voor kerkgoed geen privileges werden afgegeven (Amsterdamse Boekhandel V 226).

30 Amsterdamse Boekhandel I 80 en 196, II 142; Martin II 715, 721 noemt deze zaak in niet geheel juist verband, vermoedelijk doordat hij het Nederlands niet beheerst.

31 C. Koeman, Atlantes Neerlandici (Amsterdam 1967-1971) maakt het mogelijk om betreffende dit onderwerp meer algemene conclusies te kunnen trekken; voor de broers Huguetan vergelijke men II 154.

32 Men vindt deze afgedrukt bij M.M. Kleerkooper en W.P. van Stockum Jr, De boekhandel te Amsterdam voornamelijk in de 17e eeuw ('s-Gravenhage 1914-1916) 26.8.1693 en 30.11.1694 voor not. Outgers (436 en 287). De eerste spreekt ten onrechte van Amisson in plaats van Anisson. Floriaan Anisson was een lid van de Lyonse boekverkopersfamilie, die zich in Madrid had gevestigd en daar o.a. handelde in missalen etc., nagedrukt van Moretus. De broers Huguetan deden hetzelfde in Spanje en zullen zeker ook daardoor contacten met Anisson hebben gehad, die op de inventaris van 1694 uiteraard ook voorkomt. De tweede akte betreffende de arrestatie van een baal ‘IPR libri no 1’ te Lindau aan de Bodensee is goed afgedrukt. Echter wordt niet gesproken van de bijgevoegde verklaring van burgemeesters en regeerders van Amsterdam, dat de drie getuigen op dezelfde dag voor hen hebben verklaard, dat de inhoud van deze akte waarheid is. De drie getuigen waren Marc Huguetan ‘coopman handelende in boeken’, Pierre Mortier boekdrukker en Pierre Crottier Desmarets, ‘mede geïnteresseerde in gedachte druckerije’, die verklaarden dat de atlas van Sanson en de geografische kaarten, ofschoon het adres Parijs dragende, in Amsterdam op hun drukkerij waren gedrukt.

33 Koeman II 117.

34 In een artikel betreffende Frederik de Wit, te verschijnen in de uitgaaf van zijn verbeterde herdruk van 1681 van Jacob Aertsz Colom's kaart van Holland van 1639 (Alphen aan de Rijn 1982). Merkwaardig is, dat hier net als de Deductie (vergelijk noot 36) een door De Wit ten behoeve van de rechtsprekende instanties gedrukte Memorie van begin 1694 thans niet meer terug te vinden is (I.H. van Eeghen, ‘Jacob Poppen en Frederick de Witt’, Jaarboek Centraal Bureau voor Genealogie 1980, 99).

35 Koeman II 286 en III 8. De bewuste atlas, die blijkens een vermelding onder de Index bij Leers werd verkocht, kan volgens Koeman zowel van Mortier in Amsterdam als van Jaillot in Parijs afkomstig zijn. Gezien de betrekkingen van Leers met Jaillot, lijkt het laatste waarschijnlijker. (Amsterdamse Boekhandel I 100).

[p. 5]

den. Van die periode dateert het begin van de dictionnaires van meer algemene strekking. Een gedrukte deductie van 1693 van de broers Leers, die in 1906 werd verkocht bij Van Stockum als uiterst merkwaardig voor de boekhandel, maar helaas sedertdien spoorloos is verdwenen, houdt zich daarmee bezig.³⁶ Tot dusverre is de zaak slechts moeizaam uit andere stukken te reconstrueren.

Die begint al in 1689. Dan krijgt de Leidenaar Van der Aa in september privilege van de Staten voor een door Le Clerc verbeterde nadruk van de Franse dictionnaire van Moreri en de broers Leers in Rotterdam en Den Haag op 27 oktober voor de dictionnaire van Furetière. Die was al in 1688 gestorven, na ruzie gemaakt te hebben met de Franse Academie over de bewerking van een dictionnaire, die deze zou uitgeven. Furetière had het recht van zijn uitgaaf aan de broers Leers toevertrouwd. Die deden een aanval op Van der Aa vanwege zijn nadruk en privilege daarvoor, omdat ze al contracten hadden gesloten met de Franse uitgevers van de Moreri over ruilen van exemplaren tegen hun Furetière. Van der Aa kwam met een gedrukte verdediging, ongetwijfeld bestemd voor de rechtsprekende instanties. Slechts één exemplaar bleef bewaard in het gilde-archief van Leiden; het bevat zeer belangrijke gegevens over de boekhandel.³⁷ Van der Aa c.s. - ook boekverkopers uit andere steden deden mee aan de Moreri - kwamen als overwinnaars uit de strijd te voorschijn. De Furetière van de broers Leers zag het licht in 1690, de Moreri van Van der Aa c.s. in 1691.³⁸

