Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 153

[p. 677]

Boeken
Sofie Gielis
Beeldenstroom voor gebroken harten. David Van Reybroucks fictiedebuut

David Van Reybrouck, Slagschaduw. Meulenhoff | Manteau, Antwerpen/Amsterdam, 2007.

Pygmalion, een Cypriotische prins uit de Griekse mythologie, is ervan overtuigd dat alle vrouwen onbetrouwbaar zijn en dat hij beter af is alleen. Hij wil pas trouwen als hij een vrouw ontmoet zonder zonden, en die is blijkbaar onvindbaar op het mythische Cyprus.

Een man zonder vrouw heeft een hobby nodig, dus richt Pygmalion zich op het beeldhouwen. En dat doet hij niet slecht. Een van zijn creaties is een levensecht ivoren beeld van een vrouw, Galatea. Het ondenkbare gebeurt: er staat een vrouw zonder zonden voor zijn neus. Klein obstakel is dat ze van ivoor is en niet van haar voetstuk kan, maar als Pygmalion zijn verliefdheid opbiecht aan Aphrodite helpt de godin een handje en wekt het beeld tot leven. De kieskeurige Pygmalion en zijn maatwerkvrouw leven nog lang en gelukkig. Als je goden kent, kan het leven simpel zijn.

Helaas voor Rik, hoofdpersonage uit David Van Reybroucks fictiedebuut Slagschaduw, ligt voor wie in Brussel woont de Olympus niet bij de deur.

Rik was een gedreven journalist. Freelancer weliswaar, maar hij voelde zich sterk verbonden met de krant waar hij voor werkte. De reportage-stukken die hij samen met collega-fotograaf Lode elke week aflevert voor de weekendeditie zijn een begrip, Rik en Lode een tandem. ‘Hij was mijn eerste lezer, ik besliste mee over zijn foto's. Dat was geen afspraak, maar een vanzelfsprekendheid, een vorm van vriendschap allicht. Van iemand anders hadden we het niet gepikt.’

Alles wat het duo aanraakt, verandert in goud - van een reportage over sinterklaas in Marokkaanse jeugdhuizen tot een stuk over een bejaardentehuis voor vissers aan de kust, ze oogsten stuk voor stuk schouderklopjes. Ter gelegenheid van de honderdste editie van de wielerwedstrijd Parijs-Roubaix wil het tweetal het parcours met andere ogen gaan bekijken. Uiteraard verslaat de sportredactie de wedstrijd, maar

[p. 678]

Lode en Rik willen in koersbroek de kasseistroken trotseren om de streek, met zijn geschiedenis en miserie, te vangen in een reportage. En miserie komen ze tegen op de Noord-Franse kasseien: Lode wordt aangereden door een auto en sterft.

Onheil verbrijzelt niet alleen de toekomst, maar ook het verse verleden. Als het eenmaal voltrokken is, lijkt de wijde omtrek van het heden kaalgeslagen: je kijkt om, de jongste herinneringen liggen mijlenver achter je, te schitteren in een vreemd, archaïsch licht.

Een man die een vriend verliest heeft een hobby nodig, dus stort Rik zich op het beeldhouwen. Elke dinsdagavond trekt hij naar de academie in Anderlecht. In het atelier kan hij zijn aandacht kanaliseren. ‘Vaak moest ik aan Lode denken, maar kalmer en serener dan voorheen. Niet dat het altijd rustgevend was, er zat soms tijdsdruk achter [...] maar dat leken slechts ondiepe stroomversnellingen in die brede rivier die me meenam en meedreef naar een verre monding die ooit zou komen.’ Hij begint met simpele dingen als een appel op viermaal de ware grootte of een vergrote afbeelding van zijn eigen vuist. Als hij de anatomie van die voorwerpen onder de knie heeft, sluit hij aan bij de groep die naar levend model werkt. Het model heet Claire, het is een Franstalige danseres die haar studie bekostigt met bijbaantjes als academie- en handmodel. Ze worden verliefd.

