Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 158

[p. 174]

Zacht Lawijd
nY
De Brakke Hond
Sven Vitse

Zacht Lawijd
jaargang 11, nummer 2

Zacht Lawijd blijft me confronteren met mijn gebrekkige kennis van het Vlaamse culturele leven tijdens het interbellum, maar deze keer bevind ik me in goed gezelschap. De man aan wie dit dikke themanummer gewijd is, Paul-Gustave van Hecke (1887-1967), heeft op het moment van schrijven zelfs geen eigen pagina op Wikipedia. Ook de Wikipedialezer zal echter het culturele belang van deze kunsthandelaar en tijdschriftenman kunnen afleiden uit de vermeldingen op de Wikipediapagina's van onder meer Constant Permeke en Frits van den Berghe. Beide expressionistische schilders onderhielden nauwe banden met Van Hecke en met diens vriend en zakenpartner André de Ridder. Daarnaast wordt Van Hecke vermeld als echtgenoot van Honorine Deschryver, de Belgische modeontwerpster die samen met eerstgenoemde het Brusselse modehuis Norine draaiende hield. Maar wat zit ik te zeuren over Wikipedia, wanneer ik bijna driehonderd pagina's Zacht Lawijd voor me liggen heb?

Uit de handige biografische inleiding van Manu van der Aa blijkt al dat een beschouwing over Paul-Gustave van Hecke tegelijk een beschouwing over de artistieke avant-garde in binnen- en buitenland is, waarin Van Hecke als onvermoeibaar organisator en bemiddelaar graag spilfiguur wilde zijn. De lijst van (vaak kortlopende) literaire en culturele tijdschriften waarin deze man actief was, oogt indrukwekkend: na Vlaamse bladen als De Boomgaard (1909-1911) en Het Roode Zeil (1920), dat slechts een jaar bestond, ging Van Hecke (met De Ridder) verder met de Franstalige kunsttijdschriften Sélection (1920-1922) en Variétés (1928-1930). Ondertussen exploiteerde hij met wisselend succes kunstgaleries én het modehuis Norine, wellicht zijn meest duurzame project. Dat zijn bemoeienissen met beeldende kunst en mode met elkaar verweven waren, blijkt bijvoorbeeld uit het grafische werk dat René Magritte in opdracht van Norine maakte. Enkele van deze illustraties sieren het artikel van Nele Bernheim over Couture Norine.

Het gaat de lezer van dit themanummer (mij in elk geval) na verloop van tijd een beetje duizelen; de verschillende artikelen vertellen ten dele hetzelfde verhaal,

[p. 175]

maar exploreren elk op hun beurt tal van interessante connecties en zijpaden. Hans Renders en Sjoerd van Faassen focussen op Van Heckes betrokkenheid bij het surrealisme. Van Hecke, wiens hart vooral bij het expressionisme lag, trok de beginnende Magritte naar zich toe en wilde graag een tijdschriftnummer maken over het internationale surrealisme, wat hem uiteindelijk met een special van Variétés lukte. Terwijl ze de ontstaansgeschiedenis van dat nummer reconstrueren, onderhouden Renders en Van Faassen de lezer over (de receptie van) dada en het surrealisme in België en Nederland, met als extraatje het snerende opiniestuk dat Albert Kuyle - ‘een bigotte rooms-kathohek’ - over Variétés uitspuwde.

Minder bigotte Nederlanders als Eddy du Perron, Jan Greshoff en de communistische journalist Nico Rost komen dan weer aan bod in de bijdrage van Van der Aa over Van Heckes relaties met de Nederlandse literatuur. Veel aandacht gaat daarin uit naar het Variétés-nummer ‘Découverte de la Hollande’ en naar verspreide, meer of minder vriendelijke opmerkingen van de latere Forum-redacteur Du Perron aan het adres van Van Hecke. José Boyens vertelt de geschiedenis van die laatste dan weer vanuit het perspectief van de Antwerpse kunstenaarskring rond Paul van Ostaijen en beeldhouwer Oscar Jespers. Na een lange aanloop via Het Sienjaal en Jozef Peeters' en Michel Seuphors tijdschrift Het Overzicht bereikt Boyens de kern van zijn verhaal: de contacten tussen Jespers en de groep rond galerie Sélection. Van Ostaijen liet Jespers in 1920 alvast vanuit Berlijn weten geen hoge dunk te hebben van de Vlaming Van Hecke, die zich profileerde met een Franstalig tijdschrift.

