Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 150

[p. 547]

Sven Vitse
Boedapest verlaten

Wij schrijven elkaar, wij schrijven kogelgaten, wij moeten geschreven, gevechten in straten, pleinen waar ik mezelf haatte, wij bedanken elkaar, ik bedank voor verwarring, kunnen wij even met elkaar alleen zijn? Ik staar beschaamd mijn koffer aan en denk na over het afscheid van de gids, Adrienn, die mij aan de stad heeft voorgesteld. Dag, stad. Ze heeft mij gezien, maar dat is niet wederzijds. Beste stad, ik heb mijn vermoeide hoofd te rusten gelegd in de kogelgaten in uw muren. Het stukgeschoten pleisterwerk sloot als een ergonomisch kussen om mijn hals en schouders, terwijl mijn enkels binnensijpelden in een druilerige plint. Tot de ochtend streelden uw muren mijn gewrichten, tot de laatste mij als een hoopje botten op straat spuwde. ‘Het was heerlijk om je te ontmoeten. Schrijf mij.’ De deur valt in het slot, we moeten linksaf.

Een geïmproviseerde wandeling in deze stad, ik denk er niet aan. Improvisatie bestaat niet, er zijn slechts verschillende modaliteiten van dwang. In een stad die jou beter kent dan jij haar, die jou betast als een school vissen terwijl jij denkt te zwemmen, die jouw lichaam doorschijnt wanneer jij het licht van een lantaarn opzoekt, in deze stad is bewegingsvrijheid een contradictie in de term. Ik leid en volg en breng met de stad een polyfone zang die in mijn herinnering steevast in een contrapunt uitmondt. Het stadsplan maakt de wandeling omkeerbaar. ‘Schikt het donderdag om zeven uur?’ Wat? Wat moet ik doen? ‘Door de orale traditie van improvisaties en variaties verliest de tekst zijn status van absolute oorsprong. Hierdoor worden de premissen van de historische letterkunde volstrekt betekenisloos.’ Het is vannacht beginnen regenen in deze bevroren stad, zodat de dorpel als een gummi zwemplankje onder mij vandaan glijdt. Als ik hier ter plaatse doodval, reken ik voor mijn toekomst op het voordeel van de twijfel.

Het is me niet gegund. Ik heb nog een volledig leven de tijd, dus gaan we linksaf. De fijn gefileerde woorden van de gids doorprikken mij als kogels en suggereren het geruststellende vullen van gaten, waar voordien geen gaten waren. Ik sta naast haar als naast een standbeeld van Lenin

[p. 548]

dat hier ooit had kunnen staan, maar nu als een spoor van een mogelijke aanwezigheid veel reëler, veel dwingender schijnt. Elk woord in deze stad klinkt tezelfdertijd als een uitnodiging en een verwijt, als een utopie en een memento mori. ‘Soms vrees ik dat ik mij met deconstructie onherroepelijk aan het vergissen ben.’ Beste stad, u stelt ons geloof op de proef, wij kunnen onze ogen niet langer afwenden, een nieuwe verteller dringt zich op.

‘Aan de halte Kalvin Tér was ik uit de blauwe metro gekomen, exact zes uur nadat ik de deur achter me in het slot had horen vallen. Zoals in de richtlijnen was aangegeven, wandelde ik in de ondergrondse tunnels naar het trapgat dat als Ráday utca stond aangeduid, maar mijn fluitende pas werd met strakke kabels de adem afgesneden door mannen met baarden en formulieren die mij de weg autoritair versperden. ‘Open uw poorten of ga heen’, piepte ik nog, terwijl ik tweehonderd forint passeergeld bovenhaalde, ‘ik ben cultureel ambassadeur en geniet het voorrecht lokale grenzen en barricades met mijn trolley te overschrijden. Sterker nog: het is mijn missie historische barrières te doorbreken en zo nodig te verplaatsen.’ Mijn geld zag ik wegglippen tussen twee zandzakjes, waarna in het niemandsland discreet overlegd werd. ‘Only two hundred?’ mompelde de man achter de Engelse ruiters, ‘most people give one thousand.’ ‘All Hungarians are shit!’ riep ik de stinkende paarden na, terwijl ik via een andere uitgang in de Muzeum Körút bovenkwam.

Het was eind oktober, bij de ingang van het nationale museum hadden enkele bezoekers een vuurtje gemaakt. Zo koud was het nochtans niet. Ik besloot de diagrammen van de briefing te volgen en hield uiterst rechts. Snel vond ik mijn zuiderse humeur terug, verdeelde de dansvloer in vier rechthoekige driehoeken en trippelde via het centrum langs de diagonaal naar de rechterbovenhoek. Gefascineerd door mijn spontane geometrische bewegingen verloor ik even het bewustzijn en zette een stap achteruit terwijl ik door het hek van de museumtuin op de straathoek een zwarte wagen zag vooruitglijden. Toen ik een paar passen vooruitging, deinsde de wagen verlegen terug.

