Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1971

[p. 29]

III Nieuw licht op Frans Hemsterhuis

(naar aanleiding van:
‘Goethe und der Kreis von Münster. Zeitgenössische Briefe und Aufzeichnungen. In Zusammenarbeit mit Waltraud Loos herausgegeben von Erich Trunz’, Asschendorffsche
Verlagsbuchhandlung, Münster in Westfalen 1971. 513 blzz., 29 ill., geb. D.M. 80, -).

Dit boekt vormt de neerslag van een zich over bijna twintig jaren uitstrekkend onderzoek naar de relaties tussen Goethe en de Kring van Münster (Franz von Fürstenberg, Amalia de Gallitzin, Sprickmann, Hamann, Stolberg). De uitgevers presenteren hier alle brieven en documenten die deze relatie toelichten. Het geheel omvat een tijdsspanne van begin 1776 tot eind 1829.

Het contact tussen de Münsterse kring en die in Weimar (waartoe ook Herder en Wieland behoorden) is niet iets vanzelfsprekends. Daarvoor waren de verschillen op ideologisch gebied (om van de rest te zwijgen) te groot. Des te interessanter echter die behoedzame botsing der tegenstellingen met aan de ene zijde het piëtistische katholicisme van Fürstenberg c.s. en anderzijds Goethe's humaniteitsidee.

Er is echter behalve de twee genoemde denkrichtingen nog een derde eenmanspartij in het geding, namelijk de nederlandse filosoof Frans Hemsterhuis. Men kan hem moeilijk tot de kring van Münster rekenen, ook al verbonden hem hechte vriendschapsbanden met de in 1779 hierheen vertrokken prinses de Gallitzin en ook al bewonderde hij de figuur van Fürstenberg. Toch kwam Hemsterhuis dank zij de Münsterse vrienden in aanraking met de duitse literatuur van zijn tijd. Omgekeerd raakten Goethe, Herder, Wieland e.a. in 1785 persoonlijk met Hemsterhuis bekend, toen deze door Gallitzin - Fürstenberg min of meer op sleeptouw werd genomen voor een rondreis door Duitsland, waarbij tweemaal Weimar werd aangedaan. Men herinnert zich de voordracht van prof. Trunz over deze episode op het Hemsterhuis-symposium te Zuilen.

Het ligt geenszins in onze bedoeling om het belang van deze bronnenuitgave voor de Goethe-filologie of voor de kennis van de Kring van Münster te toetsen. Wel willen wij uitdrukkelijk de aandacht vestigen op een werk dat nederlandse onderzoekers misschien zou ontgaan, ofschoon het juist ook voor hen een ware Fundgrube kan zijn. Wij denken hierbij niet alleen aan beoefenaars der filosofie en kunsthistorici maar ook aan comparatisten en zelfs aan neerlandici.

[p. 30]

De eerste categorie zal bijzonder geinteresseerd zijn in een tot dusver ongepubliceerd opstel van Hemsterhuis De la divisibilité à l'infini (hier afgedrukt naar de autograaf uit Goethe's bezit).

Kunsthistorici komen aan hun trekken door Goethe's beschrijvende catalogus van de gemmencollectie die Hemsterhuis en later prinses de Gallitzin bezeten hebben. Die gemmen vormen trouwens mèt de door Klauer uit Weimar gemaakte busten-in-gips van Hemsterhuis, Goethe, Fürstenberg e.a. een regelmatig terugkerend thema in deze correspondentie. Daarnaast signaleren wij de hier afgedrukte brief van Hemsterhuis aan Ploos van Amstel met zijn verslag van de in 1785 opgedane indrukken tijdens bezoeken aan diverse kunstverzamelingen. Voor de comparatist is, naar gewoonte, alles van belang. Maar de neerlandicus kan zijn oren spitsen bij het vernemen van Hemsterhuis' buitengewoon gunstige oordeel over .... Rhijnvis Feith, Brieven over verscheidene onderwerpen I (Amsterdam 1784) met de daarin opgenomen brief over de romance en Feiths eigen proeve op dat gebied: Colma. Op 11-1-1785 schrijft Hemsterhuis aan Amalia de Gallitzin met betrekking tot Feith: ‘Il est le juge le plus parfait et le plus inpartial des Poètes Modernes et de l'avantage ou désavantage de leurs langues, que j'ai jamais vu.’ En over Colma: ‘Jamais je n'ai vu chez les anciens ni chez les modernes de tableau d'une si surprenante vérité.’ (Trunz-Loos, brief nr. 50).

Dat Hemsterhuis een scherp waarnemer van artistieke verschijnselen was, blijkt hier uit zijn saillànte opmerkingen over het genre van de briefroman (bijv. brief nr. 177 aan Gallitzin dd. 7-8-1787 n.a.v. Werther). Telkens merken we echter weer, hoe de nederlandse filosoof zijn eigen ik weigert prijs te geven. Bij alle overvloed aan notities van anderen over Hemsterhuis -unaniem gunstig, ja geestdriftigvernemen we vrijwel niets omtrent het oordeel van Hemsterhuis zelf waar het personen betreft.

De relatie Hemsterhuis-Herder komt in dit boek nog niet helemaal uit de verf, zoals de auteurs zelf erkennen. Zij wijzen dan ook op de noodzaak van een speciaal onderzoek dienaangaand, zodra de correspondentie van Herder in de nieuwe editie van Wilhelm Dobbek gereed zal zijn.

[p. 31]

Prof. Trunz demonstreert een grondige kennis van de nederlandse literatuur en geschiedenis. Slechts op een enkel punt lijkt een kleine aanvulling op zijn plaats. Zo op p. XXVI, waar hij zegt: dat er in 1780 te onzent ‘fast nur zwei Schriftsteller’ waren, die weet hadden van de in opkomst zijnde duitse literatuur. Hij noemt als zodanig dan R.M. van Goens en Feith. Hier had zeker ook Hieronymus van Alphen vermeld moeten worden. Op blz. 301, waar het nederlandse spinozisme van de 17e en 18e eeuw ter sprake komt, mist men enige verwijzing naar de beschikbare literatuur (cf. F. Sassen, Gesch. v.d. wijsbeg. in Nederland, Amsterdam 1959, p. 190 vv.)

Tenslotte releveren wij hierbij een door Trunz herhaaldelijk naar voren gebrachte wens (p. 413, 420), dat men namelijk, voordat het te laat is, van de enige nog overgebleven Hemsterhuisbuste door Klauer (Berlijn, Staats-Bibliotheek) een bronzen afgietsel laat maken. Een aantrekkelijke uitdaging voor de nederlandse overheid, voor musea en voor het particulier mecenaat.

De voorname uitvoering van Goethe und der Kreis von Münster beantwoordt volkomen aan de kwaliteit van het geschrevene.

Wij maken van de gelegenheid gebruik om tevens de aandacht te vestigen op een ander recent werk over de nederlandse filosoof: Klaus Hammacher, Unmittelbarkeit und Kritik bei Hemsterhuis, Wilhelm Fink Verlag, München 1969.

P.J. Buijnsters