Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1971

[p. 106]

‘Thalie et Terpsichore, ou: la Muse amuse’

Negen muzikanten met hun instrumenten, gevormd in wit stucco, verwijlen hoog in de lantaarn en blikken over een balustrade naar beneden in het ook verder geheel door blank stucwerk versierde en in een feëriek licht badende trappenhuis van het ‘franse’ woonpaleis Herengracht 475 te Amsterdam, dat de beeldhouwer Jan van Logteren van buiten en binnen decoreerde tussen 1735 en '38. De bijzondere bekroning van het inwendige drukte de wens en de smaak uit van de opdrachtgeefster, Petronella van Lennep - de Neufville. Ook in veel andere huizen uit die tijd treft men emblemen van de muziek aan, veel meer zelfs dan de grote zeventiende eeuw had aangebracht.

Men mag hierin een afspiegeling zien van de voorname plaats die de muziek in het leven van de achttiende eeuw innam - niet echter een waardebepaling. Veel werd er gemusiceerd, groot was het getal uitstekende, goede dilletanti-muziekbeoefenaars en beroepsmuziekmeesters.

Het franse element speelde ook daarin zijn vooraanstaande rol. Reeds hier moge gewezen worden op de muziekuitgeverij van Estienne Roger en zijn schoonzoon Michel Le Cène in Amsterdam, in die tijd de belangrijkste wellicht van Europa, die muziek uitbracht van de grootste componisten vooral uit Italië en Frankrijk.

Vele Fransen gaven de voorkeur aan een uitgave van hun composities in Amsterdam, niet in de laatste plaats vanwege de belangstelling die in de Lage landen daarvoor bestond In verhouding tot de buitenlandse verscheen een bescheiden aantal Nederlandse werken. En dit feit vormt reeds een eerste aanwijzing dat ook onze dunk van de algemene stand onzer muziek in de achttiende eeuw bescheiden moet zijn. Het aantal goede Nederlandse componisten is in het begin der eeuw niet onaanzienlijk - een omstandigheid, die men als een uitlopende fase van de zeventiende eeuw moet beschouwen -, en neemt daarna schrikbarend af. Enkele der besten, zoals Willem de Fesch en Pieter Hellendaal, trekken weg, i.c. naar Engeland, waar het genie van Händel schittert. Dit beeld van een kleine, later afnemende, groep goede en zeer goede meesters temidden van een toenemende meerderheid van middelmatigen en uiterst middelmatigen, gaat opvallend gelijk op met dat van het beeldende-kunstengebied. Over een der belangrijke musici komen we straks te spreken.

[p. 107]

Een tweede aanwijzing van het minder hoge peil van onze muziek is gelegen in het feit dat men veeleer reproductief is dan productief, en een derde daarin dat in die reproductie zich op het punt van smaak eenzelfde krisis vertoont als bij de scheppende musici.

Een der gevolgen juist van deze innerlijke zwakheid is de bovenmatig grote rol geweest, die de buitenlandse invloeden konden spelen, een bijna vrij spel. Franse invloed had de zeventiende eeuw niet afgewezen, integendeel zelfs met begerigheid gezocht; de verwerking echter leverde meestal een sterke, eigen schepping op. Sweelinck zette Bourgeois' psalmen en Ronsard's sonetten nog fraaier en franser dan zijn voorbeelden, - maar het is de eigenwillige, karaktervolle Amsterdammer die in hoofdzaak ons toeklinkt.

Huijghens en Van Campen zochten om strijd zich de geest van de Franse paleisstijl eigen te maken, - en toch ademen de paleizen voor Frederik Hendrik en rond hem een Hollandse geest.

Een volgende ‘buitenlandse golf’ rolt aan tegen 1670. Nu echter staan de zaken anders. Holland heeft aan weerstand ingeboet. De meer internationale allure door Willem III, tot Koning van Engeland verheven en een hoofdfiguur op het Europese politieke toneel, aan Holland verleend opende de sluisdeuren, waardoor de buitenlandse invloeden met grote kracht binnen stroomden en het eigen Nederlandse tot hun speelbal maakten. De muziek vormt hierop geen uitzondering: Duitsers namen de orgelbouw en - muziek in bezit, de Italianen brachten hier aanvankelijk hun Venetiaanse en Napolitaanse opera maar daarna in toenemende mate hun instrumentale muziek, de Fransen hùn opera met de daarmee verbonden danskunst: Thalie et Terpsichore! Beslissend in dit laatste opzicht was het optreden sedert omstreeks 1670 van de beweging ‘Nil Volentibus Arduum’: met de tot klassieken verklaarde Corneille en Racine verkreeg Lully's ‘tragédie lyrique’ hier burgerrecht, en met deze: het ballet. De ontwikkeling in de achttiende eeuw was dáárvan een uitvloeisel. Op het ogenblik echter dat deze overname plaats vond, tussen ca. 1675 en 1700 voltrok zich in Frankrijk de overgang van de grootse hofstijl naar een lichtere meer op uiterlijke charme gerichte, meer gemaniëreerde en eclectische levenstrant, die ook de bourgeoisie binnendrong: het rococo. Dit leidde ook bij

[p. 108]

ons tot een duidelijke selectie: het is de geld-aristocratie, die, niet vrij van snobisme, deze nieuwe Franse stijl tracht te volgen. Reeds in 1698 spotte de Italianisant Coenraad Sweerts in zijn Inleiding tot de Sang- en Speelkunst over deze mode: ‘Die saus moet op zijn Fransch zijn toegemaakt zo 't val zal hebben, of hetgeen gij dist deugt niet met al.’ Voor luiden van zulk een smaak componeerde de uitstekende Johan Schenk in die jaren rond 1700 ‘Les Fantasies bisarres de la goutte’ opus 10, e.d.