Men had mij gewaarschuwd voor zwarte wagens die als heksen op bezemstelen voor je raam blijven zweven, maar deze tango schreef zich zo harmonieus in de omgeving in dat ik hem niet wilde onderbreken. Ik vlinderde rond de wagen, tot een man met berenhanden uitstapte en mij bars aanspoorde een kant te kiezen. ‘All politics are shit!’ beet ik hem toe, zodra ik een makkelijke vluchtroute had gevonden. Rechtsaf ging ik, Bródy Sándor utca in.

‘En zo zijn we bij onze eerste tussenstop beland. Op drieëntwintig oktober 1956 worden demonstranten voor de gebouwen van de nationale radio in VII Bródy Sándor utca beschoten door agenten van de staatsveiligheid. Een herdenkingsplaat vraagt aandacht voor de gesneuvelden. Ik

[p. 549]

herhaal: schenk aandacht aan de gesneuvelden. Voor wie het Hongaars niet machtig is: lees de tekst geschoten in de muren. Die informatie is toegankelijk voor blinden, doven en dyslectici. Voor wie denkt dat revolutionairen rum drinken uit een kokosnoot: neem een aanloop en loop jezelf te pletter. Beeld je in dat Vrij Europa je toejuicht. Vraag je kameraden naar de snor van de dictator en maak identieke kopieën. Je hebt nu communistische popart gecreëerd.

Is het toevallig dat onze volksestheet bang is van bedelaars en dat hij taxi's te bourgeois vindt? Kunnen wij het aan angst voor openklappende portieren wijten dat hij zich tegen de muren uitsmeert als een hondje tegen een broekspijp en reine kwarten zingt zodra een muur hem bloedzuigers op het voorhoofd zet en zijn vermoeide voeten met swingpasjes verleidt? ‘Is dit de radio?’ vraagt hij aan een voorbijganger, die verwonderd knikt. De herinnering maakt de afgelegde weg omkeerbaar, baar, laat toe de omgeving tot variabelen te herleiden. Wat laat ons toe de heenweg als onomkeerbaar te beschouwen? Wat garandeert ons dat we werkelijk door de omgeving gedwongen werden een brug tussen het verleden en de toekomst van deze stad te slaan? Laat die paarden een beetje minder stinken en hij wandelt zonder fout naar het hotel. Schilder een zebrapad op de Muzeum Körút ter hoogte van Bródy Sándor utca en hij gaat linksaf de straat over. Codeer zijn polyfone gezang met de stad volgens de regels van het contrapunt, dan worden zijn idiote danspasjes en appelflauwtes een deel van het parcours. Als u alleen nog wil signeren?

Kunnen we even tijd maken voor een bekentenis? Het deel van de wandeling tussen Kalvin Tér en Bródy Sándor utca, in de versie die hierboven werd verteld, was het voorwerp van een literaire constructie. Hiertoe werd een verteller in het leven geroepen, die u iets duidelijk moest maken over de aard van de dwang die een wandelaar in deze historisch beladen stad ervaart. We geven toe dat dit niet is gelukt. De blik van de toekomst en de utopie van de verandering hebben we gezocht, hebben we met danspasjes en polyfone gezangen trachten op te roepen, maar hebben we niet gevonden. Noch voor het radiogebouw, noch voor het bioscoopcomplex in Corvin Köz (dat een beetje uit de weg ligt) hebben we de truc van Pascal kunnen bevestigen. Om ons stadsplan op te rapen, hebben we geknield, maar we hebben niet geloofd. We hebben gefaald, er is geen hoop meer, we kunnen geen kant meer uit, laten we wandelen tot József Körút, linksaf gaan tot Rákóczi ut, daar rechtsaf en kijken of Anikó thuis is.

In tijden van neoliberaal gejubel worden ook de doden van 1956 uit de muren gesleurd om tot de hamburgers te worden geperst die deze stad een mooie plaats op de Big-Macindex moeten opleveren. Wie in Andrássy út het Terreurhuis bezoekt - het ligt niet op onze route - stelt vast dat

[p. 550]

fascisme en communisme gelijk zijn vanuit het perspectief van de hamburger. En hoewel we weten dat de werkelijkheid slechts aan dat arbitraire perspectief haar schijn van eenduidigheid ontleent, zijn we er evenmin in geslaagd de truc van Derrida te bevestigen: het is ons niet gelukt er opnieuw blij om te zijn. De gids zegt dat niemand in deze stad de integriteit heeft kunnen bewaren tijdens opeenvolgende moordzuchtige regimes. Als nu blijkt dat ook de helden die we in deze wandeling willen herdenken door het slijk achter de barricades van het kapitalisme worden gehaald, dan zijn we op een keerpunt aangekomen en gaan we bij Anikó op de thee. Beste stad, u hoeft niet op ons te wachten.

