Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 156

[p. 701]

Abdelkader Benali
De tweede stad

Er zijn van die steden die veel weg hebben van de imaginaire steden zoals beschreven door de Italiaanse schrijver Italo Calvino. In diens De onzichtbare steden brengt wereldreiziger Marco Polo bij de grootste vorst van zijn tijd, de machtige Kublai Khan, verslag uit van de steden die hij heeft bezocht. Mensen, gebouwen, taal, gewoonten - alles lijkt er anders te zijn, zelfs het neerdwarrelen van stof lijkt aan andere wetten te gehoorzamen. Zo'n stad geeft het gevoel een afspiegeling te zijn van een veel grotere stad die ergens onder het plaveisel ligt. Die echte stad is ergens anders verborgen en komt pas tot leven na het verdwijnen van het daglicht. Zo'n stad is Caïro, een stad die lijkt te zijn ontsproten aan de fantasie van een wereldreiziger. Zulke steden kunnen niet anders dan problematisch zijn omdat ze onze verbeelding te boven lijken te gaan en toch ook duidelijk aanwezig zijn, werkelijk bestaan. Caïro is de enige stad die diepe gevoelens van haat en liefde in me opwekt, waar ik nog geen minuut kan leven en tegelijkertijd voel dat ik er al een leven lang leef. De enige stad ook die me vele malen bracht tot het besluit om haar nog een keer te bezoeken, om dat bij nader inzien toch niet te doen. Uit angst dat de stad me zou verslinden. En zo moeten elk jaar miljoenen nieuwe bewoners van Caïro zich voelen wanneer ze op weg zijn naar de stad. Vol vrees, bevend naderen ze die urbane kolos, een postmoderne sfinx waar heden en verleden onderhevig zijn aan betonrot, om een nieuw leven te beginnen. Om er te sterven, ook. Niet voor niets noemen Egyptenaren Caïro domweg Misr, Arabisch voor Egypte, want deze stad belichaamt voor hen het ware karakter van het land: bedrijvig, grillig, slapeloos, als de rivier zelf. Zo diep dringt de overweldigende aanwezigheid van deze stad in de verbeelding door dat ook zij die er sterven, of gestorven zijn, nog aanwezig lijken. Caïro is als het Egyptische dodenboek dat de farao's meenamen naar de onderwereld, een pandemonium van mensen, dieren en wonderlijke wezens. Aan de andere kant ging het leven gewoon verder. Caïro is de onderwereld, de andere kant. De nieuwe inwoner, hij die Caïro nog nooit heeft bezocht, laat bij aankomst zijn oude leven achter zich om een nieuw leven te aanvaarden.

De eerste uren in Caïro zijn duizelingwekkend. Het typische zwarte taxietje waarvan de bestuurder steevast een tand of drie te kort komt, rijdt

[p. 702]

me in sneltreinvaart naar het centrum. Villawijken, glimpen van de woestijn, overhangende tuinen, de Citadel, moskeeën, nog meer moskeeën, en appartementsgebouwen waar een meelijwekkende, laffe wittint overheen hangt, schieten voorbij en dan ineens beland ik in het centrum, niet ver van het Tahrirplein. Wanneer ik uit de taxi stap, ruik ik Caïro. Een mengeling van de wufte geur van appelbloesem uit waterpijpen, Alexandrijnse koffie en stof. Van millennia aan stof, neergedaald in de kieren en gaten van deze stad. In een hoekje van de straat kraakt iemand pompoenpitten. Onophoudelijk.

Bij mijn eerste bezoek had ik het gevoel dat deze stad een deel van mijn ziel confisqueerde om het nooit meer terug te geven. Bij mijn tweede bezoek kreeg ik het gevoel dat een deel van mijn ziel teruggegeven werd, maar niet zoals ik het gekend had. Met meer dan twintig miljoen inwoners - wellicht meer, in Caïro is statistiek een vorm van waarzeggen - uit alle lagen van de samenleving en van verschillende geloofsgezindten en etniciteiten samengepropt in een dampende bijenkorf, is deze stad een paradijs voor de antropoloog, de flaneur en het individu dat op de vlucht is voor zichzelf. Caïro voert onophoudelijk verdwijntrucs uit. Als ik de straat opga, voel ik dat ik langzaam de avond inloop, dat ik mijn eigen Caïro aan het uitsnijden ben, en nog voordat ik het goed en wel besef, ben ik al vergeten dat ik gisteren in een stad was waar afspraken, deadlines, kopjes koffie, besprekingen en verplichtingen wel telden. Dat is hier allemaal niet belangrijk. Enkele Egyptische ponden volstaan om te verdwijnen. De landerigheid waarmee de mensen over de avenues lopen, langs de tot de nok gevulde kledingwinkels, is de landerigheid van het platteland. Caïro is groots en tegelijk verpletterend provinciaals in haar gang. Plannen kunnen op de lange baan worden geschoven. Ik heb maar één vraag wanneer ik Egyptische vrienden en collega's, zoals de begenadigde schrijfster Mansoura Ez-Eldin, ontmoet:

‘Hoe doe je het?’

‘Wat?’

‘Schrijven. Hoe kan je in die heksenketel schrijven. Zoveel drukte. Zoveel mensen. En dan die claxons de hele tijd. Hoe houd je je zenuwen in bedwang?’ Mansoura boog naar me over. We zaten aan de ontbijttafel.

‘'s Nachts. 's Nachts schrijf ik. Waar bij anderen de dromen komen, komen bij mij de verhalen. Dan beginnen de doden tot me te spreken.’

Is het geheim van Caïro dat de doden de levenden van energie voorzien? Dat er een tweede stad is die zijn onbedwingbare drang om te zijn laat voelen in die werkelijke stad?

