Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1974

[p. 13]

II. Een brief van Petrus Camper aan Frans Hemsterhuis

Inleiding

Petrus Camper (1722-1789) heeft in zijn leven slechts één langdurige vriendschap gekend, namelijk die met de filosoof Frans Hemsterhuis (1721-1790). Hemsterhuis, die kort na Camper's overlijden hun vriendschap karakteriseerde als een ‘amitié sociale’, schreef in een van zijn brieven aan de Prinses de Gallitzin dat hij en Camper veel van elkaar verschillen, dat ze elkaar echter aanvullen en beiden behept zijn met de ‘rage de la recherche’¹⁾. In de beginjaren van hun vriendschap was deze onderzoekingsdrang zowel voor Camper als voor Hemsterhuis mede gericht op de natuurlijke historie²⁾. Later hadden hun onderzoekingen niet zo veel meer met elkaar gemeen. Hemsterhuis is zich echter blijven interesseren voor Camper's werk³⁾ zoals ook blijkt uit de brief waarvan wij hier de tekst zullen publiceren.

Brummel heeft waarschijnlijk wel gelijk als hij opmerkt dat Camper ondanks zijn vriendschap weinig aandacht had voor Hemsterhuis' psychologische en filosofische werkzaamheid⁴⁾. Voor zover bekend was de belangstelling die Camper had nogal oppervlakkig. Om dit enigszins te begrijpen moeten we vooral niet vergeten dat er een groot verschil was tussen beider filosofische orientatie. De metafysica speelde een zeer belangrijke rol in het denken van Hemsterhuis, terwijl Camper daar in het geheel geen belangstelling voor had en er zich zelfs zeer laatdunkend over heeft uitgelaten⁵⁾. Camper, een empiricus bij uitstek, heeft altijd benadrukt dat zijn onderzoek zich beperkt tot de stof, het zintuiglijk waarneembare. De werking van de ziel valt geheel buiten zijn wetenschappelijke gezichtskring en beschouwt hij als een onderdeel van het werkterrein van de wijsgeer⁶⁾.

Meer belangstelling had Camper voor Hemsterhuis' esthetische bespiegelingen. Aanvankelijk was hij enigszins teleurgesteld dat hij in de ‘bonne et instructive’ Lettre sur la sculpture (1769) alleen metafysica en geen ‘belles proportions’ vond⁷⁾.

Later, toen hij nog steeds bezig was met het ‘natuurlyk verschil der wezenstrekken’⁸⁾, heeft hij door toedoen van Hemsterhuis het proportionalisme verlaten⁹⁾.

Tot zover dan in het kort de intellectuele kant van hun vriendschap. Wat betreft de meer materiële aspekten zouden we kunnen wijzen op allerlei kleine diensten die ze elkaar bewezen. Bijv. dat Camper Hemsterhuis' arts was¹⁰⁾; dat Hemsterhuis, naar eigen zeggen, er voor heeft gezorgd dat Camper in 1749 hoogleraar te Franeker werd¹¹⁾, en dat hij ook bij de benoeming te Groningen, in 1763, een rol heeft gespeeld¹²⁾; en dat het waarschijnlijk is dat Camper door

1) L. Brummel: Frans Hemsterhuis, een philosophenleven, Haarlem, 1925, p. 31.

2) Vgl. J. van der Hoeven: ‘Drie brieven van F. Hemsterhuis. Eene mededeling betreffende de beoefening der natuurlijke historie in het midden der vorige eeuw’.
In: Album der Natuur, 1865, p. 257-264.

3) Brummel: Op cit., p. 31

4) Idem.

5) Redenvoeringen ..., over de wijze, om de onderscheidene hartstogten op onze wezens te verbeelden ..., Utrecht, 1792, p.8.

6) Vgl. bijvoorbeeld de ‘Redevoering over de oorsprong en de kleur der zwarten’.
In: De Rhapsodist, dl.2, 1772, p. 374.

7) UB Leiden, Hs. BPL 247/128, p.54.

8) In 1770 had hij hierover een zeer succesvolle redevoering gehouden voor de Amsterdamse Tekenacademie.