Het is heel goed mogelijk, dat de Moreri gedrukt werd op de drukkerij van de broers Huguetan. Tot de officiële deelnemers hoorde o.a. de bovengenoemde Mortier, hun relatie. Zeker is het in ieder geval, dat de broers Huguetan in 1694 voor 1/6 geïnteresseerd waren in de Moreri, waarvan in dit jaar een tweede uitgaaf het licht zag.³⁹

De broers Huguetan zijn dan geheel op zich zelf bezig met een nadruk van de Franse dictionnaire de l'Academie, die na een lijdensweg van 1677 af in 1694 eindelijk geheel werd voltooid bij Coignard te Parijs. Begrijpelijkerwijze vroegen ze ervoor privilege bij de Staten van Holland. Ze konden een aanval van Leers van wege zijn Furetière met vrij grote zekerheid verwachten. Het privilege voor de nadruk kwam op 13 februari 1693 al af.⁴⁰ De broers Leers vroegen, toen ze dat hoorden, cassatie en intrekking daarvan aan. Dat blijkt uit een rekwest van juli 1693 van Mare Huguetan aan de regering van Amsterdam.⁴¹ Hij voert daarin aan, dat 50 à 60 mensen hun brood in zijn drukkerij verdienen en nog velen erbuiten met binden en papier etc. - werkgelegenheid maakte toen al indruk! - en vraagt brieven van voorspraak, omdat hij opgeroepen is om te verschijnen voor een commissie uit de Staten in deze kwestie.⁴¹ Op 15 juli worden die brieven gegeven aan de gedepu-

36 Catalogus 10.11.1906 Van Stockum's Antiquariaat Den Haag no. 2905: ‘Deductie van wegens A. en R. Leers Boeckdruckers tot Rotterdam en in den Hage op ende jegens M. Huguetan boeckdrucker tot Amsterdam, z.pl. 1693. Betreft het nadrukken van “Le Grand Dictionnaire de l'Academie Françoise” en andere werken. Zeer belangrijk voor de geschiedenis van den boekhandel.’ Een rondvraag langs de Nederlandse bibliotheken en navraag bij Van Stockum's Antiquariaat leverden niets op.

37 Amsterdamse Boekhandel V 181.

38 Hoewel Van der Aa het privilege op zijn naam had verkregen zonder vermelding van zijn compagnons, deden boekverkopers in Utrecht (Halma en Van de Water), Leiden (Van der Aa) en Amsterdam (Pieter Mortier) mee. (Amsterdamse Boekhandel V 118).

39 Zekerheid omtrent het drukken door de broers Huguetan hebben we pas bij de volgende druk van 1694, die op naam kwam te staan van Amsterdam (Boom & Van Someren, Mortier en Desbordes), Utrecht (Van de Water) en Den Haag (Moetjens); dat de Huguetan's drukten en daardoor voor 1/6 deelnemer waren blijkt uit de inventaris van 1694 (Amsterdamsche Boekhandel III 169).

40 Martin II 720. Op het rekwest van Marc Huguetan voor privilege voor de nadruk, bewerkt door Jean le Clerc, kwam op 13.2.1693 het privilege tot stand. Op dezelfde dag kreeg pro deo H. Testelin, ‘gewezen schilder van de koning van Frankrijk’, tegenwoordig refugié, voor zijn Sentiments des plus habiles peintres du temps sur la pratique de peinture et de sculpture, waarvan hij de koperen platen mee uit Frankrijk had genomen, met bijvoeging van 6 academische discoursen, die hij voor Colbert had gehouden, privilege. Ds. Claude en J. Wolfganck, diaken, verklaarden, dat hij ondersteund werd door de Diaconie. Het werk werd op 17.1.1697 door Gallet in de Amsterdamse Courant aangekondigd (Amsterdamsche Boekhandel III 136).

