Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 158

[p. 206]

Mono, 29 november 2012 (Utrecht, Tivoli)
Sven Vitse

Het zwartglanzende haar hangt de Japanse gitarist als een luikje voor de ogen, de deur blijft dicht. Nauwelijks drie jaar oud zou zij haar kopje net zo hebben vastgehouden als hij zijn plectrum, tussen duim en wijsvinger, de pink omhoog. Heen en weer zweeft het plectrum, wel acht keer per seconde, bij elke passage drie, vier snaren strelend, licht en los alsof ze louter door de luchtverplaatsing gingen trillen. De melodie stijgt traag en blijft hangen in de hoogste toon. Even de vingers strekken, dit is nog maar de soundcheck. Uit de luidsprekers in de zaal klinkt iets onbestemds symfonisch; alleen wie in de eerste drie rijen bij het podium staat, hoort de in reverb soppende klanken uit de compacte versterker stromen (Fender, lampen). Even ben ik de juiste man op de juiste plaats.

‘Als gy eenmaal u hebt vertrouwd gemaakt met het denkbeeld dat ik niet zweef’ - Fancy in een brief aan Max - ‘zult ge u misschien verzoenen met de honderd ponden stof, die my nu zo verachtelyk maken in uw ogen... en die er heel lief uitzien.’ Vreemd dat Multatuli zo sporadisch over muziek schrijft, voor een romanticus toch de meest zuivere kunst, de kunst van het immateriële en het sublieme. Niet zo voor Max, die aan zijn Tine bericht over een avondlijk bezoek aan een huis ‘waar muziek gemaakt werd’. Schaamte voelde hij over zijn val in de positie van Publiek, die vrekkige pooier van het kunstenmakende gilde. Nood echter, zoals wel vaker bij Max, breekt wet: ‘Ik was zo krank van hart, dat ik muziek nodig had. Ik vraagde, of men wat zingen en spelen wou voor my alleen?’

[p. 207]

Zo geschiedde, al kreeg de ‘zieke’ niet zijn verzoekje, ‘Das Lied der Träne’, te horen, en evenmin ‘dat van de twee nachtegalen’, dat hij zo graag hoort. Geen verheven klanken genezen Max, maar een sentimenteel, volks wijsje van twee zingende meisjes die hem, al is het maar heel even, aanzien voor een prins. Ziek is hij, want Fancy rekt beddenlakens, misschien heeft ze zelfs likdoorns, en ze houdt niet op haar aanbidder aan haar aardse bestaan te herinneren. ‘Want ik ben een meisje!’ Vervelende gewoonte, toch?

Het licht wordt van de smartphones geveegd, witte en rode stralen vinden de wanden van het podium. De vrouw met de basgitaar losjes op de rug - rechtop, als enige van het viertal - zet een motiefje in op de xylofoon, vier tellen, egaal ritme van achtsten. Een tweede xylofoon, even later, zoekt de tegentijd. De geluidsman brengt een laatste, minimale correctie aan. Nog voor de eerste gitaar ingrijpt, ben ik vertrokken. Zij is een meisje, ‘twintig jaren meisje’. Ik hoor het dissonante pianoakkoord op mijn laatste schorre klanken volgen - wat een wrede manier om een jongen op zijn brekende stem te wijzen.

‘Myn lief kind, wie zyt gy eigenlijk? Hoe heet gy? Waar woont ge?’ De eerste brief van Max aan Fancy. Aan het fysieke bestaan van Fancy twijfelt Max gedurig, terwijl hij de concentratie om te schrijven tracht te vinden in een huis dat verbouwd wordt. ‘O, Fancy, men timmert en metselt om my heen.’ Herhaaldelijk herinnert Max zijn lezer aan zijn materiële omgeving, waarin het lawaai hem ertoe dwingt het schrijfwerk te staken. Zijn brief aan de kiezers moet hij afbreken omdat boven zijn kamer mannen ‘met scherpe driehoekige yzers’ de verf van ramen en deuren krabben. Sabotage lijkt het wel, een poging om dit genie het schrijven te verhinderen, om de stem der inspiratie door omgevingslawaai te overstemmen.

Treurig is dat, ‘verdrietig, dat een genie als ik zo afhangt van allerlei kleinigheden’, dat het genie in zijn ontplooiing geremd wordt door triviale zorgen. Hoe doen andere genieën dat, wanneer zij hun genie door het dagelijkse doorkruist zien? Het christendom had er allicht helemaal anders uitgezien, als Christus de verbouwing van zijn bovenbuur had moeten doorstaan, ‘als men óm hem, naast hem, onder hem, had getimmerd’. Relativering van de autonome geest, die lostrillende snaar waarin niet alleen de stem van de muze maar ook die van ijzer op hout resoneert. Voor hij er erg in heeft, zingt de dichter in harmonie met ‘de driehoekige tonen boven [z]yn hoofd’. Of anticipeert Max op wat hij nu al aanvoelt als het uitblijven van verdere genialiteit?

