Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1977

[p. 37]

II Het zegel ‘De metamorfose van Psyche’.⁽¹⁾

Het zegel, door F. Hemsterhuis (1721-1790) ontworpen voor Prinses A. Gallitzin, is zeer belangrijk omdat het de artistieke en kernachtige weergave is van een hoofdthema uit zijn filosofie. Voor de reproductie gebruikten wij de afdruk ervan gehecht aan de brief van 17 mei 1790⁽²⁾.

In de brief van 21 januari 1783⁽³⁾ vertelt hij gans het verhaal van Psyche (Apuleius) en citeert ‘Sume Psyche immortalis esto’. Zijn interpretatie van: ‘Jupiter marie Psyche (ame) à l'amour (Cupidon)’ luidt dat de ziel haar ware wezen leert kennen door de vereniging met de liefde. Hij geeft Diotima de raad het boek te lezen: is dat niet het bewijs van een nieuwe vondst die hun beider symbolische taal kan verrijken? Dezelfde brief vermeldt verschillende namen van bekende graveurs.

Met de brief van 2 april 1783⁽⁴⁾ legt hij Diotama twee ontwerpen van gemmen voor en schrijft: ‘Je suppose que vous voulez le papillon naissant avec la coupe devant lui et l'inscription

(1) Zie de afbeelding. Zegelontwerp: F. Hemsterhuis; graveur: S. Schepp; nagetekend: J. Moding.

(2) Brieven van H. aan G. Bd. 6, p 464. Universiteitsbibliotheek, Münster.

(3) Brieven van H. aan G. Bd. 1, pp 29-36. Universiteitsbibliotheek, Münster.

(4) ibidem, pp 119-122.

[p. 38]

prise d'Apulée: ‘Sume Psyche immortalis esto’. Over de vlinder en de spreuk van Apuleius schrijft hij terloops nog eens in de brief van 5 augustus 1783⁽⁵⁾ en in die van 14 oktober 1783⁽⁶⁾ noemt hij S. Schepp als de graveur. De brief van 8 december 1783⁽⁷⁾ beoordeelt het artistieke gehalte van het zegel op grond van de principes die H.o.a. in zijn ‘Lettre sur la sculpture’ verdedigde.

De vlinder als metafoor voor de ziel en de ontpopping als vergelijking voor de metamorfose van de mens naar een geheel ander leven treffen wij reeds aan in ‘Lettre sur l'homme et ses rapports’ (1772). Wij lezen daar: ‘... peut-être les organes de la conscience et du coeur ne sauraient se déployer sous notre enveloppe grossière: ce sont les aîles encore informes, cachées sous la peau de la nymphe’.⁽⁸⁾ Hetzelfde geschrift werkt het thema nog overtuigender uit: ‘Prouvez à la chenille l'état de bonheur qui l'attend: elle doute, et finit par croire que Dieu ne la destine qu'à se traîner le long d'une feuille, à en ronger les bords, et à se consumer enfin pour le bien d'autrui; tandis que déjà son ame est attachée à un principe physique, qui dans peu de temps la fera folatrer dans les airs, voler de fleurs en fleurs, vivre de la rosée, et goûter à longs traits les plaisirs les plus purs de l'amour’.⁽⁹⁾

Over de oorsprong van deze beeldspraak schrijft H. op 4 september 1779⁽¹⁰⁾ aan Diotima: ‘... chez les anciens le papillon dénote la belle Psychéeet comme Psyché a été alternativement sur la terre, aux enfers et au ciel, on a dénoté par Psyché l'ame et que par conséquent nos papillons sont des ames’. Niettegenstaande H. in deze brief spot met de naïviteit van de recensent (i.v.m. Aristée)⁽¹¹⁾ is hij wellicht door diens foutieve uitleg op de gedachte gekomen om het ziel-vlinder symbool te verbinden met het verhaal van Apuleius. Hierdoor de ‘Metamorfose van Psyche’ bij de ziel-vlinder idee voegend, beeldde hij niet alleen de spreuk, maar ook de beker Nectar op het zegel af. De afzonderlijke symboliek van ziel en vlinder (zonder het verband met Apuleius' roman) had H. reeds eerder aangewend niet alleen in de taal (zie voetnoten 8 en 9), maar ook grafisch in het vignet dat de opdracht van de ‘Aristée’ afsluit⁽¹²⁾: drie vlinders stellen de ‘ziels-vriendschap’ voor tussen Dentan, Gallitzin en Hemsterhuis.

André De Cock

(5) ibidem, pp 291-298.

(6) ibidem, pp 369-372.

(7) ibidem, pp 461-468.

(8) Oeuvres Philosophiques T.I., L.S.P. Meyboom, Leuwarde, 1846. p 164.

(9) ibidem, p 99.

(10) Brieven van F.H. Koninklijke Bibliotheek, Den Haag. (hs. 132 Fl).

(11) H. amuseert zich hier bovendien kostelijk met de lichtgelovigheid van de criticus die zijn ΛΔΣ - uitleg ernstig neemt. ΛΔΣ betekenen immers Lysis (Dentan), Diotima (Gallitzin), Socrates (Hemsterhuis). Oeuvres philosophiques T. II, L.S.P. Meyboom, Leuwarde, 1846. Explication des vignettes, p. 76.

(12) Het vignet ontbreekt in L.S.P. Meybooms' editie; de uitleg vinden we echter in T. II., Explication des vignettes, p.76. (zie voetnoot 11). Het is wel afgebeeld o.a. in Oeuvres philosophiques T. II., Haussmann, Paris, 1809. p.8. We vinden nog twee vlinders (ook in vignet) na de ‘Remarque générale’ volgend op de ‘Lettre sur les désirs’ L.S.P. Meyboom, T. I. p 72.