41 Het rekwest van Marc Huguetan luidt als volgt:
‘Aan d'Ed. Groot agtb. Heeren Burgermeesteren en Regeerders der stad Amsterdam Geeft met behoorlijcke eerbiedigheit te kennen Marc Huguetan burger en boeckdrucker hier ter stede hoe dat hij reets in de maant maart laastleeden van haar Ed. Gr. Mog. de Heeren Staeten van Holland ende Westvriesland geobtineert heeft derzelver octroy om alleenlijk binnen desen lande te mogen drucken en vercopen seecker boek genaamt Le Grand Dictionaire de l'Accademie Françoise, ende hoewel hij suppliant niet alleen bij monde en missive aan de meeste boekdruckers dezer Provintie, maar ook in de publicque gazette en couranten sulx hadde genotificeert, ten eynde niemand zig selven en ook den suppliant door het ontijdig nadrucken mogt coomen te benadelen, soo ist egter dat seekere Arnout en Reijnier Leers boekvercopers tot 's Gravenhage en Rotterdam, niet alleen onderstaan heeft hetzelfve boek mede voor een gedeelte te drucken, maar ook bij requeste voor welgem. haar Ed. Gr. Mog. tot het casseren en intrecken van zijn supliants octroy soo verre heeft weeten te procedeeren, dat hij supliant genootzaakt is, diesweegen door Gedeputeerde Heeren Commissarissen te verschijnen, omme de zake te examineeren; ende alhoewel hij supliant niet twijfelt aan sijn goet recht egter tot voorcominge van langwijlige proceduren, en om niet opgehouden te werden uyt zijne Druckerije alhier in het bekende Glashuys alwaar hij deurgaans over de 50 à 60 persoonen aan werk, cost en broot helpt; behalven die buyten zijn werkhuys zig daar door met pampier en binden erneeren; nodig oordelende UEd. Gr. Agtb. brieven van recommandatie en aanschrijvinge aan de Ed. Heeren die van weegens deze Stad in de vergaderinge van haar Ed. Groot Mo. verschijnen, soo keert hij supliant sig tot UEd. Gr. Agtb. reverentelijk versoekende hem sodanige te doen expedieren ten eynde den Supliant in deze sijne sake gesecondeert ende als een burger en inwoonder, selfs ten nutte deser stede geconsidereert moge werden, Twelk doende &c.’ In margine stond: ‘Habeat brieve van voorschrijven aen de Heeren Stats gedeputeerden in den Haag om de suppliant te assisteren so veel als sij in goede justitie sullen vinden te behooren, actum den 15 juli 1693’ Getekend: ‘N. Witsen’. Daarop volgt de brief van aanschrijven aan de heren gedeputeerden ter dagvaart. (Missiven Raad 1691-1693, f. 253).

41 Het rekwest van Marc Huguetan luidt als volgt:
‘Aan d'Ed. Groot agtb. Heeren Burgermeesteren en Regeerders der stad Amsterdam Geeft met behoorlijcke eerbiedigheit te kennen Marc Huguetan burger en boeckdrucker hier ter stede hoe dat hij reets in de maant maart laastleeden van haar Ed. Gr. Mog. de Heeren Staeten van Holland ende Westvriesland geobtineert heeft derzelver octroy om alleenlijk binnen desen lande te mogen drucken en vercopen seecker boek genaamt Le Grand Dictionaire de l'Accademie Françoise, ende hoewel hij suppliant niet alleen bij monde en missive aan de meeste boekdruckers dezer Provintie, maar ook in de publicque gazette en couranten sulx hadde genotificeert, ten eynde niemand zig selven en ook den suppliant door het ontijdig nadrucken mogt coomen te benadelen, soo ist egter dat seekere Arnout en Reijnier Leers boekvercopers tot 's Gravenhage en Rotterdam, niet alleen onderstaan heeft hetzelfve boek mede voor een gedeelte te drucken, maar ook bij requeste voor welgem. haar Ed. Gr. Mog. tot het casseren en intrecken van zijn supliants octroy soo verre heeft weeten te procedeeren, dat hij supliant genootzaakt is, diesweegen door Gedeputeerde Heeren Commissarissen te verschijnen, omme de zake te examineeren; ende alhoewel hij supliant niet twijfelt aan sijn goet recht egter tot voorcominge van langwijlige proceduren, en om niet opgehouden te werden uyt zijne Druckerije alhier in het bekende Glashuys alwaar hij deurgaans over de 50 à 60 persoonen aan werk, cost en broot helpt; behalven die buyten zijn werkhuys zig daar door met pampier en binden erneeren; nodig oordelende UEd. Gr. Agtb. brieven van recommandatie en aanschrijvinge aan de Ed. Heeren die van weegens deze Stad in de vergaderinge van haar Ed. Groot Mo. verschijnen, soo keert hij supliant sig tot UEd. Gr. Agtb. reverentelijk versoekende hem sodanige te doen expedieren ten eynde den Supliant in deze sijne sake gesecondeert ende als een burger en inwoonder, selfs ten nutte deser stede geconsidereert moge werden, Twelk doende &c.’ In margine stond: ‘Habeat brieve van voorschrijven aen de Heeren Stats gedeputeerden in den Haag om de suppliant te assisteren so veel als sij in goede justitie sullen vinden te behooren, actum den 15 juli 1693’ Getekend: ‘N. Witsen’. Daarop volgt de brief van aanschrijven aan de heren gedeputeerden ter dagvaart. (Missiven Raad 1691-1693, f. 253).