‘Ik merk een dipje in het enthousiasme, waardoor kleine onzorgvuldigheden in de activiteiten van de jonge reiziger sluipen. In zijn haast om aan de ideologische omknelling en uit de straten van deze stad te ontsnappen, is hij aan de prachtige iconografie van de gevel in Nepszínház utca voorbijgegaan. De kogelgaten van de staande executie rechts van de inkomhal geven mooi de contouren van zijn artistieke pose aan. Ziet u het niet? Ziet u niet waar hij zijn vermoeide hoofd te rusten legde, met zijn warme adem het bloed in de muren deed stromen en daarmee aanvullende variaties schreef op het thema ‘The people united will never be defeated’? Nee? Ik kom even bij u. Ik geef mijn metgezel in bewaring in een cafeetje aan de hoek met Ráday utca (hij is van al dat glijden met zijn koffer helemaal in de war geraakt), neem in Kalvin Tér de blauwe metro tot in Deák Tér, vandaar de rode metro tot Blaha Lujza Tér, stukje terug in József Körút en dan de eerste links, en hier ben ik al. Kent u het verhaal van de snor van de dictator?

Het is een zeer complex verhaal dat ik ooit eens op de televisie heb gehoord. Het was bijvoorbeeld eind oktober en na een vermoeiende dag werd ik op weg naar huis in Nepszínház utca getroffen door een bontmantel in een etalage. Het was een robuust driekwartmodel uit aaneengenaaide lappen van kort en stug donkerbruin paardenhaar. Eventueel is er dan ook sprake van een soort slijtage boven de zak, op heuphoogte. Alsof een vorige eigenaar langdurig tegen een scherp meerpuntig voorwerp had aangeschurkt. De tijd had reeds zijn sporen achtergelaten op deze harige huid, en met respect voor hedendaagse tradities acht men het onmogelijk om de precieze omstandigheden van de wandaad te reconstrueren.

Volgens de gevulgariseerde versie van het verhaal (zoals dat uitgedragen wordt door het Terreurhuis) kan men in het litteken zowel een vijfpuntige ster als een vierpuntig kruis herkennen. Wij zien niet in hoe een dergelijke geometrische verwarring anders dan moedwillig kan ontstaan. Maar wandelen wij voort. Ik volgde dus de merkwaardige sporen in het paardenhaar in de richting van Blaha Lujza Tér, bracht het thuisfront op de hoogte van mijn oponthoud, peilde mijn ideologische geworteldheid en

[p. 551]

besloot cavalier seul te spelen. Ik gooide alle riemen los, vierde de teugels, lichtte alle staldeuren uit hun hengsels (voorzichtig om niets kapot te maken) en circuleerde door het prikkeldraad de sterke stroming van het plein in. Omdat de troep na mijn voorbereidende manoeuvres al een eindje gevorderd was, vloeide ik op modderige hoeven een tram binnen die Erzsébet Körút volgde tot aan Oktagon.

‘Als u even moet wachten op puriteinen die paard en kar boven het openbaar vervoer verkiezen, bevelen wij u een bezoek aan een artnouveaucafé op het vlakbij gelegen Jókai Tér aan. Wel even voeten vegen en harige bontmantels bij de balie achterlaten. Kiest u bijvoorbeeld muntthee (met de verfrissende smaak van tandpasta) en stelt u zich voor dat een aardige inwoonster van deze stad u de tragische geschiedenis van het land onthult. U hoort nazi-liederen in de citadel, u ziet beelden die de bevrijding vieren en arbeiders die elkaar de hand schudden, u betast kogelgaten in plaquettes die de revolutionaire vrede vieren, u voelt opstandelingen marcheren in naam van het socialisme, u trilt na waar tanks dreunden in naam van het socialisme, u sluit de ogen voor lichtpanelen die oproepen tot oorlog. Vergeet u de fooi niet?

