Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 153

[p. 215]

Atte Jongstra
Wat van de notenboom komt. Riekt naar noten^1.
Bouwstoffen voor een Voetnotenlexicon^2.

‘Help me mijn zak met noten schudden
Marie! Schud mijn zak met noten!’
Arno II von Brechelhain

‘Oh, he dreams footnotes, and they run away with all his brains.’
George Eliot

IDEAAL Het hersenloze verzamelen van bizarre voetnoten is de ideale dagvulling van de oudheidkenner.^3.

KUNST Ik zou graag naar het volgende artikel verwijzen, maar durf dat niet goed. Het heet ‘The Art of Footnotes’. Klinkt veelbelovend. Geplaatst in het Journal of References (juli 1995, p. 47). Oogt betrouwbaar. Aanradertje. Mijzelf kennend zou ik het ongelezen zelfs hebben aangeprezen, als niet de naam van de auteur zo verdacht zou zijn:

Arthur Author.

De elektriciteit moet wel dramatisch zijn uitgevallen, wil dat geen lampje doen gaan branden. Ik zocht dus naar het Journal of References. Geen hit op Google, niet één.

Laten we dus zeggen dat er eens een Author zou moeten opstaan, die een splijtend essay schrijft over de Kunst^4. van de Voetnoot.

EERHERSTEL Onnodig kwetsend voor het verschijnsel voetnoot is de uitdrukking ‘een voetnoot in de geschiedenis van...’ waarmee wordt gedoeld op gebrek aan belang. Een voetnoot is vaak juist wezenlijk voor een geschiedenis, ik wijs maar op de voetnoot die zegt:

Alles wat hier wordt onthuld dient tot het rijk der fabelen te worden verwezen.^5.

MISVERSTANDEN Kunnen worden opgehelderd of voorkomen. Zo schreef Charles Robert Maturin, auteur van het gothic meesterwerk Melmoth de Doler (1820) in een noot:

Aangezien een even leugenachtige als onrechtvaardige vorm van kritiek de weerzinwekkendste gevoelens van mijn weerzinwekkendste figuren als die van mijzelf heeft voorgesteld, moet ik het geduld van de lezer op de proef stellen door te verzekeren dat de gevoelens die hier aan de vreemdeling worden toegeschreven, lijnrecht tegenover de mijne staan.

1. Deze regel is van Multatuli. Helaas ontbreekt het mij aan de lust om opnieuw op te zoeken in welk werk hij dit heeft geschreven. Doet het er eigenlijk toe? Men kan mij toch op m'n woord geloven dat Multatuli het echt heeft geschreven? Nou dan!

2. Niet alfabetisch.

3. Vanwege het ontbreken van een voetnoot in mijn boek De avonturen van Henry II Fix (2007) heeft het Nederlandse Koninklijk Oudheidkundig Genootschap mij verplicht KOG-lid te worden. Waardoor ik dus nu gediplomeerd oudheidkenner ben.

4. Over de geschiedenis van de voetnoot schreef Anthony Grafton het voortreffelijke The Footnote. A curious history (1997).

5. Deze voetnoot is door mij nog nooit aangetroffen.

[p. 216]

KWARTET Vier^6. inderdaad, intrigerende^7. voetnoten van heinde^8. en verre^9..

POTENTIËLE NOOT De weeskinderen van de tekstuele kruipruimte. Hebben ooit ouders gehad, maar zoeken wanhopig naar een pleeggezin. Waar is de tekst die ze aan haar voeten duldt?

‘D.w.z.: Kut.’

‘Ibidem.’

‘Grassen die gezellig samenwonen op de prairiën.’

‘Denk ook aan de overjas van een verzekeringsagent.’

‘Ongeloofwaardig, maar zeker niet uitgesloten.’