9) Dit schrijft hij in een brief aan Hemsterhuis' vriend François Fagel (1740-1773) d.d. 6 oct. 1770 (Algemeen Rijksarchief, 's-Gravenhage, Collectie Fagel, no.2740). Het was echter niet alleen Hemsterhuis, ook Burke's Philosophical enquiry into the origin of our ideas of the sublime and beautiful (1757) speelde daarbij een rol, vgl. C.P. Courtney: ‘Edmund Burke and Petrus Camper’. In: English Studies, vol. 43, 1962, p. 467-475.

10) Brummel: Op. cit., p. 223 en vgl. ook onderstaande brief.

11) Idem, p.37.

12) Dit blijkt uit de briefwisseling (Koninklijke Bibliotheek, Sign. 424 B 1) die Camper voerde met de Groningse burgemeester en curator A.A. van Iddekinge (1711-1789).

[p. 14]

Hemsterhuis in contact kwam met Bentinck van Rhoon¹³⁾ en andere leden van de Haagse society waar Camper, na het overlijden van zijn echtgenote in 1776, vaak vertoefde.

Alles bij elkaar weten we helaas maar erg weinig over dat wat Camper en Hemsterhuis met elkaar verbond. De belangrijkste oorzaak daarvan is dat ze hun briefwisseling met elkaar bijna geheel hebben vernietigd¹⁴⁾. In de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam worden de tot nog toe twee enig bekende brieven van Hemsterhuis aan Camper bewaard¹⁵⁾. Men veronderstelde dat er geen brieven van Camper aan Hemsterhuis bewaard zijn gebleven¹⁶⁾. In de loop van het onderzoek voor mijn dissertatie over Het leven en de biologische onderzoekingen van Petrus Camper is mij echter gebleken dat er zich in het Goethe-Schiller Archiv te Weimar, als onderdeel van Goethe's verzameling autografen, een brief van Camper aan Hemsterhuis bevindt¹⁷⁾. Met toestemming van de directeur van de ‘Nationale Forschungs- und Gedenkstätte der Klassischen Deutschen Literatur’ (Weimar, D.D.R.) volgt hieronder een transcriptie van deze brief die tot op heden een uniek document is van de vriendschap tussen Camper en Hemsterhuis.

13) Verhandeling van Petrus Camper, over het natuurlyk verschil der wezenstrekken..., Utrecht, 1791, p. ix.

14) Brummel: Op cit., p.31 n, 65.

15) Sign, X 74a-b. Deze brieven zijn langdurig uitgeleend. Ik heb ze helaas nog steeds niet kunnen raadplegen.

16) Brummel: Op. cit., p. 31n.

17) Op 11 maart 1807 is deze brief uit Stolberg's bezit overgegaan in dat van Goethe, zie H.J. Schreckenbach: Goethes Autographensammlung. Katalog., Weimar, 1961. no. 260.

[p. 15]

Tekst van de brief

Monsieur, mon tres cher ami!

Mon depart de la campagne¹⁾ et mon arrivee icy m'ont derobé un tems considerable. j'ai envoyé d'abord vottre livre²⁾ à Mr. Venema³⁾, et un exempl. au Ministre Stinstra⁴⁾ de Harlingen, puis après icy a Leeuw: aux messieurs, que vous m'avies indiqué. on n'en parle pas, aussi n'y a t-il personne icy qui aime ces speculations sublimes. je puis vous dire que j'ai d'abord lu votre Sophyle avec un plaisir infiniment grand, je me souviens que vous m'en avies deja donné quelque idee auparavant, plusieurs remarques ne me frappent donc pas tant qu'ils auroient fait sans cela mais la definition de la matière m'a tellement frappé, exatasié tant par son developpement que par sa precision et clarté, que je ne puis que vous en feliciter. La metaphysique telle que celle-la me plait, mais celle qu'on debite

1) D.w.z. van zijn buitenplaats ‘Klein Lankum’ even ten Westen van Franeker.

2) Zoals blijkt uit het vervolg van deze brief gaat het hier om Sophyle ou de la philosophie, Paris (= 's-Gravenhage) 1778.

3) Dit is de Franeker hoogleraar in de theologie Hermannus Venema (1697-1787).