[p. 6]

teerden ter dagvaart. Het privilege bleef gehandhaafd. Uit die tijd dateert stellig ook de helaas verdwenen deductie.

Er verscheen nog in 1694 een tweede deel van de dictionnaire in Parijs, Le Grand Dictionnaire des arts et des sciences van Thomas Corneille, ook bij Coignard.⁴² Voor de nadruk daarvan werden door de Staten vlak achter elkaar twee privileges gegeven, in mei 1694 aan Beman in Delft, vroeger winkelknecht van Arnout Leers in Den Haag en in juli 1694 aan de boekverkopers Boom en Van Bulderen in Amsterdam en Den Haag. In beide gevallen waren het stromannen.⁴³ Op 17 december 1694 komt notaris Van Achthoven bij Marc Huguetan aanzegging doen namens de broers Leers, dat zij op 11 december het privilege van Beman hebben overgenomen. Huguetan is er begrijpelijk kalm onder. Hij is kennelijk in het bezit van het privilege van Boom en Van Bulderen en het werk komt in 1695 en 1696 van zijn persen. Het privilege wordt vermeld, maar niet afgedrukt; hier heeft blijkbaar niet eens een overdracht plaats gehad.

Het privilege voor Beman heeft alleen gediend of had alleen moeten dienen om Huguetan zijn nadruk te beletten, want Leers zelf had zeker geen tijd om de dictionnaire van Corneille na te drukken.⁴⁴ Hij zat toen volop in het werk door de dictionnaire van Bayle, de zogenaamde Moreribewerking. Gezien het voorgaande moest hij wel privilege hebben, maar de verkrijging vlotte niet door de tegenwerking van Amsterdam.⁴⁵ Bayle schrijft erover in zijn inleiding en ook nog veel uitvoeriger in een brief van 13 oktober 1696, gericht aan de broers Huguetan.⁴⁶ Merkwaardig is, dat juist op diezelfde 13de oktober het privilege van de Staten voor Leers afkwam op voorwaarde, dat de naam van de auteur op de titelpagina zou worden vermeld.

Of de strijd tussen de broers Leers en de broers Huguetan nog lang doorging, is nog niet bekend. Zeker is dat Van der Aa zich vrij kort daarna op zijn beurt geheel alleen tegen het Amsterdamse ‘Magnificat’ gaat verzetten.⁴⁷ Deze 17de eeuwse strijd over de dictionnaires is een nationale inleiding op de uitgaaf van de grote dictionnaires, die in de 18de eeuw steeds meer van compagnieën met deelnemers in verschillende plaatsen uitgingen⁴⁸ om tenslotte te eindigen in internationale ondernemingen, waaraan we het interessante werk van Darnton over Diderot's dictionnaire te danken hebben.⁴⁹

Na deze drie onderwerpen nog iets over de boekhandel van de broers Huguetan. In 1699, wanneer Leti erover spreekt, staat die op zijn hoogtepunt. In dat jaar kopen de broers Huguetan voor f 24000, -, te betalen in 16 halfjaarlijkse termijnen, maar al afbetaald in 1703, op de veiling van Hendrik Wetstein in Amsterdam en zijn daarmee, voor zover we weten, de grootste kopers.⁵⁰ Een goed overzicht van hun zaken ontlenen we aan de inventaris van 1694. Leti overdreef zeker niet, toen hij

42 Martin II 819. Deze twee foliodelen, die werden beschouwd als onderdeel van de eerdere Dictionnaire, zijn echter zelfstandig. Mijn gegevens over de verschijning (Amsterdamse Boekhandel III 135) zijn dus niet geheel juist. Martin deelt mee, dat de nadruk van de broers Huguetan in overleg met de Franse boekverkoper Coignard tot stand moet zijn gekomen. Zijn priv. was van 24.12 1693, het achevé d'imprimer van 11.9.1694!

43 De afhankelijkheid van Beman van de broers Leers is duidelijk. De relatie van Boom en Van Bulderen tot de broers Huguetan vindt men o.a. in de uitgaven van 1694 en 1698 van de Dictionnaire van Moreri. Bij privileges was het uiteraard gunstiger, dat ze verworven waren door boekverkopers in twee plaatsen.

44 Volgens het rekwest van Marc Huguetan (noot 41) zouden de broers wel hebben willen drukken en er zelfs in juli 1693 al mee zijn begonnen.