Met deze ommekeer naar het Rococo werd de betekenis van de muziek in het leven een andere: van prachtige en krachtige begeleiding en weergave van een vorstelijke stijl werd zij tot amusement en aankleding: zij wordt bij uitstek het symbolisch middel van het edele vermaak. In Jan de Marre's ‘Eeuwgetijde’ voor de Amsterdamse Schouwburg, gespeeld op 6 januari 1738 treedt ‘het Vermaak’ op als een in het groen geklede jongeman muziekinstrumenten dragend als embleem. Maar hoe verschilt ons Hollandse ‘Vermaak’ van het Franse ‘amusement’! Daarin bracht Frankrijk meesters voort als de uiterste verfijnde instrumentalisten Marais en François Couperin en de operacomponist Rameau!

Tegen de achtergrond van diens sterke muziek klinken ons enigszins muf in de oren deviezen van vaderlandse Collegia musica als:

‘Uti le et amusant’

of: ‘Int rustend uur zij onze vlijt
Den Zang en Speelkonst toegewijt’.

‘'t Rustend uur’: de gehele achttiende eeuw is er één lofzang op. Maar de ‘horae serenae’ van een Frederik de Grote met zijn Carl Philipp Emanuel Bach en Quants waren vèr van hier, evenals Händel's geniale lichte hoofse uitsmijters de orgelconcerten, - al meende een begeesterde dichter - verbeelding aan de nuchtere randen van het Spaarne nymphjes en saters te ontwaren (Schermer) en een andere een ‘blaau gebergt’ aan de einder te 's Gravesande (Poot)!

De Franse opera met haar ballet in de achttiende eeuw vertoont zowel in het moederland als in onze streken een volkomen gelijkaardig verloop als bij de decoratieve kunsten, waarover Prof. Lunsingh Scheurleer tijdens dit symposium sprak: een duidelijk onderscheid tussen de beide eeuwhelften.

[p. 109]

In Frankrijk zetten Campra en Rameau de grootse classicistische ‘tragédie lyrique’ van Lully voort, tot omstreeks 1755; dan komt de sierlijke ‘opéra comique’ aan de heerschappij, waarin het Louis-seize en het nieuwe Classicisme samengaan, en waarvan Grétry de hoofdmeester wordt. Hoe nu is de weerslag in Holland? Het is juist Rameau's tragédie die als een onbarmhartige detector het verschil blootlegt tussen de Franse en Hollandse geestesstaat. Had de grote zeventiende eeuw Lully's opera's alhier nog opgevoerd, de vijf decaden na 1700 wisten geen raad met Rameau, die de grote afwezige is op de Hollandse muziekprogramma's. Toch waren hier in Holland Franse operagezelschappen, in Den Haag zelfs twee. Deze brachten echter comedies van weinig belang.

Er waren uitzonderingen: onder de geestelijke élite bevonden zich enkele werkelijk verlichten, die de werkelijke kwaliteiten van de Franse muziek doorvoelden èn met succes navolgden. Een van hen was de ten onrechte vergeten ‘prinsenopvoeder’ in Den Haag, de veelzijdige Quirijn van Blankenburg (1654-1739), die in zijn studiejaren in Leiden philosophie had gevolgd (bij de Cartesiaan Burchard de Volder) en rechten, mathematicus, ‘medic. ac. lib. articum lector’, organist. Een uitstekend voorbeeld van de muzikale hoedanigheden van deze francisist is zijn tussen 1708 en 1715 gedichte en gecomponeerde cantate ‘L'Apologie des femmes’. Het is een belangwekkende ri poste gericht tegen een in 1708 (en 1713) verschenen cantate ‘Les femmes’ van de reeds genoemde operacomponist André Campra. Niet alleen betoont de ‘Hollandais’ zich hiermee galanter ten opzichte van het schone geslacht dan de Franse hofmusicus, maar ook kan zijn werkstuk in tekst en muziek de vergelijking met zijn Franse tegenstander met glans doorstaan. (Deze cantate is tijdens het symposium ten gehore gebracht en behandeld).

De Franse opera bezat van oudsher als bestanddeel het ballet. De dans nu, weliswaar losgemaakt van de opera, was een zaak van de opvoeding bij de hogere standen. Er waren hier te lande dan ook veel dienaren van Terpsichore: Franse dansmeesters met hun pochet- of dansmeesterviooltjes; en op de Franse scholen was de dansles een hoofdonderdeel. Men danste op zijn frans op de vele feestjes in de fraaie huizen aan de grachten,

[p. 110]

ook op Herengracht 475, dat zich daartoe bijzonder goed leende (- en waar die traditie nog omstreeks 1900 bestond, al luisterden de bewoners toen al lang niet meer naar de namen Van Lennep en De Neufville).

In de tweede helft der eeuw kon de aansluiting met de Franse opera worden hersteld: in Parijs immers had de ‘tragédie lyrique’ de vlag gestreken voor de ‘opéra comique’. Steeds meer kwamen opera's van Grétry, Duni en Monsigny (- de rampzalige brand in de Amsterdamse Schouwburg ontstond tijdens de opvoering van diens ‘Le Déserteur’ -) hier tot uitvoering, natuurlijk in toenemende mate in de ‘Franse tijd’. Maar naast de betere werken van zulke meesters stond een veel groter aantal werken van weinig waarde. Men ziet: men kon in Holland de Franse Muze in haar tweevoudige gedaante van Thalia en Terpsichore (van het muzikale toneel en van de danskunst), slechts op een afstand volgen. Zijn wij te streng, als wij oordelen dat deze verhollandste Muze, die men diende (beter: waarvan men zich bediende) ‘pour qu'elle amuse’ eigenlijk ‘a-muse’ was?

Pieter Fischer