4) Johannes Stinstra (1708-1790), de bekende predikant die wegens onrechtzinnigheid voor enige tijd het verbod had gekregen om in het openbaar te prediken. Venema behoorde tot zijn verdedigers, vgl. C. Sepp: Johannes Stinstra en zijn tijd..., 2 dln. Amsterdam, 1865-1866.

[p. 16]

actuellement dans nos ecoles m'ennuyt⁵⁾, et je crois que lorsque vous parlates de cette science a feu Mr. vottre pere⁶⁾, vous ne le connoissies pas telle que vous l'exposes a presant vous même, et dont ce grand et respectable homme avoit alors deja une connoissance parfaite. j'attends avec impatience L'aristée⁷⁾ et La troisieme piece⁸⁾ m'interesse, mais en attendant je serai à la haye. Le tems coule, et nous aurons bientot Avril, j'ai encore tant a faire, que je ne scais pas ou me tourner. j'ai encore une foi essayé si je pouvois avoir La Couronne a Dyon avec une dissert:sur les remedes specifiques⁹⁾. j'y ai traité amplement le specifique contre les malad. vener: plus je considere le specif: de Mr. S.......s¹⁰⁾ plus je le considere comme un cathartique ou purgatif. mais composé de beaucoup d'ingrediens. je n'ai pas pu faire mention de ce remede, puis qu'il m'est communique comme un secret.

Si mon avertissement a pu vous plaire, je ne doute pas ou La dissert. vous plaira d'avantage¹¹⁾. La demonstration de la fausseté de la main de l'orang de Vink est ci absolue qu'il n'y a rien a dire contre¹²⁾.

Mr. Allamand¹³⁾ m'a menacé dans une de ses lettres qu'il vouloit consulter toutes les academies de l'Europe la dessus etc: eh bien il pourra le faire a presant. Il est singulier qu'on veuille en physique comme en theologie toujours convaincre par autorité. nous serons donc toujours esclaves de l'orthodoxie d'une science. et nous devions croire ce que Albinus¹⁴⁾ avoue. Albinus a tres bien scu qu'il y avoit 10. osselets dans le carpe d'un Singe, sans quoi il n'auroit pas pu commenter Les planches d'Eustache¹⁵⁾ comme il a fait. dans cette main il n'y a qu'un seul visible, il devioient être 4 visibles etc: mais Mr. Allamand ne devoit pas se meler de tout cela, ce n'est pas son affaire, il n'y connoit rien¹⁶⁾ et il ne devioit pas nous conter des histoires si pueriles que celles des Orangs plus grands que les hommes¹⁷⁾!

J'ai cru devoit traiter nottre Archi-fol¹⁸⁾ comme je l'ai fait, dans ma dissert: il n'est pas seulement question de son ouvrage. j'ai cru devoir menager des noms respectables. Ce forster¹⁹⁾ doit etre un Homme tres singulier, de Londres il m'a menacé d'une visite à la Campagne mais après avoir fait la paix avec L'Archf. il m'a ecrit une lettre polie pour s'en excuser, nota pour aller à Berlin Le Chemin le plus courte êtoit, en hyver, par La frise et la Groningue. je m'êtonne qu'on trouve a la Cour tant qui protegent l'archif: il faut bien qu'il y a plus des orangs modifiés en hommes quant a la figure que je ne croyois. Le Prince m'ecrit²⁰⁾ que Vosmr²¹⁾ avoit deja leu mon avertissement²²⁾

5) Elders heeft Camper dit onderscheid tussen de metafysica i.h.a. en die van Hemsterhuis in het bizonder nooit gemaakt.

6) Tiberius Hemsterhuis (1685-1766), achtereenvolgens hoogleraar te Amsterdam (wijsbegeerte en wiskunde), Franeker (Grieks en vaderlandse geschiedenis) en Leiden (Grieks).

7) Aristée ou de la divinité, Paris (= 's-Gravenhage) 1779.

8) Wat Camper met ‘La troisieme piece’ bedoelt is niet duidelijk. Men kan diverse interpretaties bedenken, welke echter allen even speculatief zijn.