45 Bayle schrijft in de Preface van zijn Dictionnaire, gedateerd 23.10.1696, dat de Dictionnaire niet is uitgevoerd volgens het plan, dat in 1692 is gepubliceerd. Ten opzichte van Moreri's Dictionnaire zet hij in negen punten uiteen, in hoeverre hij die heeft gebruikt. Als grondslag heeft hem niet een van de Hollandse edities gediend, maar die van Lyon van 1688. Dit is geschied ten behoeve van degenen, die alleen de Franse edities gebruiken. Hoewel het in zijn bedoeling lag om zijn naam niet aan het boek te verbinden, is dit toch geschied: ‘Je dirai donc seulement que ce n'est point par inconstance, mais pour obéir a l'Autorité souveraine, que je fais ce que j'ai dit si souvent que je ne voulois point faire. On a trouvé à propos, pour apaiser le diférent de quelques libraires, que je me nommasse. Sans cela, le Sieur Reinier Leers n'eût pu obtenir le Privilege donc il avoit, à ce qu'il a cru, un besoin indispensable. J'obéis donc aveuglément. Je n'aurois donc point à craindre le Tribunal même du redoutable Caton le Censeur.’
Ik gebruikte de eerste druk (UB Amsterdam), die afkomstig is van de Leidse Universiteit met aantekening ‘Vendatur 1752 Royen’ en vraag mij af, of dit het exemplaar is dat op grond van het privilege bij de bibliotheek van de Leidse Universiteit moest worden gedeponeerd. Het titelvignet van G. van der Gouwen naar A. v.d. Werf is in deel I ingeplakt, in deel II afgedrukt. Daarnaast gebruikte ik de nadruk van de vijfde druk van 1740, die in 1741 verscheen bij Jean Louis Brandmüller te Bazel als zesde druk (Gem. Archief Amsterdam), afkomstig van Alexander Salonthay de Salontha 1771. De druk is slecht; een typische Zwitserse drukfout in de boven aangehaalde passage is ‘Canton le Censeur’. Wat de verschillen tussen de Dictionnaires van Moreri en van Bayle betreft, is het misschien aardig om hier erop te wijzen, dat Jean Henry Huguetan in de latere drukken van de Moreri werd opgenomen onder Nassau, niet zozeer als bankier, maar als Deens graaf (vergelijk voor hem ook Dansk Biografisk Leksikon).

46 In de collectie Papenbroeck (UB Leiden) zijn twee brieven van Bayle aan de broers Huguetan bewaard. Het is nuttig om te vermelden, dat Gerard (van) Papenbroeck, de verzamelaar, als debiteur op de inventaris van 1694 voorkomt. De brief van 12.7.1697 is een dankzegging voor een doorgezonden pakket van Mr. Pinsson. Deze schrijft hem, dat hij aan de broers Huguetan de levensbeschrijving van J.B. Cottelier van Baluze heeft doen toekomen en dat hij en Baluze rekenen op enkele exemplaren. Dit betrof de folio uitgaaf van de Patres apostolici . . edita et inedita, die in 1700 werd voltooid. De tweede brief van 13.10.1696 betreft het privilege voor Bayle's Dictionnaire, waartegen de Amsterdamse boekverkopers zich verzetten wegens hun Dictionnaire van Moreri. Om alle kansen op verwarring te voorkomen hadden zij geëist, dat òf het woord historique uit de titel zou worden verwijderd, òf de naam van Bayle zou worden genoemd. De broers Leers hadden blijkens een bewaarde brief van Arnout aan Reinier gekozen voor het tweede (UB Leiden). Bayle richt zich nu tot de broers Huguetan en deelt mee, dat Leers het woord historique niet kan laten vallen, omdat hij al contracten heeft gesloten betreffende de verkoop van het werk met deze titel. Na enige beschouwingen over deze titel en de onmogelijkheid voor hem om aan te nemen, dat de toevoeging van zijn naam voor de broers Huguetan voldoende is, komt hij met een voorstel: ‘Imaginez ce que vous trouverez de plus propre à faire savoir à toute la terre que mon dictionaire est tres diferent de celui de Mr Moreri et qu'en façon du monde il ne le rend pas moins necessaire à tous les curieux qu'il l'a été jusques ici; dressez un modèle sur cela, envoiez le moi, je me fais foie d'obtenir de Mr. Leers que cela ou quelque chose d'equivalent soit inseré dans tous les journaux des savans et dans toutes les gazetes, et envoié même par la poste à qui vous voudrez par tout le monde, et imprimé qui plus est au revers du titre de son dictionaire.’ Bayle vervolgt met een opgaaf van de omvang van enkele onderwerpen in de beide dictionnaires en zegt, dat door de zijne de Moreri naar zijn gevoel beter zal verkopen. Hij eindigt: ‘Honorez moi je vous prie d'un mot de reponse le plustot qu'il vous sera possible, et croiez que comme je ne voudrois rien faire pour Mr Leers contre la justice, je ne voudrois rien faire qui donnat atteinte à vos droits’.