Het akkefietje met Van Ostaijen is slechts een van de vele zijpaadjes die de auteurs in dit nummer om de activiteiten van Paul-Gustave van Hecke heen leggen. Het resultaat is een eivol, informatief dossier dat alleen al omwille van de talrijke illustraties de moeite van het in huis halen waard is.

nY
2012, nummer 14

De redactie van nY mag de ‘kwestie: Oorlogspoëtica’ dan wel op gang schieten met een hilarische ‘intro’ - over Nederlandse voetballers in Auschwitz en hoe daarover bericht wordt - het nummer dat op deze inleiding volgt, is bepaald geen lolbroekenproza en -poëzie. Het thema is (de representatie van) oorlog, en zoals de literatuur (met een variatie op Clausewitz) de voortzetting van de oorlog met andere middelen is, lijkt ook de rest van dit nY-nummer een voortzetting van de kwestie Oorlogspoëtica met andere middelen.

In een diepgravende analyse van recente essays van Marc Reugebrink vergezelt Hans Demeyer de auteur in diens verzet tegen de gewapende vrede die men de neoliberale consensus noemt. Deze consensus mobiliseert maar wat graag de spreekwoordelijke kritische kunstenaar in zijn ‘cultuur van (zogenaamde) vrijheid van meningsuiting’, en precies in die

[p. 176]

context kan de schrijver zich niet beperken tot een louter negatieve en reactieve kritische houding. Hoewel Demeyer in Reugebrink duidelijk een fellow traveller herkent, spoort hij de auteur aan zijn comfortzone van taalkritiek en ironie te verlaten en zijn bekommernis om de ‘praktische consequenties’ van de taal voluit serieus te nemen.

Oorlog, meer bepaald revolutie, is het ook in de politieke poëzie van Herman Gorter. Johan Sonnenschein gunt de lezer een uitvoerige blik in zijn studie van Gorters enorme epische gedicht Pan, dat door de literatuurgeschiedenis al te vaak als een ondergeschoven kind wordt behandeld. In zijn rijke, intertekstuele analyse laat Sonnenschein mooi zien hoe Gorter Shelleys poëtica van het sublieme een materialistische en socialistische draai geeft, door de romantische Mont Blanc te transformeren in een kapitalistische fabriek. Ondertussen ontrafelt hij de politieke implicaties van de poëticale strijd om Shelley, die in het milieu van (ex-)Tachtigers werd gevoerd. Sonnenscheins analyse van de verhouding tussen natuur en arbeid bij Gorter kon ik niet tot het gaatje volgen, maar de Gorter-receptie is volgens mij met deze bijdrage aanzienlijk verrijkt.

Bijna vergeet ik de eigenlijke kwestie: Oorlogspoëtica. Daarvan onthoud ik vooral het bezwerende, 26-delige oorlogsgedicht ‘“Nooit” is “Nacht”’ van Leslie Scalapino (vertaald door Samuel Vriezen) en het essay van Alain Badiou over ‘De figuur van de soldaat’ (vertaald door Ernst van den Hemel). Badiou draagt de twintigste-eeuwse figuur van de soldaat ten grave, maar pleit tegelijk voor een nieuwe symbolisering van ‘de menselijke capaciteit om boven haar eigen grenzen uit te stijgen’. In de huidige crisistijd moeten ‘nieuwe symbolische vormen’ opnieuw ‘collectieve daadkracht’ mogelijk maken. Zelfs naar vage contouren van deze symbolische figuur is het in dit inspirerende essay echter vergeefs zoeken.

