Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1972
(1972)– [tijdschrift] Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 85]
| |||||||||||||||||||||||||||||
De vrijmetselaar in de 18e eeuwse satirische prent.A) De korrelatie tussen 1o) de ingesteldheid van de tekenaar, de geestelijke vader of opdrachtgever van het satirisch prent t.o.v. de vrijmetselarij en de vrijmetselaars 2o) en het geviseerde objekt in het satirisch prent.Wij onderscheiden bij de tekenaars, de geestelijke vaders of opdrachtgevers der satirische prenten drie kategoriën:
Onder vrijmetselarij verstaan we het geheel van organisatievormen, gebruiken en tradities in zwang onder vrijmetselaars. Wij maken een onderscheid tussen de idee van vrijmetselarij en de leden die eraan praticiperen t.t.z. de vrijmetselaars. | |||||||||||||||||||||||||||||
a) de vrijmetselaars.De satirische vrijmetselaar viseert in zijn prent niet de vrijmetselarij dan wel het gedrag of de handelswijze van bepaalde broeders (het betreft dikwijls een persoonlijke satire). De ‘profane’ satiricus daarentegen valt én de vrijmetselarij én de vrijmetselaars aan. Zeer illustratief voor het onderscheid tussen de houding van de buitenstaander en de vrijmetselaar is de evolutie van William Hogarth. Als ‘profaan’ bestempelde hij in een onderschrift van een satirisch prent de vrijmetselarij als een ‘grap’. Eenmaal maçon zal hij dit niet meer doen: wel viseert hij dan het gedrag en de handelswijze van bepaalde ‘onwaardige’ broeders. Bovendien bezit Hogarth ook een gezonde dosis zelfspot terwijl hij zich als vrijmetselaar niet altijd ‘au sérieux’ neemt. | |||||||||||||||||||||||||||||
b) de buitenstaander.Onder de ‘profanen’ onderscheiden wij ondermeer de verwoede tegenstanders van de vrijmetselarij, zoals bijvoorbeeld de Franse violist Travenol. In de mening dat hij gebroodroofd was geworden door maçons, hanteerde hij gedurende bijna 15 jaar de pen tegen de Orde. Naast een aantal boeken gaf hij ook opdracht tot het vervaardigen van satirische prenten. Verder zijn er de tekenaars en graveurs in dienst van boeken prentdrukkers. Zo is er het voorbeeld van Simon Fokke, | |||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 86]
| |||||||||||||||||||||||||||||
die op bestelling satirische prenten maakte. Later zal hij zelfs lid worden van een Amsterdamse loge en de vrijmetselaarsalmanak illustreren met allegorische voorstellingen... Signaleren wij tenslotte de tekenaars en graveurs die onder om 't even welk geestig prent de woorden ‘vrijmetselaar’ of ‘vrijmetselarij’ aanbrachten, alhoewel er van het maçonnieke in de tekening niets te bespeuren valt. De gesprekken over de mysterieuze societeit waren echter ‘in’ en deze magische woorden kwamen de marktpromotie ten goede. | |||||||||||||||||||||||||||||
c) de uitgetreden vrijmetselaars.De uitgetreden vrijmetselaars zijn de gevaarlijkste tegenstanders van de Orde. Zij vechten hun persoonlijke ruzies uit in de profane wereld en wenden alle middelen aan om het maçonnieke geheim te divulgeren en de ritualen te profaneren. Te Londen organiseerden sommige uitgetreden vrijmetselaars zelfs anti-manifestaties, zoals de oprichting van anti-loges, waar de draak werd gestoken met de maçonnieke organisatievormen, gebruiken en tradities, terwijl ook satirische optochten werden georganiseerd die een parodie vormden op de jaarlijkse maçonnieke straatprocessies. Enkelen onder hen gaven bovendien een tekenaar de opdracht dit satirisch gebeuren in beeld te brengen, in andere gevallen benutte de kunstenaar zelf de gelegenheid om dit satirisch gebeuren in een prent weer te geven, waardoor hij uiteraard deel nam aan de kampagne tegen de vrijmetselarij. | |||||||||||||||||||||||||||||