9) Dit antwoord op een prijsvraag van de Académie Royale te Dyon werd in 1779 bekroond en voor het eerst gepubliceerd in de posthuum door J.F.M. Herbell uitgegeven Petri Camperi ... Dissertationes decem..., Lingen, 1800. T.2, p.1-126, met als titel ‘Dissertatio de remediorum specialium requisitis, genuina historia, actione, et optima administrandi methodo...’.

10) Dit is António Nunes Ribeiro Sanches (1699-1783), een leerling van Herman Boerhave. Als arts o.a. bekend door zijn geschriften over de syfilis (‘maladie vénérienne’). Op 19 februari 1779, dus een dag voor deze brief aan Hemsterhuis, had Camper Sanches geschreven over dit geheime geneesmiddel. Deze brief bevindt zich in de Oesterreichische Nationalbibliothek (Wenen).
Dr. David Willemse was zo vriendelijk mij op het bestaan ervan te wijzen.

11) Uit de context waarin deze zin staat blijkt dat met ‘avertissement’ bedoeld wordt het ‘Kort berigt wegens de ontleding van verscheidene ORANG OUTANGS ...’, in Algemeene Vaderlandsche Letter-Oefeningen, dl. 1, 2e st., 1779, p.18-36. De ‘dissert.’ duidt op de Natuurkundige verhandelingen ... over den Orang-outang ..., Amsterdam, 1782. Toen Camper deze brief schreef was dit laatste werk reeds bij de drukker.

12) De Rotterdamse arts H. Vink had in zijn kabinet een hand die volgens Allamand (zie volgende noot), in T.15, p.72, 1771 van zijn Buffon uitgave, afkomstig was van een orang-outang. Nadat Camper op 17 april 1773 deze hand had onderzocht, stelde hij vast dat het een falsificatie was. Allamand bracht hij hiervan op de hoogte. Deze was echter pas overtuigd toen Vink in 1782 de hand geheel ontleedde en Camper's mening bevestigde. In een aanhangsel, p.91-103, bij de Natuurkundige Verhandelingen ... (1782) had Camper de buitenwereld van een en ander op de hoogte gebracht. Na het onderzoek van Vink vatte hij alles nog eens samen in een brief aan de Algemeene Vaderlandsche Letter-Oefeningen, dl.5, 2e st., 1783, p.392-394. In de verdere alinea van deze brief geeft hij een samenvatting van zijn argumenten.

13) Jean Nicolas Sébastien Allamand (1713-1787), Zwitser van geboorte. Sedert 1749 hoogleraar te Leiden waar hij als eerste in Nederland onderwijs gaf in de natuurlijke historie.

14) Volgens Allamand had Bernard Siegfried Albinus (1697-1770), Camper's leermeester, zijn (Allamand's) opvatting ondersteund.

15) Explicatio tabularum anatomicarum Bartholomaei Eustachii .... denuo edidit Bernard Siegfried Albinus, Leiden, 1761.

16) Camper had geen erg hoge dunk van Allamand. Met Linnaeus en vele andere onderzoekers uit zijn tijd rekende hij hem tot de ‘naamrolschrijvers’, die zich uitsluitend bezighielden met het oppervlakkig classificieren der dieren en geheel geen aandacht schonken aan wat Camper van veel groter belang achtte, nl. de inwendige structuur.

17) Op grond van de afmetingen van die hand had Allamand beweerd dat deze afkomstig was van een orang-outang van 6 voet lengte. Volgens Camper was zo'n dier onbestaanbaar. Later (ca. 1788) is hij hier enigszins op teruggekomen.