Ook Fancy, de spiegel van zijn ziel - ‘Myn lief kind, wie zyt gy eigenlijk?’ - heeft last van noise, want zij lijkt onophoudelijk te verhuizen. Steeds benauwder wordt de omgeving waarin men haar bewaart. ‘'t is my of ik een visfuik inreis, zonder retourbiljet.’ Nu is het huis al zo klein dat de kast er niet meer in kan, straks lost het probleem wellicht zichzelf op en kan het huis in de kast, ‘dat wordt het sleutelgat deur’. Ze is een meisje,

[p. 208]

daaraan herinnert ze Max in elke brief, ‘die gedurige twijfel’ aan haar fysieke bestaan slaat haar uit het lood. Ze zouden eigenlijk geen lichaam moeten hebben, die vrouwen, dat vertelde Max destijds zijn trouwe toehoorders in Lebak al. Fancy pikt deze ontlijving niet: ‘Zou 't U smaken als men zich obstineerde u aan te zien voor een wolk?’

Lawaai, ondertussen, verstoort mijn zweefvlucht. Op de knieën, de Stratocaster als een neergestuikte vogel voor zich op de grond, herinnert de Japanner aan de fysieke realiteit van de klank. Steengruis schuurt minutenlang over de gekantelde bodem van een container. Ruis gaat over in gefluit wanneer de gitaar gekanteld wordt en de luidspreker van de Fender schuin in de ogen kijkt. Oordopjes, ja, die heeft een frequent treinreiziger altijd op zak. Wat had Christus gedaan, wanneer hij wekelijks moest pendelen tussen Jeruzalem en Damascus? Ik hoor de zucht van het publiek wanneer ik na een hoopvolle stilte het laatste motief inzet, hoog, traag en trekkend, het te lange slot van een te lang nummer. Heel erg jaren zeventig, zei een wereldwijze leraar me achteraf, ik die mijn eerste plaat van King Crimson ruim een jaar later pas zou kopen.

Waarom houden de Minnebrieven me zo bezig? Is het omdat zij, in de woorden van biograaf Dik van der Meulen, ‘van alles wat hij [Multatuli] schreef literair het meest baanbrekend’ zijn? Onwaarschijnlijk, want ik vind de Havelaar in literair opzicht veel interessanter. Is het de ontzettende banaliteit van het gegeven: een getrouwd man en een twintigjarig meisje wier lichamelijke verschijning tot inspiratie gesublimeerd wordt? ‘Want ik begin in te zien dat ik my dikwyls bedroog, als ik geloofde u te zien aan myn zy.’ Nee, zij was er niet echt bij ‘toen ik my ergerde over die geslachte varkens’. In Idee 527 vertelt Max aan Multatuli hoe zijn liefde voor Fancy verkoelde toen hij twee geslachte varkens aan vleeshaken zag hangen. De geslachte varkens verbeelden het schrijven dat te gelde gemaakt wordt en zo zijn ziel verliest. Maar vooral: zij herinneren Max aan het lichaam van het meisje dat hij zich graag als immateriële verschijning voorstelt.

In de retorische structuur van de Minnebrieven is het Fancy zelf die Max van haar lichamelijkheid tracht te overtuigen. Goedige Tine doorprikt onbedoeld de illusie dat Fancy een echt meisje is: zij was erbij ‘toen de aarde werd gemeten met een koord’, zij is het ‘die de psalmen heeft geschreven’, zij is het die kleine Max de psyche der bloemen leert doorgronden. Die onschuldige verspreking - maar is zij wel zo onschuldig, tracht Tine haar zinnelijke Max niet van de concrete rokken der materiële meisjes weg te lokken? - komt haar op een fikse vermaning van Fancy te staan. Verklap me niet, ‘'t is nuttig hem te doen geloven, dat ik zwaarte heb’. Want zonder die illusie van zwaarte gaat Max ‘te wolkerig’ schrijven en zweven zijn brieven hoog boven de hoofden uit van al die meisjes die niet in wolken wonen. Is dat wat me intrigeert, dat een literair genie zijn talent inzet om zijn verwikkelingen met zijn nichtje - Sietske Abrahamsz heette ze - poëticaal te legitimeren? De inspiratie moet zwaarte krijgen,

[p. 209]

wil de pen niet gaan zweven. Zoals zo vaak openbaart Multatuli's genie zich in de kleinheid, die immers recht tot het hart spreekt.

Oordopjes uit en meteen is daar het overrompelende geschraap van staal op hout. Boven wordt geschuurd, geschaafd, de koude muren verliezen laag op laag en raken stilaan kaal geplukt. Zij is een meisje, twintig jaren meisje, ze zit tegenover me en rekt beddenlakens op het monotone ritme van Japans gitaargedreun. Mijn lief kind, wie ben jij eigenlijk? Het hoofd van de gitarist is nu ter hoogte van de knieën te vinden, alleen beide handen laten nog beweging zien. Het trage glijden van de linkerhand op de gitaararm is het enige teken dat de melodie wordt voortgezet en in mijn hoofd gebeurt dat ook, terwijl mijn oorschelpen louter door de aanslag van witte ruis aan het trillen gaan.