Neem ze op in Uw gezin! De nietige mens is soms op zoek naar zijn samenhang, dat geldt ook voor de nietige voetnoot. Ik ken een heel boek vol noten (Peter Cornells Paradisets Vägar uit 1986 - ik vertaalde het uit het Zweeds) die allemaal op zoek zijn naar het ‘verloren manuscript’ waardoor ze zijn verwekt. Een aangrijpend zo niet hartverscheurend boek. Noodkreten. ‘Papa! Mama!’

FILOSOFIE Als ik stilsta bij mijn manier van denken, wat ik zelden doe, valt mij op dat er welbeschouwd geen lijn in te ontdekken valt. Een kwestie van onvermogen, meer niet. Men loopt daar echter niet graag mee te koop, dus heb ik het chaotische maar uitgeroepen tot de enig juiste lijn van denken en (dus) de improvisatie als enig juiste levenskunst. Ik geloof dat het notenapparaat in mijn boeken de beste spiegel is van mijn ziel.

HUWELIJK Ook bij auteurs die terughoudend gebruikmaken van de voetnoot vindt men pareltjes. Zo'n auteur is Havelock Ellis. Deze schrijft in zijn Psychologie van de sexen: ‘De edele wilde die een woest leven leidt op berg en in bos, die gevaarlijke dieren najaagt en waar nodig vijanden scalpeert, kan nu en dan een spade zacht en met effect doen neerkomen op het hoofd van zijn vrouw, misschien tot haar dankbare bevrediging.’

Kennelijk vond Havelock Ellis het nodig deze mededeling te ondersteunen. Hij doet dat door in een noot een verwoede twist na te vertellen uit Rasmussens People of the Polar North (1964): ‘Een man en een vrouw sloegen elkaar om de beurt tegen de vlakte. Een poosje later, toen ik naar binnen keek, lagen ze liefderijk te slapen met hun armen om elkaar heen.’

NOTEN Komen altijd ergens onderaan terecht, maar het is als bij appels: noten vallen niet ver van de stam.

6. Long may you sleep.

7. Een gedicht van meer dan een miljoen verzen dat de toekomst van Centraal-Azië beschrijft, vanaf de Schepping.

8. Uiteenlopend medicinaal gebruik van de duif.

9. Uitvinder van de eerste duikerklok.

[p. 217]

SADE, MARKIES DE In zijn roman Juliette vond ik een briljant exemplaar. In de tekst wordt over de vurige Napolitaanse koningin Charlotte verteld:

Ze is mooi, ze heeft een heel blanke huid, stevige borsten, prachtige billen, haar dijen zijn fraai van lijn, men kan zien dat ze veel en op alle manieren geneukt heeft, maar ze is heel goed geconserveerd en haar openingen zijn nog heel nauw.

De voetnoot hierbij luidt aldus:

Deze schets is naar de natuur.

Dat De Sade in zijn noot geen bronnen noemt geeft een schril autobiografisch licht op deze beschrijving van Charlotte.

Als ik een top tien zou moeten opstellen van mijn favoriete voetnoten, dan, ja dan...^10.

BAKER, NICHOLSON De Amerikaanse auteur Nicholson Baker (1957) voorzag de minutieuze waarnemingen van het moderne leven in zijn roman The Mezzanine (1988) van talloze voetnoten. Een daarvan luidt aldus:

De buitenkant van de waarheid is niet glad, zij zwelt aan en hoopt zich opeen van alinea naar goed gevormde alinea, en bedekt met een ruwe beschermende bast van citaten, aanhalingstekens, cursiveringen en vreemde talen, een hele geannoteerde korst. Voetnootschrijvers kenden het anticiperende genot van de perifere blik waarmee ze als ze de bladzijde omsloegen een grijs slib voelden van meer voorbeelden en kwalificaties, die in kleine letters onderaan stonden te wachten.

DROSTENOOT zie BABOESJKANOOT

ZOLDERSCHUIT

Er lag 'n zolderschuit voor de deur. Om nu den niet-Amsterdamsen lezer, die evenmin weet wat 'n zolderschuit is, als wat ‘voor de deur liggen’ betekent, te doen verlangen naar 'n herdruk met noten, geef ik hier de onheldere toelichting dat 'n zolderschuit zeker brak-water-vaartuig is, zonder zolder, maar met 'n vloer. ‘Voor de deur’ beduidt hier zoveel als: in de gracht waaraan het huis staat. Wie hiervan nu niet veel begrypt, geeft blyk van zekere bekwaamheid.

