Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 152

[p. 378]

Tijdschriften

Raster
december 2006 - 116

Het Nederlandse tijdschrift-in-boekvorm Raster heeft een traditie van nummers gewijd aan het werk van een auteur. In het recente verleden verschenen bijvoorbeeld afleveringen over Roberto Calasso en Tahar Ben Jelloun. Raster 116 gaat volledig op aan het werk van de Franse filosoof Gaston Bachelard (1884-1962). Nochtans wil de redactie vooral geen inleiding op dat oeuvre bieden: Piet Meeuse, Jacq Vogelaar en Nicolaas Matsier hebben teksten van Bachelard vertaald en ingeleid die naar hun mening relevant zijn voor de literatuurstudie. Een en ander leidt tot een openingszin die me vol op de onderlip treft: ‘Het filosofische werk van Gaston Bachelard [...] komt in dit nummer nauwelijks aan bod.’ Hierop welt bij mij, samen met een druppel bloed, de volgende vraag op: hoe scheid je in een filosofisch oeuvre die elementen die interessant zijn voor literatuurstudie van de rest? Bachelard bestudeerde, vaak aan de hand van literaire teksten, de verbeelding en de werking van oerbeelden zoals vuur en water. De theoretische uitgangspunten van dit onderzoek worden in dit nummer slechts zijdelings en enigszins terloops belicht. Piet Meeuse merkt in een begeleidende tekst op dat Bachelard veel belang hecht aan de ontmaskering van vooroordelen en ‘al aanwezige ideeën, die hardnekkig weerstand bieden’. Met name de interpretatie van beelden zou te lijden hebben onder ‘subjectieve indrukken en intuïtieve verklaringen’. Ook Jacq Vogelaar omschrijft het werk van Bachelard ten dele als het ‘opruimingswerk’ van een zorgvuldige lezer die borstel, beitel en bijtend zuur aanwendt om ‘aangekoekte betekenissen’ en verstikkende theoretische speculaties weg te werken. Niettemin gelooft Bachelard volgens Vogelaar niet in een ‘oorspronkelijk beeld’. Meeuse noemt Bachelard dan weer een ‘fenomenoloog die erin slaagt het leven van de beelden te betrappen’ en te laten zien ‘hoe de verbeelding werkt’. Wat dat precies betekent, blijft echter nogal vaag.

[p. 379]

Bachelard schrijft met een onmiskenbare retorische kracht, maar hij bevlokt zijn teksten met wollige en pluizige termen die zowel prikkelen als irriteren. Mijn stofzuiger verslikte zich in ‘de fenomenologische genade van het beeld’, in ‘het absolute van het beeld’ en in de noodzaak om zich met het beeld te ‘vereenzelvigen’. Dat neemt niet weg dat Bachelard in ‘De miniatuur’ (1957) een zeer pertinente kritiek levert op reductionistische, veelal psychoanalytische interpretaties van literatuur en metaforiek. Die doen afbreuk aan het expressieve karakter van beelden - hun ‘zijnswijze’, aldus Bachelard - door ze ‘op een realiteit te willen betrekken, al is het maar een psychologische’. In zijn poëtische mijmeringen tracht Bachelard de drempel van de analytische interpretatie niet te overschrijden: ver weg van abstracties en dieptestructuren blijft hij aan de oppervlakte van de tekst snuffelen, aan ‘de dunne laag waar beelden ontstaan’ en waar de materiële werkelijkheid overgaat in een verbeeldingswereld. In de inleiding bij L'eau et les rêves (1942) suggereert hij zelfs terug te keren naar de vormeloze droomwereld die voorafgaat aan het verbale bewustzijn en de wereld van het zichtbare. Hij probeert ‘het ogenblik waarop de poëzie de drempel van de expressie overschrijdt uit te stellen’.

Een grondig essay zou het werk van Bachelard wellicht kunnen ontdoen van zijn fenomenologische wattigheid en het kritische potentieel ervan toelichten. Dat kritische potentieel ligt in het onderzoek naar wat Vogelaar noemt: de ‘vorm- en gedaanteverandering’ waarmee de verbeelding ‘de voorstelling en het denken in begrippen’ ondermijnt. Het is jammer dat een dergelijke poging ontbreekt, want de theoretische presupposities van Bachelard zijn misschien niet zo onschuldig als ze lijken. Ongetwijfeld wil Bachelard aantonen ‘dat beelden beleefd moeten worden’ en niet op een ‘verstandelijke’ manier kunnen worden benaderd, maar zulke verklaringen stampen de wattenproppen alleen harder aan.

De grote verdienste van dit nummer is dat het enkele teksten van een interessante auteur ter beschikking stelt. Veelal gaat het om losse hoofdstukken of inleidingen bij boeken, maar deze Raster bevat ook de volle-

[p. 380]

dige vertaling (door Nicolaas Matsier) van het boekje La flamme d'une chandelle (1961). Matsier waardeert vooral dat Bachelards mijmeringen ‘nogal wars zijn van elke stolling tot theoretische, en dus niet langer levende taal’. Inderdaad pretendeert Bachelard een esthetica te ontwikkelen die ‘niet gerationaliseerd wordt door eenvoudige algemene ideeën’.