Of is het de bas die, onopgemerkt in de geluidsmassa, onderhuids het ruisen stroomlijnt? Loom en monter veert de bassiste in V-vorm van links naar rechts, pompend als een baken op golvend water. Ook de tweede gitarist gaat aan het deinen, routineus het plectrum in ritmische trekken over steeds dezelfde vier akkoorden halend. De drummer belandt in een statische golf, roffelt zich een weg van rechts naar links over de vier tomtoms om te eindigen op het brede cimbaal, een tel later gevolgd door de snare, waarna een nieuwe roffel inzet. Als je je eenmaal vertrouwd hebt gemaakt met het denkbeeld dat ik niet zweef. Hoe heet je? Waar woon je?

Houdt Max eigenlijk wel van muziek? Wat muziek zou hem goeddoen, schrijft hij aan Tine, ‘maar geen orkest!’ Helaas wordt in Nederland ‘alleen gespeeld voor geld... als alles hier’. Een land van zielloze handelaars die alles exploiteren, tegenwoordig zelfs authentieke minnebrieven van een man verscheurd tussen zijn muze en zijn vrouw (en kind, koud en hongerig in het verre Brussel). In concertzalen ziet Max vrouwlief niet zo gauw verschijnen. ‘Gaat ge veel naar 't Park?’, vraagt hij haar tussen twee opmerkingen over betaalde muziek door. De uitgever die zijn minnebrieven op het oog heeft, wil Max wel ‘wat muziek aanraden’. Als je dan toch de ziel gaat uitventen, dan kun je net zo goed muziek uitgeven, toch?

En toch, echt zuiver is die muziek niet. Want wat zegt muziek nou helemaal? Ze faciliteert wegdromen, leidt af van pregnante problemen in het hier en nu, je zou haast vergeten waar je bent. Oordopjes maken het compleet, zelfs de flikkerende schermpjes van de smartphones registreer je niet meer, en de grijnzende gezichten waarop een grappig bericht staat af te lezen. Nee, muziek slaagt erin elke evidente waarheid aan de geest te onttrekken. ‘Gy hebt den zang van Saïdjah op muziek gezet, en uw dochters vermoorden met veel gevoel dien armen drommel op de piano.’ Multatuli zat verkeerd van bij het begin, toen hij op het onzalige idee kwam ‘de waarheid te geven met wat omkleedsel’. Publiek zag enkel het omkleedsel, niet de waarheid die de ongelukkige schrijver erin gewikkeld had, en plooide er nog wat extra welluidende wikkels om heen, tot de kern door een wonder van illusionisme in rook opging.

[p. 210]

Waarom zou Max nog muziek aanraden, wanneer zijn kopij vlotjes tot muziek vervliegt? ‘Ziehier een nieuwen tekst dien ik aanbeveel in uwe muzikale inspiratie.’ Probeer daar maar eens muziek van te maken: ‘Lijst der in de maand Februari 1856 aan de bevolking van één district afgenomen buffels, toen Max Havelaar adsistent-resident was van de afdeling Lebak’. Alva Noto, Unitxt, de Franse klankkunstenaar Anne-James Chaton dreunt een lijst getallen op, begeleid door de droge clicks en beats van de Duitse laptop. In de lage betonnen holte van een herbestemd station galmen de Franse getallen geestverdovend in het rond. Jong publiek, unimpressed op een manier die ik, alsnog verbijsterd door wat ik zo vaak eerder hoorde, wel sympathiek vind. Brussel, hoor ik hier dan toch thuis? Of is het omdat ik hier niet alleen ben, in het gezelschap van een meisje van bijna dertig dat ik morgen weer in deze stad achterlaat? Ik heb me vertrouwd gemaakt met het denkbeeld dat zij niet zweeft. Maar mijn lief kind, wie ben je? Ga je veel naar het park?

‘Zie, al kochten ze honderd beo's die floten: “daar is meer ryst dan er ryst is!” dan zou ik zo vry wezen die onmogelijke ryst na te meten.’ De officiele documenten bewezen het al, er is met de interne Javaanse rijstmarkt iets vreemds aan de hand: alle Javaanse afdelingen samen voeren meer rijst uit naar andere afdelingen dan zij er invoeren. Om deze ongerijmdheid soepel de weg van het papier naar de geest te doen vinden, kunnen bijvoorbeeld beo's worden ingezet, die het wijsje alleraardigst het oor in zingen. Vogelgeluiden, zo fraai en puur dat Olivier Messiaen er zich door tot componeren liet verleiden. Klaarblijkelijk nooit Multatuli gelezen, dan had hij wel anders gepiept. Ik zie de gong trillen, verwijder de oordopjes en hoor de trillingen. Straks voel ik de strenge straal van de doktersassistent in de oren en hoor ik weer het ruisen van mijn mouw over mijn jas wanneer ik haar met opgetogen blik de hand reik. Dan hoor ik weer het water van de spoelbak in het toilet storten als langzaam verbrijzelend glas.

Het wordt nu helemaal stil in de zaal, vlak bij het podium hoor ik nog het snorren van de versterkers en het rillen van de snaren onder de snare.