In dit citaat gedraagt Multatuli zich bij uitzondering als de Amerikaanse jurist Stephen Gerald Breyer (1938), die consequent weigerde zich in zijn geschriften te bedienen van voetnoten. Hij was van mening dat een voetnootloos karakter bij draagt tot verhoging van de leesbaarheid van een tekst. Boven deze nuchterheid valt echter de houding van Multatuli te

10. Het zou mij een lief ding waard zijn als de cultuurdragers van deze populaire tijd iets meer oude boeken lazen. Ik noem maar een schrijver uit de tijd dat de mens nog mens wilde zijn, in plaats van beroemd plakplaatje op het tv-scherm: Montaigne. Een groot voetnotenman. Je vergeet er alle top tienen op slag bij.

[p. 218]

verkiezen, die talloze voetnoten inzette, met als resultaat een grotere genietbaarheid van zijn niet altijd even leesbare teksten.

Een pagina met talloze voetnoten vertoont het beeld van een zolderschuit met een zolder, maar zonder vloer.^11. Multatuli's met noten volgeladen zolderschuit ligt al jaren voor mijn deur. Die ga ik binnenkort eens duchtig afladen.

ENCYCLOPEDIE Vanwaar betrekt een auteur zijn noten? Je kunt ervoor naar de speciaalzaak, maar de groothandel levert meer variatie op. Denk aan de encyclopedie. Hoeden en petten en damescorsetten, in de Winkel van Sinkel is alles te koop!^12. Helaas. Alles is te veel. Dus toch liever naar de detailhandel. Bijvoorbeeld Woordenschat (1899), het woordenboek voor uitzonderlijkheden dat de heren Taco de Beer en E. Laurillard samenstelden. In deze ‘bezemwagen der naslagwerken’ verklaringen van de volgende soort. Raadselachtig. Ik noem het voetnotenpoëzie in de dop (het zijn immers nog geen noten: zie POTENTIËLE NOOT). Maar niet minder mooi!

GESPEKTE HAAS zie FOLTERWERKTUIGEN
HOND VAN DE ZEVEN SLAPERS zie KAMEEL
GALLISCHE HAAN Spotnaam voor Fransche opgeblazenheid, vooreerst met het oog op het Fransche roembewustzijn, dat zich snel verheft, zooals een haan in woede zijn kam opheft, en vervolgens als zinspeling op het Lat. woord gallus, dat beteekent 1 haan, 2 Galliër.
TWEEDE OF DERDE GOLFSPELER Stumpers die onder het doek, voorstellende den Oceaan geplaatst, door ruggelingsche bewegingen de golven van den Oceaan vertegenwoordigen.

BABOESJKANOOT Noot in een noot in een noot et cetera. Dit type marginale verdieping wordt ook wel Drostenoot genoemd. Een onjuiste benaming, aangezien in een baboesjkanoot de noten, sub- en subsubnoten niet allemaal identiek zijn, waar de beelden op een Drosteblik dat immers wel zijn.

Om dezelfde reden overigens is ook ‘baboesjkanoot’ een foutieve benaming, maar helaas heet deze kanoot nu eenmaal zo.

VOETZOEKEN Er zijn diverse manieren om zich toegang tot een boek te verschaffen. Ik ken mensen die eerst de bibliografie lezen, anderen beginnen bij het register of de inhoudsopgave, weer anderen beginnen midden- of achterin een willekeurige pagina te lezen om te kijken of stijl of onderwerp naar meer smaakt. Ook zijn er lezers (zeldzaam, maar ze bestaan) die als een jachthond de lucht van een smakelijke voetnoot proberen op te vangen, de neus diep in de ondermarge. Ze duiken pas de tekst in waar de geurvlag het sterkst is.