B) Thematiek van de satirische prenten.a) thema van de spekulatieve vrijmetselaar die operatief wordt uitgebeeld.In enkele satirische prenten wordt de symbolische arbeid van de spekulatieve vrijmetselaar omgezet in de handenarbeid van de operatieve vrijmetselaar. De satirische tekenaar beeldt de maçons uit met mortelbakken en truelen, en gaat uit van een verkeerde interpretatie van het misleidende woord ‘vrijmetselarij’, terwijl de maçonnerie in feite haar symboliek ontleent aan de steenhouwers, dan aan de metselaars. Een variante op dit thema vormen de allusies op de onzichtbare Tempel waaraan de vrijmetselaars | |||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 87]
| |||||||||||||||||||||||||||||
werken en waarbij de Tempel van Salomo hen tot symbool strekt. De Tempel der Levende Bouwstenen die de maçons tijdens hun rituele zittingen vormen wordt op de korrel genomen: de vrijmetselaars worden hier voorgesteld als een groepje aannemers die een nieuwe tempel te Jeruzalem bouwen. | |||||||||||||||||||||||||||||
b) thema van de maçonnieke initiaties en graadsverhogingen. 1. aanneming tot leerling-vrijmetselaar.In plaats van de reële voorstelling waarbij de kandidaatleerling met ontblote linkerborst zijn initiatie ondergaat, wordt hij voorgesteld met een ontbloot zitvlak. In ëën geval leest de recipiendus een in onbegrijpelijke hiëroglyfen gestelde tekst (die de ‘mysteries’ van de vrijmetselarij moeten verbeelden), in een ander geval wordt hij van een brandmerk voorzien op zijn achterwerk. | |||||||||||||||||||||||||||||
2. verheffing tot meestervrijmetselaar.Daar waar in het rituaal van de verheffing tot meester sprake is van een graflegging en verheffing van de kandidaatmeester, komt in de satirische tekening de kandidaat aan zijn einde en is er geen sprake meer van verheffing. | |||||||||||||||||||||||||||||
c) thema van de officieren van de loge.De funktie en de taak van de officieren-dignitarissen van de werkplaats worden in enkele prenten geviseerd. In een reeks gravures, waar dieren een loge houden, wordt de Regerende of Achtbare Meester voorgesteld als een sluwe vos, de Redenaar als papegaai en de Broeder Voorbereider als een brullende leeuw. | |||||||||||||||||||||||||||||
d) thema van de masculiniteit.Alleen mannen kunnen toetreden tot de vrijmetselarij, en daarom moest de recipiendus zijn linkerborst ontbloten. Een satirisch prent stelt deze exclusieve mannenklub als een homosexuele groepering voor. Het hoogtepunt van de satires rond dit thema vormen de prenten gewijd aan het geval van ridder D'Eon, die in een Londense loge werd geïnitieerd en zich het jaar daarop in vrouwenklederen vertoonde. | |||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 88]
| |||||||||||||||||||||||||||||
e) thema van de drinkebroers.In de 18de eeuw vergaderden de meeste loges in herbergen en soms werd daar wel een druppeltje te veel gedronken. Dit laatste gaf aanleiding tot de associatie van de vrijmetselaar met de drinkebroer. De Engelse maçon William Hogarth brengt ons twee dronken broeders in beeld, die na de zitting ‘verdachte’ wijken frequenteren. | |||||||||||||||||||||||||||||
f) thema van de ‘mock-masonry’.Onder de term ‘mock-masonry’ verstaan we een beweging die de vrijmetselarij wil ridiculiseren door haar gebruiken, tradities en organisatievormen spottend na te apen en in een belachelijk daglicht te stellen. Dit lag in de bedoeling van de Orde der Gormagonen (opgericht te Londen in 1724), een op ‘chinese’ leest geschoeide anti-loge, en de ‘Samsonic Lodge’ (anagram van massonic; orde opgericht te Londen in 1789) waar de figuur van de tempelbouwer Salomo plaats moest ruimen voor de tempelvernietiger Samson. | |||||||||||||||||||||||||||||
g) persoonlijke satires.Enkele satirische maçons brachten broeders in beeld wier gedragswijze zij afkeurden. Zo klaagt William Hogarth de korrupte rechter De Veal aan en Bartollozi de afzetter Cagliostro en diens pseudo-maçonnieke ritus. | |||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 89]
| |||||||||||||||||||||||||||||
Lijst der prenten door middel van diapositieven geprojekteerd tijdens het referaatGa naar eind(1).
| |||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 90]
| |||||||||||||||||||||||||||||
H. de Schampheleire |
|