‘Er kwam geen verleiding bij kijken. Het gebeurde gewoon, alsof het niet anders kon.’

Het gaat ook weer voorbij. De pasgeboren baby van Claires zus drijft hen uit elkaar: Claire heeft een kinderwens, Rik niet. Ergernis en onbegrip stapelen zich op. Na enkele maanden geven ze het op.

Rik is een anti-Pygmalion: de kleien beelden van de perfecte Claire die hij met veel zorg en toewijding boetseerde, verkruimelt hij boven de afvalbak. Zijn volmaakte vrouw blijkt onbetrouwbaar en wordt weer klei. Het arduinen beeld dat hij van haar maakte keilt hij in het kanaal.

Brussel en haar wisselvallige weerpatroon spelen een grote rol in de roman. Ze krijgen bijna de status van een personage. Met de stad kan Rik zijn zorgen delen, zij verstrooit hem en biedt hem de mogelijkheid een ander te worden door het alomtegenwoordige Frans. Voor veel Vlamingen in de hoofdstad is de overwegend Franstalige aanwezigheid een hindernis of in het beste geval een culturele verrijking, voor Rik is het een vluchtweg. Hij gebruikt het Frans, Claires taal, als een portaal naar een parallel leven. Hij wordt een andere persoon als hij Frans spreekt. Feller, met een levendigere mimiek en vitalere bewegingen. Het Frans kleedt de wereld anders aan.

[p. 679]

De Place Saint-Jean klinkt beter dan het Sint-Jansplein: het waait er meer. In de rue des Eperonniers was ik op een draaglijkere manier eenzaam dan in de valse huiselijkheid van de Spoormakersstraat.

Maar dat taalschild veroorzaakt ook afstand, ‘een vreemde taal wordt nooit een huid, hoogstens een huis’. In de eerste plaats afstand ten opzichte van Claire, niet enkel omdat ze niet alles kunnen delen (als ze ook Nederlandstalig was zouden ze ‘over artisjokken kunnen praten en over radiopresentatoren’) maar ook omdat hij haar op een andere manier zou beminnen als ze dezelfde taal spraken - ‘Prozaïscher wellicht, minder dromerig, minder wanhopig ook.’ Maar ook afstand van zichzelf, wat zich uit in het wisselende perspectief: ‘ik’ wordt soms ‘hij’ of ‘je’, als er afstand nodig is om terug te blikken op pijnlijke herinneringen.

Rik glijdt weg in melancholie. Hij wordt een eenzaat met een zwijgzame telefoon en een bijna lege koelkast die slechts af en toe iemand binnenlaat, zoals Shirley, de luidruchtige scharrel die hij oppikt. Hij verliest niet alleen zijn vriend en zijn lief, maar ook de grip op zijn identiteit, zijn carrière en zelfs zijn woorden - als journalist leeft hij van zijn pen, maar in gesprekken komt hij pas op de juiste woorden als de conversatie verstomd is en zijn gesprekspartner verdwenen.

Een paar dagen nadat Claire uit zijn leven verdween besluit Rik zijn gedachten te verzetten met een onderzoek naar de vrouw die model stond voor Gabrielle Petit. Petit is een verzetsheldin uit de Eerste Wereldoorlog. De jonge vrouw raakt aan het begin van de oorlog in de ban van het patriottische idealisme en bespioneert Duitse legertreinen voor de Britse geheime dienst. Ze wordt gearresteerd en na talrijke ondervragingen, waarin ze weigert haar kompanen te verraden, wordt ze gefusilleerd. Na de oorlog wordt ze uitgeroepen tot nationale martelares en vereeuwigd in een beeld van Égide Rombaux dat een plaats kreeg op het Brusselse Sint-Jansplein.