Maar is die afwijzing van theorie door Bachelard niet een tikkeltje verdacht? Dit is tenslotte een filosoof die in zijn mijmeringen ‘een waarheid van het wezen’ nastreeft, ‘diep gewortelde psychische ervaringen’ traceert en gevleugelde uitspraken doet als: ‘Maar wanneer het denken rust, waken de beelden.’ Daar zitten wel wat onuitgesproken ideeën achter, zou je denken. Matsier geeft terecht kritiek op de stijl van Bachelard, maar dit discours is mijns inziens meer dan een ‘louter’ stilistische verpakking (indien stijl ooit louter verpakking zou zijn). Het opruimingswerk is aan de lezer.

De Brakke Hond
herfst 2006 - 92

Doorgaans publiceert De Brakke Hond verhalen en gedichten van veelal Nederlandstalige en minder bekende auteurs, maar dit nummer breekt met die traditie: het is gewijd aan de zogeheten graphic novel, het beeld-of stripverhaal. Als stripleek kan ik alleen vaststellen dat de geselecteerde auteurs/tekenaars me een heel ander terrein op sleuren dan het zonnige voortuintje dat ik doorgaans met strips associeer. Zoals Jan Op de Beeck in zijn inleiding opmerkt, gaat het om auteurs die ‘naar nieuwe grafische en/of narratieve mogelijkheden zoeken’. Hoewel de keuze van de redactie om zoveel mogelijk primair materiaal te tonen begrijpelijk is, hadden enkele degelijke essays de lezer de nodige instrumenten kunnen aanreiken om deze grafische verhalen te lezen en te begrijpen.

De korte inleidingen bij elk werk kunnen de grafische of narratieve pro-

[p. 381]

blematiek van dat werk slechts signaleren. Olivier Deprez beklemtoont dat de Finse stripauteur Marko Turunen experimenteert met ‘eigen kadreringen’ die de verhouding tussen lezer en personage troebleren. In Turunens beeldverhaal valt op dat een personage systematisch afwezig is, weg is gegumd uit de tekening. Twee figuren zitten in een wagen, de passagier vertelt, maar de chauffeur is een witte vlek. De zwaartekracht van het wit zuigt de lezer in de tekening, nodigt hem of haar uit het standpunt in te nemen van de luisterende chauffeur. Doordat de lezer zichzelf observeert, ontstaat een kortsluiting tussen het metaniveau van de lezer en de participatie aan de stripwerkelijkheid. Die paradox wordt enigszins pervers wanneer de lezer ziet dat de passagier een vrouw mishandelt, terwijl de chauffeur/lezer alleen de passagier over die gebeurtenissen hoort vertellen. Het tekstvak komt van buitenaf in het beeld geschoven.

De bijdrage van de Brusselse Dominique Goblet, ‘Les Deux Fonctionnaires’, is geïnspireerd op het werk van Franz Kafka. Een werkloze Franstalige kunstenares krijgt niet alleen xenofobe uitspraken naar het hoofd geslingerd maar wordt bovendien opgejaagd door twee ambtenaren van de dienst arbeidsbemiddeling. Het verhaal op zich is vrij banaal, maar de grafische uitwerking creëert een gevoel van beklemming. Zo gebruikt Goblet geen tekstballonnen: de woorden zijn over de beelden getekend en lijken zich daardoor soms te verzelfstandigen, zich aan de geruststellende toewijzing tot een personage te onttrekken. Gecombineerd met de zwijgende mimiek van de ambtenaren suggereert dit een akelig schreeuwerige stilte. Ook het spel met licht en schaduw, een occasioneel negatiefbeeld en de soms plotse doorbreking van het standaard beeldformaat genereren een spanning die het niveau van het verhaal overstijgt.

Andrea Bruno schetst in ‘Linke soep’ een angstwekkend stil beeld van een vage oorlog waarin NAVO-troepen Italië bombarderen. Twee soldaten deserteren, verschuilen zich op een kerkhof en vermoorden een priester. Er wordt gesuggereerd dat ze in priesterkleding een stad worden binnengesmokkeld, maar een verhaallijn is in feite niet te reconstrueren.

[p. 382]

De tekenaar toont losse scènes, van beweging en veranderlijkheid ontdaan, soms niet meer dan snapshots van een verlaten slagveld en sporen van een verwoeste stedelijkheid. De zwart-witbeelden projecteren een werkelijkheid waaruit alle schakeringen, alle nuance en alle leven zijn verdwenen. Frequente negatiefomkeringen creëren de doodse, afstandelijke verstilling van een röntgenbeeld.

De bijdragen aan dit stripnummer zijn erg gevarieerd. ‘Eilanden’ van Edo Chieregato en Michelangelo Setola heeft een conventioneel verhaal met flashback, maar een bevreemdende, van kleur en dynamiek gedraineerde tekenstijl. De kunstwerken van de Belgische Gentiane Angeli en de Finse Elina Merenmies zijn puur grafische werken, cryptische, verhaalloze, en doorwrochte tekeningen. Kortom, het is een boeiend nummer dat de literatuurstudent in mij enigszins perplex en met vernieuwd inzicht in beperkingen achterlaat.

Sven Vitse