Als stad benadert Caïro het dichtst de magische verschijning van de Aleph uit het gelijknamige verhaal van Jorge Luis Borges, dat magische

[p. 703]

teken dat oplich onder in de trapkelder en waarin, volgens de beschouwer, het hele universum is samengebald. Wanneer je Caïro binnenkomt, langs de Citadel steeds dieper richting de Nijl - de rivier die schuldig is aan dit wereldwonder - dringt zich de associatie met die Aleph hartstochtelijk op. Langs de Nijl, niet ver van de inmiddels ook in de rest van de wereld beroemde brug waar de demonstranten van het Tahrirplein hun heroïsche strijd met de ordetroepen uitvochten, lopen als vanouds jonge Egyptische stelletjes. Ze lopen hand in hand, tortelen wat met elkaar. Hun liefde is open en bloot en tegelijkertijd is er een gevoel van privacy. Ze hebben alleen oog voor elkaar en wij hebben oog voor hen. In een stad waar privacy niet kan bestaan, moet men privacy verzinnen. Men moet het oog van de ander laten verdwijnen.

Aan die rivier, met achter me het gigantische Hiltonhotel, denk ik aan die passage van de Aleph bij Borges. Een passage die in Caïro geschreven had kunnen zijn, maar in Buenos Aires geboren werd.

Als er ergens op aarde een samenbalpunt is van al het goede en kwade in de wereld, het minutieuze en het groteske, dan is het wel in deze labyrintische, opgewekte, onleefbare stad. Echte steden zijn leefbaar en onleefbaar tegelijkertijd en in echte steden zijn zowel de levenden als de doden onderdeel van de volkstelling.

In Stad van klei (2011) van Milan Hulsing worden ook zij die nooit bestaan hebben onderdeel van een gemeente op zich. Een overheidsambtenaar krijgt het voor elkaar om vanuit zijn woonkamer en vanachter zijn bureau een fictieve plattelandsgemeente in te schrijven in het kadaster. Vanaf dat moment bestaat deze gemeente en gelden er dezelfde ambtelijke en financiële reglementen als in echte steden. Caïro is de stad waar transformaties rechtsgeldigheid krijgen. De ambtenaar profiteert van de belastinginkomsten uit deze stad, in het geheel geen fictieve opbrengsten, totdat de groeiende aanwezigheid van de fictieve stad zo werkelijk wordt dat ze hem behekst. Het ingenieuze Egyptische frauderen van de ambtenaar komt niet aan het licht omdat hij ontdekt wordt door de opsporingsdienst, maar omdat zijn zelfgebrouwen fictie hem de baas wordt. In Caïro is de verbeelding harder dan de werkelijkheid.

Stad van klei is een bewerking van de novelle al Khaldiyya (Over de brug, 2004) van de Egyptische schrijver Mohamed El Bisatie. Het verhaal is een aanklacht tegen de corruptie en willekeur van het Egyptische overheidssysteem, en preludeert zo op de revolutie die zich dit jaar op het Tahrirplein voltrok. Een revolutie die, als ze al een gemeenschappelijke drijfveer had, erop gericht was om een corrupt en falend systeem met een gezamenlijke inspanning ten val te brengen.

[p. 704]

Stad van klei had op geen beter moment verbeeld kunnen worden. Er is een lange traditie van het beeldverhaal als sociaal commentaar. Ik meen zelfs dat Felix the Cat, een van de eerste dagelijkse strips, een satire was op de Amerikaanse samenleving tijdens de crisisjaren. De magische Walt Disney heeft het beeldverhaal schade berokkend door het kinderlijke karakter ervan uit te vergroten. Joe Sacco heeft met zijn Palestine en Safe Area Goražde aangetoond dat de tekenaar in de eerste plaats een observator is. Je tekent wat je ziet en wat je ziet is een verhaal.

Stad van klei kiest voor fictie om een non-fictieverhaal te kunnen vertellen. De unieke tragische held van het verhaal bestaat niet; in Egypte is iedereen een tragische held. In Egyptische films is er een traditie van de held die met een klus, een trucje, oneindig rijk wordt en zo aan de misère van de armoede ontkomt. Het loopt in deze films niet goed af met de held, maar heel even heeft de toeschouwer mogen dromen. Er is een uitweg uit de beklemmende Egyptische samenleving. De gewone man maakt een kans.

Huising wijkt terug voor een documentair verslag, hij vertelt het verhaal van een novelle en daardoor wordt het beeldverhaal meer nog dan een absurde blootlegging van het corrupte systeem, een ode aan de vindingrijkheid en verbeeldingskracht van de kleine Egyptische ambtenaar, de overgave en liefde waarmee een fantastisch hersenspinsel vorm weet te krijgen. Het wordt een ode aan de oneindige mogelijkheden die Caïro biedt aan de mens om, al was het maar voor heel even, werkelijk boven zichzelf uit te stijgen. Om te dromen.

Huising kiest bruintinten - de kleur van de ambtenarij, de kleur van het zand dat vanuit de woestijn op klaarlichte dag een deken van groezeligheid en onbestemdheid over Caïro kan leggen en daarmee de ware aard van de stad accentueert - om verbeelding en werkelijkheid in elkaar te laten overlopen. Soms blijken sprookjes weerbarstiger te zijn dan de werkelijkheid. Stad van klei is daar een beklemmend bewijs van.

abdelkader benali (1975) is schrijver en programmamaker. Hij is auteur van een veelzijdig oeuvre, waaronder de romans Bruiloft aan zee, De langverwachte en het toneelstuk Yasser. Vorig jaar verscheen Oost = West, een bundeling reisverhalen over de Arabische wereld. Dit jaar komt zijn nieuwe roman uit.