Rik raakt gefascineerd door de vrouw die model stond voor dat monument. Sinds Lodes dood is hij voortdurend op zoek naar een gepaste manier om met zijn rouw om te gaan. Zich vastbijten in een speurtocht naar een dode vrouw die tussen de plooien van de geschiedenis is gevallen is een manier om voor de doden te zorgen. ‘We hangen aan elkaar vast, dat meisje en ik. Als ik haar niet vind, is ze voorgoed vergeten. Als dat gebeurt, ben ik zelf reddeloos. We houden elkaar overeind, zij en ik.’

Zijn interesse voor dit verhaal werd gewekt door een artikeltje uit Le Soir met de titel ‘J'ai soigné Gabrielle Petit’. Het artikel met de vreemde titel werd geschreven door cardioloog Noubar Balikdjian. ‘Gabrielle Petit verzorgen: hoe moest dat?’, vraagt Rik zich af. ‘Ze was toch in de fleur van haar leven gefusilleerd? Een dode verzorgen: hoe doet men dat?’

[p. 680]

Door zijn eigen bezorgdheid om Lodes nagedachtenis vertaalt hij soigner als verzorgen, maar het blijkt om een medische behandeling te gaan: de cardioloog ontving op een dag een vrouw van een jaar of vijftig in zijn praktijk. Toen hij haar naam vroeg antwoordde ze: ‘Ik ben het standbeeld van Gabrielle Petit.’ De vrouw stond na de oorlog model voor Petits beeld. Door het urenlange stilstaan in Rombaux' onverwarmde hangar had ze gewrichtsreuma opgelopen die op haar hart is geslagen. Ze vraagt de dokter haar te helpen om een invaliditeitspensioen te krijgen. Vijftig jaar na de behandeling haalt de cardioloog herinneringen op aan zijn bijzondere patiënte, maar of ze het pensioen ooit kreeg kan hij zich niet meer herinneren.

En dat is de kern van het probleem. Het cliché wil dat je doden verzorgt door ze te herdenken, maar dat lijkt eenvoudiger dan het is. Want hoe herdenk je iemand als je geheugen de herinneringen vervaagt?

Lode is een gemis dat maar niet overgaat. De herinneringen mogen dan verbleken, het gemis vermindert nauwelijks. Hij moest een steeds zwaardere jas aan een steeds kleiner haakje ophangen.

De tijd is tegelijkertijd medestander en vijand. Omdat de tijd verstrijkt helen wonden maar ze neemt ook de goede herinneringen met zich mee. De tijd herstelt de pijnlijke herinneringen aan en het misplaatste verlangen naar Claire, maar de mooie momenten met Lode verdwijnen door hetzelfde afvoerputje. Het wordt moeilijker om beelden vast te houden. ‘Het geheugen is ons gruwelijkste orgaan: het scheidt af wat ons dierbaar is en slaat op wat ons vernietigt.’

Er kabbelt een watermetafoor door het boek. Rik trekt elke ochtend baantjes in het zwembad aan het Vossenplein ‘om trager te denken’, na Lodes dood zoekt hij geen reddingsboei om zich aan vast te klampen maar een duikersklok, ‘een kleine ruimte om tot op grote diepte mee af te dalen’ en de periode na een relatie vergelijkt hij met een zee met ‘de verraderlijke golfstroom van de herinnering en een permanente onderstroom van woelende, wraakzuchtige lust.’ Daar kun je veel betekenissen aan vastplakken: de dwingende stroom, de golfslag, de herhaling, het meedrijven, het meegevoerd worden door lust, de elementen (zie ook de klei waarmee Rik boetseert) enzovoort. Van Reybrouck gebruikt het beeld vooral als een metafoor voor het leven.

Die gedachte dat we bomen zouden zijn die groeien zoals ze willen. Nooit begrepen. Ik moest altijd eerder aan boomstammen denken die dobberen in een fjord. Geboren worden is geveld worden, van de oever rollen, in het water plonzen. De afvaart begint.