18) Met deze weinig vleiende benaming duidt hij op Arnout Vosmaer (1720-1799), de directeur van het stadhouderlijke naturaliënkabinet en van de dierentuin. De hele alinea heeft betrekking op de beruchte ‘aap van 1777’. De geschiedenis daarvan is omstandig gedocumenteerd in een verzameling afschriften van brieven, memoranda e.a. stukken in de Koninklijke Bibliotheek (Sign. 78 B 13)⁺ Hierop gebaseerd is het artikel van M. Mazel: ‘Van een aap in 1777’. In: Die Haghe, 1909, p.361-380, een aanvulling daarop van W. Martin: ‘De aap van 1777’. In: Die Haghe, 1934, p.152-155. Zoals bekend dankte deze affaire zijn ontstaan aan de eerste levende orang-outang die in Europa aankwam en die enige tijd in de stadhouderlijke menagerie had geleefd alwaar het dier begin 1777 was overleden. Dankzij de voorspraak van Prinses de Gallitzin zou Camper dit unieke dier mogen ontleden. Vosmaer echter was onkundig van deze beslissing en zoals gebruikelijk prepareerde hij het voor het kabinet. Daarbij werd het dier voor ontleedkundige doeleinden onherstelbaar beschadigd. Hemsterhuis heeft Vosmaer zeer scherp aangevallen over diens handelwijze. In deze zaak vol misverstanden was Camper's houding veel gematigder dan die van Hemsterhuis en de Prinses. Dat dit voortkwam uit tactische redenen blijkt eerst onomstotelijk uit deze brief. Camper wilde de hooggeplaatste beschermers van Vosmaer niet voor het hoofd stoten. Mevrouw de Booy, van het Centraal Register van Familiearchieven heeft mij geattendeerd op enkele stukken uit het familiearchief van Heiden Reinestein waaruit blijkt dat S.P.A. van Heiden Reinestein (1740-1806), de invloedrijke kamerheer van Willem V, aan de kant van Vosmaer stond. Vgl. ook het artikel van mevr. de Booy in ons Documentatieblad, nr.21, p.11-14.

+ en een bijna identiek, maar iets uitgebreidere collectie in de UB Amsterdam (Sign. IV B 5).

19) Georg Forster (1754-1794). In dl.2, p.553n-554n van zijn A voyage around the world ..., London, 1777, had hij n.a.v. Vosmaer's handelwijze geschreven over diens ‘gross ignorance and canine malice’. Toen hij te Amsterdam was schreef hij op 1 november 1778 een brief aan Vosmaer waarin hij zich excuseerde voor de onheuse bejegening die was voortgesproten uit onvolledige informatie. Van een bezoek van Forster aan Camper in deze tijd is niets bekend.

20) Deze brief schijnt niet bewaard te zijn gebleven.

21) Vosmaer.

22) Zie noot 10.

[p. 17]

avant que vous l'ayes eu, cela est possible, car on me l'a du envoyer icy, et puis je devois le renvoyer a la haye: je suis tres curieux de scavoir ses sentimens, ou ceux de ses amis, car ils seront les siens la dessus. je ne scais si vous ayes veu l'empaillé c'est ridicule ma foi, de le voir ainsi dans le Cabinet²³⁾. je quitte Les Singes, et leur singeries et je vais monter vers les etres qui meritent nottre attention, et nos soins, comme ils meritent nottre admiration.

C'est de vous mon cher ami! et de vottre santé qui nous devient de jour en jour plus precieuse que je vais m'entretenir. La toux n'est pas une maladie mais la suite d'une maladie, car elle n'est que l'effort de la nature pour se defaire de ce qui est nuisible et qui se trouve dans le poumon. Elle est reelle, et necessaire quand il y a quelque chose dans la trachée artere ou dans les vesicules du poumon puisque elle chasse cette matiere. mais la toux ne se manifeste que lorsque il y a quelque chose qui jucotte, et qui irrite les nerfs: tout ce qui irrite les memes nerfs produit la toux, et voila pourquoi j'ai toujours consideré que l'organe du mal êtoit dans l'estomac. Je crois que dans vottre cas quand les glaires s'augmentent tant, on doit suivant Hippocrate. Areté, et aujourdhuy suivant Pringle²⁴⁾, prendre un vomitif pour purger l'estomac puis aprês prendre les poudres etc: car quoique les glaires ne sont pas les causes du mal, elles s'accumulent par le regime, qu'on doit observer quand la toux devient si grand. L'eau de vie melé avec du miel, ou du syrop, est le meilleur qu'on puisse prendre pour calmer. mais cela ne guerit pas.

J'ai recommandé L'infusion de la dreche, ou Mout parce que vous, ou le Prince etc me indiquoit dans vottre constitution le scorbut comme une Cause etc: principalement du Rheumatisme, j'ai cru que rien ne pouvoit être en meme tems plus convenable au poumon que l'infusion de la dreche, qui prise chaude, et par une quantité convenablement grande ne pouvoit que convenir, et bien plus, puis qu'elle est asses agréable, et facile à avoir.