47 Amsterdamse Boekhandel V 84 en 185.

48 Amsterdamse Boekhandel V 118 noot 294 en V 136.

49 R. Darnton, The business of enlightenment; a publishing history of the Encyclopédie 1775-1800 (London 1979).

50 22.10.1699 obligatie van Pierre Huguetan voor notaris Schabaalje voor f 24.313.8.- voor gekochte op veiling 3.8.1699, te betalen in 16 halfjaarlijkse termijnen, borg Jean Philibert. Op 11.7.1703 verklaarde H. Wetstein voldaan te zijn. Andere grote kopers waren Abraham van Someren voor f 14140,- (obligatie 28.10.1699) en Van Dole en Uytwerf voor f 5388.13.- (obligatie 21.8.1699).

[p. 7]

over de enorme voorraden door geheel Europa sprak. Alleen de voorraden in de Levant, die hij ook noemt, vindt men daar niet bevestigd.

Enkele gegevens volgen hier. Allereerst de opgaaf van debiteuren, verdeeld in voor ons wat merkwaardige afdelingen: Nederland, Frankrijk, Spanje en Zuidelijke Nederlanden 37801.14.-, Italië 34879.9.-, Portugal 16280.3.-, Duitsland (met Zwitserland) 14344.11.-, Engeland f 9.477.16.- en dan de eigen voorraden: Frankrijk valt uiteraard weg en de grootste vestigingen vindt men in Livorno, Frankfurt-Leipzig, Lissabon en Londen. Deze laatste vier worden bij een likwidatie in 1718 ook nog genoemd.⁵¹

Wat Livorno betreft - de grootste - is het mogelijk dat de Levant hier toch ook nog onder valt. Wat Lissabon aangaat bestaat de mogelijkheid van bevoorrading van een ander werelddeel.⁵²

Veel belangrijker uit Nederlands oogpunt zijn de vestigingen in Frankfurt en Leipzig. Frankfurt is in 1694 nog veel rijker bevoorraad, maar Leipzig is zeer in opkomst. De broers Huguetan zijn daar als eersten met een eigen vestiging gekomen, wat op groot verzet gestuit heeft. De voortreffelijke Duitse 19de eeuwse publikaties geven daaromtrent bijzonderheden.⁵³ Het is alweer Pieter Mortier, die hun voorbeeld volgt. Zoals bekend overvleugelt Leipzig al gauw Frankfurt geheel. Als tastbaar feit zijn er nog de publikaties van Georgi van 1742 etc., die ons tonen dat de Huguetan-nadrukken (Latijn en Frans) een zeer belangrijke plaats in Leipzig innamen.⁵⁴ Het uiteindelijk mislukte initiatief van Leipzig om in 1709 op zijn beurt vaste voet in Holland te krijgen door overname van het fonds Leers door Fritsch en Bohm was een antwoord daarop.⁵⁵

Wat Engeland betreft, waren de Huguetans in de gunstige situatie, dat zijzelf en de echtgenoten van hun zusters daar gedeeltelijk waren gevestigd. Officieel waarnemer van de boekhandel is daar Delgas. Ook hier gaan ze de andere Amsterdammers voor. De Mortiers zijn er ook vertegenwoordigd in de persoon van David, de broer van Pieter.⁵⁶

Tenslotte Genève, dat niet onder de bovengenoemde steden met grote eigen voorraden van de broers in 1694 of 1718 valt. Na de herroeping van het edict van Nantes was het de springplank voor de broers Huguetan. Genève-Lyon was van ouds een combinatie, concurrents et partenaires zoals Martin zo verhelderend zegt.⁵⁷ De familie Huguetan had er vele relaties en familieleden en telkens vindt men die ook in Amsterdam. Uit die relaties is zeer indirect zelfs de komst van de beroemde Rey in 1744 naar Amsterdam te verklaren.⁵⁸ Speciaal van belang is een neef van moeders zijde Philibert Perachon, die van 1690-1694 in Amsterdam werkte, toen de bekende firma Cramer & Perachon te Genève oprichtte en in Amsterdam trouwde.⁵⁹ Zijn oom en vertrouwensman Mr. Pierre Crottier Desmarest - sedert 1690 met zijn gezin in Amsterdam - was het enige verder verwijderde familielid, dat een aandeel in