[p. 681]

Het netwerk van beeldtaal in Slagschaduw is erg doordacht. Zo wordt kunstenaar Rombaux geschetst als een bruut die zijn vrouw met een revolver het huis uit joeg om plaats te maken voor zijn maîtresse en die zijn hond martelde met een tang om te bestuderen hoe hij de beweging van de spieren onder extreme pijn kon vastleggen in een werk. Het beeld van die gewonde hond keert een aantal keren terug. De stad is een oude hond met hitsige dromen en stramme poten, zowel de combinatie van Rik met Shirley als die van Rik met Rombaux' model wordt vergeleken met een door de regen strompelend mank dier en Riks geheugen knaagt en jankt als een hond in de nacht. In deze roman zit alles vast aan alles.

Zo lijkt de cirkel rond als Rik zelf poseert voor Michelle, de weduwe van dokter Balikdjian die hij ontmoet tijdens zijn speurwerk naar het Gabrielle Petit-model. Met Lode sterft een zekere creativiteit (‘De manier waarop hij met clair-obscur speelde, deed aan Rembrandt denken’), die Rik probeert op te vullen met een zoektocht naar Rombaux' model, met een relatie met een danseres annex model en met een vriendschap met een voormalige schilderes die door hem het penseel weer opneemt. De concrete herinneringen ontglippen zijn geheugen, maar de herinnering aan Lodes kwaliteiten blijft levend.

Misschien was ik, twee maanden na Claire en drie jaar na Lode, daar wel naar op zoek. Niet naar de volheid van een scherp portret, niet naar een feilloze reconstructie, maar veeleer naar de contouren van de leegte. Ik wilde het schilderij niet terug aan de muur, ik wilde alleen zien waar het gehangen had.

David Van Reybrouck brak door met De plaag, een literair-journalistiek onderzoek naar het vermeende plagiaat van Maurice Maeterlinck gecombineerd met een betrokken beschrijving van een verblijf in Zuid-Afrika. De plaag werd zeer goed ontvangen en onder meer genomineerd voor De Gouden Uil en bekroond met de Debuutprijs. In Slagschaduw waagt Van Reybrouck zich aan een totaal ander genre, maar zijn journalistieke achtergrond sijpelt toch door in dit fictiedebuut. Bijvoorbeeld in een commentaar op de situatie in Noord-Uganda waar jonge meisjes hun dorpen ontvluchten uit angst om door rebellen te worden gekidnapt of verkracht. Het leven dat hun wacht in de straten van de grotere steden is nauwelijks beter. Maar die achtergrond is nog meer zichtbaar in de verhaallijn over Riks onderzoek naar Gabrielle Petit. Door een journalist in de hoofdrol te plaatsen, houdt Van Reybrouck contact met een bekende manier van schrijven en verzamelen van gegevens. Materiaal voor een te schrijven krantenartikel wordt stelselmatig bij elkaar geschraapt in archieven en ook op die manier gepresenteerd. ‘Wat weet ik inmiddels? Ik blader heen en weer in mijn schrift en vul mijn aantekeningen aan. Mijn research bestaat voor negentig procent uit uitwaaieren en voor tien procent uit samenballen. Uitwaaieren doe ik overdag in de

[p. 682]

archieven, samenballen 's avonds in 't Kapiteintje. Dan som ik het op’, zegt Rik, waarna een opsomming volgt van wat het archiefwerk tot dusver opleverde. De vorm lijkt nog steeds op Van Reybroucks eerdere essays, maar de inhoud wordt omsponnen met een verhaal. Helemaal overtuigend is dat niet omdat die structuur overduidelijk aanwezig blijft, zodat Slagschaduw een hybride vorm van ‘fictionele non-fictie’ wordt. Een dergelijke ambivalente vorm heeft in theorie veel potentieel, maar de constructie komt nog te veel in beeld. Dit nieuwe genre is voor Van Reybrouck nog geen huid, hoogstens een nieuw huis dat hij inricht met vertrouwde meubelen.