Monsr. Dentan a reparé par une longue lettre sa première faute, ou plutot il a mieux fait, car le billet qu'il a laissé n'etoit pas de grande Consequence²⁵⁾.

Nous²⁶⁾ sommes icy tous anglais²⁷⁾; dans le commencement Son Excell. a dirigé tout le quart: de WG²⁸⁾ mais tous les amis l'ont planté, surtout Schw: de Menald:²⁹⁾ vottre ami VD Haer³⁰⁾ luy a lavé la tête etc: il avoit donné un grand diner pour les disposer en sa faveur, on le titra Le diner patriotique. Il y avoit un chez (?)evon³¹⁾, ou les Bigots³²⁾ etoient qu'on a titré anti-

23) I.e., het Stadhouderlijke Kabinet.

24) Hippocrates (5e eeuw v.Chr.) en Aretaeus (1e eeuw na Chr.) waren bekende Griekse artsen. Sir John Pringle (1707-1782) was een Engels arts en kennis van Camper.

25) Pierre Gédéon Dentan(d) (1750-1780). Zwitsers theoloog.
Huisonderwijzer van de kinderen van François Fagel en later ook van die van de Prinses de Gallitzin.
Tussen Dentan, de prinses en Hemsterhuis bestond een hechte vriendschap (cf. Brummel: Op. cit., passim). ‘Sa première faute’ duidt wellicht op enige nalatigheid in het brieven schrijven. De ‘longue lettre’ is ongetwijfeld die welke Dentan op 20 jan. 1779 uit Londen aan Camper schreef. (Brief in UB Leiden BPL 247/133).

26) De nu volgende alinea is geschreven n.a.v. de Friese Landdag welke op 1 febr. 1779 was begonnen. Als volmacht van de eigenerfden uit de grietenij Idaarderadeel was Camper hier aanwezig.

27) Tijdens de Amerikaanse vrijheidsoorlog koos Frankrijk de zijde van de Engelse kolonisten en kwam in oorlog met Engeland. Engeland wilde verhinderen dat de neutrale Republiek materiaal voor oorlogsschepen naar Frankrijk zou transporteren.
Frankrijk stond erop dat wij dit wel zouden doen. Over dit probleem werd in het voorjaar van 1779 overal in de Republiek gedebatteerd. Daarbij waren Camper en de zijnen ‘anglais’.-
Ik dank dr. de Wit voor zijn hulp bij de toelichting op deze passage.

28) Het is niet geheel zeker wie met ‘Son Excell.’ wordt bedoeld.
De context geeft aanleiding te veronderstellen dat het de Franse gezant La Vauguyon was die toen, niet zonder succes, bezig was om diverse Hollandse steden voor de Franse zaak te winnen.
‘WG’ is het kwartier Westergo dat, indien de vorige veronderstelling juist is, de Fransen deze keer niet voor zich hebben kunnen winnen. Een half jaar later lukte dat wel. Tijdens de landdag van aug. 1779 koos het kwartier voor onbeperkt convooi (cf. Vaderlandsche Historie ... ten vervolge van Wagenaar's Vaderlandsche Historie ..., dl. 2, 2e dr., Amsterdam, 1789, p.103.

29) Georg Frederik baron thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg (1733-1783), grietman van Menaldumadeel.

30) Daniel Bonifacius v.d. Haer (1756-1823), volmacht van de eigenerfden uit Hemelumer Oldeferd.

31) Eerste letter(s) onleesbaar.

32) Charles Bigot, burgemeester van Stavoren en vertegenwoordiger van de Stadhouder in Friesland. F.A. Bigot, kamerheer van Willem V en burgemeester van Ylst.

[p. 18]

patriotique. Vous aures lu la lettre³³⁾ aux Etats du Prince d'Orange que le quart: des Villes³⁴⁾ a fait imprimer, et dont un Grand pacquet est envoyé a la haye. Son Excell.³⁵⁾ avoit marchandé La comp. aux Indes à Amst. depuis quelques années, 6. je crois, mais M. Canter Visscher³⁶⁾ La obtenu du quart d'Oostgoo³⁷⁾ pour 3600. que Son Exc. avoit offerts, mais on l'a laissé aux choix de Visser qui l'a pris pour son cousin, ou petit fils Kamerling³⁸⁾ au même prix.