51 Nader in te gaan op deze belangrijke inventaris, is hier niet mogelijk.

52 Georges Bonnant, ‘La librairie genevoise en Amérique latine au XVIIIe siècle’ (Cinq siècles d'imprimerie genevoise, Genève 1981). 15. Een procuratie in zake een gestrand schip bij Texel van 16.6.1692 voor notaris Hoekebak, waarin een groot pak met ongebonden boeken, geadresseerd aan Jean Aubie koopman te Lissabon, is de enige akte, die ik vond, omtrent deze vertegenwoordiger, die zelfs een uitgaaf op zijn naam kreeg (Amsterdamse Boekhandel III 16). Interessant is, dat in deze akte het merk op de baal wordt getekend, bestaande in een huismerk met eronder LFH. Een Spaanse procuratie van 17.5.1694 voor notaris Hoekebak op Diego Dolie te Barcelona hoeft geen verband met de boekhandel te hebben.

53 J. Bruckner, A bibliographical catalogue of seventeenth-century German books published in Holland (The Hague-Paris 1971) geeft als enige Duitse uitgaaf onder no. 603 D'Aviler, Ausführliche Anleitung zu der gantzen Civil Baukunst, Amsterdam Bey Huguetan 1699. Men vergelijke echter noot 25. In het algemeen zullen uitgaven met veel platen het meest aangewezen zijn geweest voor vertaling in andere talen.
Wat de vertegenwoordigers betreft heeft notaris Hoekebak procuraties op 8.7.1695 op Louis Persode (Amsterdamse Boekhandel III 172 foutief Perjode) voor Koningsbergen, Dantzig, Riga en andere steden in het Oostzeegebied en op 5.8.1695 op Justus Augustus Fleyschhauer voor Hamburg, Berlijn en Leipzig. Louis Persode komt op de inventaris van 1694 nog in de Republiek voor. Dan is vertegenwoordiger in Koningsbergen Pierre Seignoret, vermoedelijk een familielid, daar een zuster van Jean Antoine Huguetan met een Seignoret was getrouwd; er bestonden met verschillende leden van deze familie contacten.

54 Th. Georgi, Allgemeines Europäisches Bücher-Lexicon (Leipzig 1742) en vervolgen.

55 Amsterdamse Boekhandel V 91.

56 Amsterdamse Boekhandel III 253 en V 92.

57 Martin I 318.

58 Amsterdamse Boekhandel V 88. Voor de betrekkingen tussen Genève en de broers Huguetan in Amsterdam vergelijke men Lüthy 151. Aan de hand van de archiefstukken betreffende de familie en vooral ook de lidmatenregisters van de Waalse Gemeente zijn er nog veel meer aan te wijzen.

59 Marguerite Perachon, de moeder van de broers Huguetan, wordt niet vermeld door Haag (La France Protestante); duidelijk is echter, dat zij tot de oudste tak behoorde en een zuster was van de drie door Haag genoemde broers Marc, Guillaume en Jacques. Op 12.6.1691 werd een Jean Marc Perachon in de Walenkerk begraven, van de Keizersgracht achter burgemeester Corver. Indien hij in huis woonde bij de familie Huguetan, woonde die toen nog op de Keizersgracht noordzijde tussen Leidse en Spiegelstraat. Op 5.2.1690 werd Philibert Perachon lid van de Waalse Gemeente. Hij was een zoon van Guillaume Perachon te Lyon, de broer van Marguerite Perachon. Hij was op 15.2.1690 poorter van Amsterdam geworden en had toen blijkbaar nog het plan om hier te blijven, maar moet daarvan afgezien hebben, toen hij in 1694 zich associeerde in Genève met Cramer, de knecht van Leonard Chouet, en zij samen het fonds overnamen. Hij keerde terug naar Amsterdam en maakte op 9.11.1694 voor notaris Outgers de huwelijkse voorwaarden met Anna Maria Japin uit een oude Waalse Amsterdamse familie. Op 11.11.1694 vond de ondertrouw op het stadhuis plaats. Hij werd vergezeld door zijn oom Pierre Crottier Desmarets; zijn vader vertoefde in Genève. Bij de huwelijkse voorwaarden noemde deze oom zich ‘avocat au parlement de Paris’ en ook de neven Marc Huguetan en Jean Philibert assisteerden daarbij. Blijkens de afgegeven attestatie van 2 maart 1695 aan Anna Maria Japin vertrok het echtpaar toen naar Genève. Op de inventaris van 1694 komt Philibert Perachon zowel voor in Zwitserland als in de Republiek.