In Scalapino's sterk gefragmenteerde gedicht valt vooral de confrontatie op tussen de abstracte taalkritiek - ‘taal wordt / verpletterd’ - en het uiterst concrete decor van de oorlog in Irak. Vernietigd wordt niet alleen het leven in oorlogsgebied, ook de taal van de oorlogsmacht raakt in haar kern beschadigd: ‘“onze” oorlog overal - is niet/is - in “onze” taal’. De taal lijkt geïmmobiliseerd en machteloos de situatie, de ‘nacht’ te keren; de oorlog zit in haar wezen en blijft tegelijk buiten schot. Misschien kan ‘“onze” taal de grenzen / loze aard van nacht (...) omkeren’ door zelf de gebeurtenis te worden - zoals de redactie suggereert - of is dat eigenlijk ook maar retoriek?

De Brakke Hond
2012, nummer 3

Sign of the times wellicht: ook in de doorgaans zo vreedzame De Brakke Hond is de oorlog uitgebroken. Chrétien Breukers, wel vaker op oorlogspad, stelt zich in zijn ‘Kroniek’ op als melancholische verslaggever van de woordenstrijd die ‘in afgesloten hoekjes, nissen, alkoven’ van de literatuur gevoerd wordt. Hij onderschrijft Mark Cloostermans' diagnose van ‘de trieste oorlogjes die het [literaire] wereldje voert en waarvan het publiek amper nog benul heeft’. En mocht Breukers met deze berichtgeving nu meer beogen dan een platte sneer naar recensiewebsite De Reactor - waarin zijns inziens ‘de trol en de verkapte trol (...) heer en meester zijn’ -

[p. 177]

dan zou zijn kritiek me sympathieker zijn. Er schuilt iets gênants in elke discussie waarvan de inhoud zonder maatschappelijke consequenties blijft - a fortiori als die discussie in laatste instantie over politiek gaat. Maar of een partijtje niet-beargumenteerd moddergooien ‘een kritische houding’ kan terugbrengen ‘in het centrum van de literatuur’, wat Breukers beoogt, is zeer de vraag.

Joris Note informeert zijn lezers over een woordenstrijd die wél ingrijpt in de werkelijkheid, het beruchte Discours sur le colonialisme van de Frans-Martinikaanse schrijver en politiek activist Aimé Césaire. Het aanstootgevende van dat essay was vooral het (causale) verband dat de auteur aanbracht tussen de barbarij van het kolonialisme en de barbarij van het nazisme, alsof de morele degradatie die het ene met zich meebracht, leidde tot het andere. Straf spul, nog steeds, en daarom verwondert het me des te meer dat Note niet ingaat op de actuele (literaire) relevantie.

Twee literaire bijdragen aan dit nummer van De Brakke Hond hebben eveneens een expliciet politieke inhoud. De redactie plaatst het eerste bedrijf van Pjeroo Roobjees Faust-bewerking (een voorpublicatie, net als Notes artikel). De twee sprekers treden afwisselend op als verteller en als dialogerend personage, wat in combinatie met het idiosyncratische taalgebruik van Roobjee best fris overkomt. Welke richting de auteur met zijn bewerking uitgaat, wordt misschien gesuggereerd aan het einde van het eerste bedrijf, wanneer de eerste speler (Faust) klaagt over vooroordelen: ‘gelijk of dat ik zonder ophouden bommen onder de gilee van mijne frak met mij draag’. Tegelijk plaatst hij zichzelf echter tegenover ‘de hovaardige asem van hun god’. Van Trisha Kingma verschijnt een lang verhaal waarvan de politieke strekking de weinig spannende stijl en opbouw enigszins compenseert. Een futiele aanvaring tussen outsiders en de staat leidt tot een kiem van politiek besef: ‘iets van een gezamenlijkheid’ die mensen ‘lang geleden zijn kwijtgeraakt’.

En tussen Jeroen Brouwers en Rudy Kousbroek, twee jaar na de dood van de laatste, is het blijkbaar nog steeds oorlog.

[p. 178]

[p. 179]