Les diners, les bals, les assemblées et Les Concerts donnent beaucoup de divertissement à nos Campagnards.

Je suis curieux de voir faire les petites choses avec les deux mains a falconnet: les grandes parties assurement ne s'executent que de cette maniere, mais Les petites? Il est necessaire que je le sache un peu de son caractère moral avant que le voye³⁹⁾.

Je suis fort interessé de scavoir l'effet des drogues que j'ai prescrites a Mitri⁴⁰⁾, et si le grand mal s'est amende depuis: il y a seurement quelque cause qui irrite cette partie. ayes la bonté d'assurer La Princesse de mon respect. on vient m'interrompre, je finis donc malgré moi, je vous temoigne ma reconnaissance pour Le beau present, qui embellit et mon esprit et ma bibliotheque, adieu je suis de coeur et d'âme

Tout a Vous

P. Camper

Leeuw. Le 20 fevr. 1779.

33) Waarschijnlijk doelt hij hier op de brief die de stadhouder op 24 januari 1779 aan alle gewesten minus Holland had gezonden en waarin hij een uiteenzetting gaf van zijn mening over Nederlands positie t.o.v. Frankrijk en Engeland. Voor de door Camper vermelde gedrukte brief, zie L. Petit: Bibliotheek van Nederlandsche Pamphletten, Leiden, 1925, dl.3, no.6994. Een exemplaar daarvan o.a. in de UB Utrecht.
(Signatuur: H.G. oct.3493¹⁴). Voor de tekst zie verder ook de Nieuwe Nederlandsche Jaerboeken, dl.14, 1e stuk, 1779, p.175-181.

34) Het kwartier van de 11 steden.

35) Dit is zeer waarschijnlijk niet dezelfde ‘Excell.’ als die welke hij eerder noemde. Wie het dan wel is, heb ik niet kunnen achterhalen.

36) A. Canter Visscher (ca. 1737-1781/1782), grietman en volmacht van de edelen van Dantumadeel.

37) Het kwartier van Oostergo.

38) Volgens de Nieuwe Nederlandsche Jaerboeken, dl.14, 1e st., 1779, p.237, was dit Conradi Pestalozzi Camerling.

39) ‘falconnet’ is ongetwijfeld de Franse kunstenaar Etienne Maurice Falconnet (1716-1791) die van nov. 1778 tot eind oct. 1780 in 's-Gravenhage verbleef en behoorde tot de kennissenkring van Prins de Gallitzin. Zijn schoondochter, Marie-Anne Collot (1748-1821), maakte de bekende bronzen portretbuste van Camper die zich te Groningen bevindt. (Vgl. Documentatieblad, nr. 17, 1972, p.2/3). Uit deze passage kan men concluderen dat Camper Falconnet nog niet had ontmoet toen hij de brief schreef. Later memoreerde hij ‘l'agrément de sa (Falconnet's) conversation toujours instructive (et) le prix de son amitié’ (In een brief aan Marie-Anne Collot, dd. 11 juli 1781, zie L. Réau: Histoire de l'expansion de l'art français ..., Paris, 1928, T.2, p.285). De eerste regel van deze alinea duidt wellicht op enige artistieke activiteiten van Falconnet. Dat Camper daar belangstelling voor had is bekend. Zijn hele leven heeft hij getekend, geschilderd en geboetseerd. Nog op 50-jarige leeftijd ging hij bij de beeldhouwer Ziesenis in de leer.

40) Dimitri von Gallitzin (1770-1840), zoon van de Russische gezant te 's-Gravenhage, Prins Dimitri Alexewitsj von Gallitzin (1738-1803) en Prinses Adelheid Amalia von Gallitzin, geb. von Schmettau (1748-1806).

[p. 23]

R.P.W. Visser

+ en een bijna identiek, maar iets uitgebreidere collectie in de UB Amsterdam (Sign. IV B 5).