[p. 8]

de zaken van de Frères Huguetan had.⁶⁰ Uiteraard komt Philibert Perachon op de inventaris van 1694 voor, maar hij had eigen vertegenwoordigers in Amsterdam, eerst Jean Mourillard, later zijn zwagers Japin. Mourillard gaat in 1696 failliet en dan blijkt, dat Cramer & Perachon ook nauwe banden heeft met Leers, zeker al sedert 1694. Die heeft niet alleen 50 dictionnaires van Bayle naar Genève geleverd, maar ook op eigen risico koopwaren als thee en chocola in commissie gegeven. Er is een proces over gekomen en uiteindelijk zijn er arbiters benoemd, wier uitspraak o.a. inhoudt, dat de 18% uitkering van het accoord van Mourillard naar Leers zal gaan. Er worden daarbij ook f 200,- verrekend als betaling aan Leers voor het waarnemen van de zaken van Cramer & Perachon gedurende een half jaar.⁶¹

Hieruit blijkt onder meer, dat men in de boekhandel niet kon werken met één vaste vertegenwoordiger. Het was noodzakelijk overal zijn eigen relaties te hebben, ditmaal voor Cramer & Perachon de grote tegenstander van Perachon's eigen neven. Cramer & Perachon moesten op billijke manier in het bezit van voldoende exemplaren van de dictionnaire komen; Leers daar tegenover wilde de speciaal zo gevreesde nadruk van Genève voorkomen. Hij slaagde daarin, want die kwam pas in 1715 en 1724. Het was duidelijk weer niet alleen de kunst van het uitgeven, maar ook die van het verkopen van de boeken.

Het belang van de werkzaamheden van de broers Huguetan gedurende de jaren 1686-1705 in Amsterdam kan niet genoeg worden onderstreept. Een ervaren kenner van de geschiedenis van Genève, Geisendorf, trok die in 1978 - bij de herdenking van 400 jaar drukkunst in Genève - in twijfel.⁶² Ik zou het tegendeel willen zeggen. Zij zijn voor de internationale boekhandel de belangrijkste van alle refugiés in ons land geweest.

I.H. van Eeghen

60 Pierre Crottier Desmarets, die in 1674 peet had gestaan bij de doop van Pierre Huguetan in Lyon (Haag) moet een belangrijke plaats hebben ingenomen in de drukkerij van de familie Huguetan. Hij werd in 1690 lid van de Waalse Gemeente komende van Genève. Zijn vrouw was Gillette Aubert en hoe precies de relatie met de familie Perachon was, is moeilijk te zeggen. Misschien was hij in eerder huwelijk met een Perachon getrouwd geweest. Zijn dochters, die te Amsterdam trouwden in 1704, 1713 en 1715, waren allen in Lyon geboren 1676 etc. Hij werd van de Keizersgracht bij de Westerkerk begraven in de Walenkerk op 20.2.1709, zijn weduwe van de Prinsengracht op 9.5.1731. In het huis op de Keizersgracht waren verschillende magazijnen voor de boeken, die reeds op de inventaris van 1694 worden genoemd en daar ook nog in 1718 waren. Op die inventaris wordt hij als crediteur voor f 16800.- genoemd.

61 Amsterdamse Boekhandel III 270.

62 Vergelijk noot 7.

[p. 19]

Summary
European booksellers: the brothers Huguetan in Amsterdam (1686-1705)

With the death of Daniel Elsevier in 1680 ended an era of Dutch publishing. In the inventory made in 1681 after the death of Elsevier's widow, there appears the name of a business relation in Lyon: J.A. Huguetan & Comp.

This article relates the fortunes of Huguetan's three sons who came to Amsterdam after the revocation of the Edict of Nantes to establish a publishing house that during the next twenty years more or less took over the rôle of the Elseviers in the European market. The brothers Huguetan employed no less than 60 people in their printing house in Amsterdam and in their heyday possessed 18 printing presses including six for copperplates. They specialized in maps and had their share in the printing of some of the great dictionaries of the time and, interestingly enough, also printed large numbers of Roman Catholic missals, which were smuggled into France via Antwerp and Luxemburg. From an inventory made in 1694 it appears that their books were available in no less than 10 European countries with booksellers in Livorno, Frankfurt, Leipzig, Lissabon and London as main stock-holders. Although the Huguetans had some competition, especially from Leers who printed more important books, their commercial superiority in the general European market cannot be doubted. What their publishing history shows once again is that the secret of financial success in publishing lies perhaps not so much in printing the right books but in establishing the right kind of international relations in order to sell them.