11. Ondanks Multatuli's opvattingen over bedoeld brak-water-vaartuig heeft de zolderschuit zijn naam toch echt eerder aan de zolder dan aan de vloer te danken.
‘Een vernuftige schuitenvoerder was op 't lucratieve denkbeeld gekomen een vloot van zolderschuiten in de Keizersgracht te varen, ze met geteerd zeildoek te overdekken en onder die beschutting aan iedereen, die zich aanmeldde, matrassen te verhuren à f 2.50 per stuk.’ Justus van Maurik, Novellen en Schetsen (1900). Gek genoeg blijkt ook bij Van Maurik eerder sprake van een vloerschuit dan een zolderschuit. Als een zolderschuit al een zolder heeft, dan is genoemd zeildoek immers overbodig. Over deze kwestie zou ik graag een cultuurstudie lezen.

12. In het voormalige warenhuis van de Utrechtse middenstander Sinkel is tegenwoordig een restaurant gevestigd. Het oorspronkelijke interieur is dusdanig bewaard gebleven dat men onder het eten de noten als het ware op zijn bord hoort hagelen.

[p. 219]

Om die manier van tekstbetreding eens te testen ging ik op handen en voeten door de kruipruimte van De volksvermaken, het standaardwerk over sport en spel(letjes) uit 1871 door de Amsterdamse stadsarchivaris Jan ter Gouw. Pas op pagina 471 werd ik getroffen door een raadselachtige voetnoot en kwam ik enigszins stram overeind:

Brutus = dom.

Jan ter Gouw geeft deze bijzonder bondige karakterschets bij de volgende regels in de tekst:

Ja, brutussen genoeg, wel waard dien naam te voeren
Maar de edele Romein vocht nooit met palingboeren.

Intrigerend. Je zit meteen in het boek, en leest nu vanaf het begin alle 700 pagina's meteen uit.

LEXICONOTEN Het lijkt eigenaardig - een lexicon bestaat immers slechts uit de voetnootachtige aantekeningen die ‘lemmata’ worden genoemd. Toch bestaan er vele woordenboeken, die voorzien zijn van voetnoten. Zo vond ik in G. Engelberts Gerrits' Biographisch handwoordenboek (1850) bij het lemma over de pluimveeschilder Melchior d'Hondecoeter (1636-1695) de volgende noot:

Men wil dat Melchior Hondencoeter eenen afgerichten haan bij zijnen ezel zette, en dien met zijn schilderstokje den kop op- of nederwaarts, het lijf links of regts draaide, of met wapperende wieken of als voortgaande schikte, naarmate zulks noodig was, en dat dit dier zich hieraan geduldig onderwierp.

Onvergetelijk vanwege een schier algemene geldigheid is in hetzelfde woordenboek de lexiconoot bij het lemma dat aan Étienne de Silhouette (1709-1767) is gewijd:

De schaduwbeelden (naar hem silhouetten genoemd) zijn van alouden oorsprong.

FOOTNOTE Marginaal schoenenmerk.

[p. 220]

FICTIE, VOETNOTEN IN - In de sfeer van do's-and-don'ts wordt vaak beweerd dat voetnoten liefst een hoge mate van betrouwbaarheid moeten bezitten. Op een noot moet men kunnen rekenen. Ik ben het daarmee eens. Een voetnoot moet je inderdaad nooit in de steek laten. Kortzichtig is echter die hoge mate van betrouwbaarheid te verslijten voor een hoge mate van feitelijkheid. Voetnoten moeten betrouwbaar lijken, net als de tekst waar ze bij horen. Maar ze mogen best fictief van aard zijn. Zie ook SADE, MISVERSTANDEN, BAKER.

DOVE NOTEN zie IJDELE NOOT.

LOZE NOTEN ‘Een looze-note, die gheen kern heeft.’^13. J. de Brune, Bankket-werk van goede gedagten (1660). Zie ook DOVE NOTEN.

13. Ibid.