U bent nu zwaar onder de indruk, twijfelt tussen paniek en liefde en voelt uzelf niet langer in staat nog ergens in te geloven. Doorgaans is dit een fase van verregaande ontbinding die gepaard gaat met een afweging van marxisme en deconstructie. U ontwikkelt een extra zintuig voor aangedane en geleden pijn en twisten die de menigte verscheuren. U hebt het verhaal van de snor van de dictator met weerzinwekkend genot aanhoord en wordt zintuiglijk en intellectueel zo hard gestimuleerd dat uw bloeddruk neerzakt als het standbeeld van de dictator, tot u uzelf het vermoeide hoofd te rusten voelt leggen tegen de keramiektegels van het art-nouveaucafé. U vindt er geen kogelgaten en glijdt weg in een trog. U bent nu een hapklare brok voor het neoliberale evangelie. Ga en maakt uw keuze.’

Ik stel voor dat we hier even een lus inlassen. In volle galop had ik in Andrássy út de achtervolging op het verwoestende bataljon ingezet, passeerde daarbij wél langs het Terreurhuis (dat onder nazi's en communisten de staatsveiligheid huisvestte) en hobbelde net op tijd het Heldenplein op om het regiment te zien chargeren in de menigte die zich baadde in het puin van het neergehaalde standbeeld van de dictator. (Die paarden zullen we nu niet meer nodig hebben. Dank.) Een negenjarig jongetje telde luidop tot honderd en stootte in zijn zoektocht achter een van de barricades op een snorvormig stuk brons.

De officiële herdenkingscultus laat me toe dit jongetje mijn vader te noemen. Een man die sprak in naam van het socialisme ruilde de snor van het jongetje voor een bronzen duim die te breed was om op te zuigen. Voor het jongetje de oneerlijke handel vaststelde, was de snor in

[p. 552]

de verwarring verdwenen. Sommigen beweren vanaf de vroege jaren zeventig op Jászai Mari Tér Marx en Engels afwisselend met een opkleefsnor te hebben gezien, waarmee hen de mond voorgoed werd gesnoerd. Anderen menen dat de snor jaren later werd hersmolten en tot het 1956-monument op Széna Tér werd gesmeed. Een goedkope kopie dook in 1967 op als cut-out op de hoes van een psychedelische elpee. Waarnemers gaan ervan uit dat sinds 1989 vele geheugens werden gewist en dat de snor na heldhaftige scheerbeurten momenteel de waterafvoer van vele badkamers in deze stad blokkeert.’

Terwijl ik mijn orders in ontvangst neem, stapt de gids bij het Heldenplein in de oranje metro. In Deák Tér neemt ze de blauwe tot Kálvin Tér, om in een café vlak bij de protestantse kerk een jonge reiziger met koffer tevoorschijn te halen vanachter de stalen poorten van het lokale ressentiment. Dit is een nieuwe grenspost. Onverwoestbare scharnieren breken terwijl de sterke stroming opnieuw wordt ingedamd. De jonge volksdichter hoort het slot zachtjes klikken en wordt met een zwaar glas tegen de tanden in een hoek gedreven. ‘I was just leaving.’ Zijn tanden klapperen een hoek uit het glas. ‘I hope I'm not tiring you’, wenkt een vetharige functionaris hem op fluistertoon, ‘I'm gonna kick you and take your papers, 'cause I want to be a Belgian. All Hungarians are shit.’ ‘Adrienn and Anikó are very nice’, probeert hij nog terwijl het glas rood kleurt, ‘but this beer's been a real pain.’ Ik heb nog wel even de tijd om een ommetje te maken.

Na de Eerste Wereldoorlog ontnam het verdrag van Trianon het land tweederde van zijn grondgebied. Zo kwam bijvoorbeeld de regio Transsylvanië in Roemeense handen terecht. Een volksraadpleging over de vraag of de inwoners van het gebied de Hongaarse nationaliteit krijgen, dompelt de Transsylvanen momenteel onder in een diepe psychose. Alles geeft aanleiding tot collectieve hysterie, zegt Anikó, het verleden is hier veel minder voltooid dan de intrede in het neoliberale Europa suggereert. Het Terreurhuis. De ideologische amnesie, die gestaag westerse proporties aanneemt. Een mislukte communistische putsch werd gevolgd door een monarchie zonder koning. Ik stap op een tram in Oktagon en volg Szent István Körút in de richting van Jászai Mari Tér.

Miklós Horthy regeerde als regent het land tot laat in de Tweede Wereldoorlog, vocht met de asmogendheden tegen het Rode Leger en slaagde erin Duitse bezetting en deportaties van joden uit te stellen tot 19 maart 1944. In enkele maanden tijd verdwijnen en sterven meer dan vierhonderdduizend Hongaren. Tussen eind augustus 1944 en april 1945 vechten nazi's en Sovjets op het Hongaarse grondgebied. Na een korte overgangsperiode heerst in het land een eenpartijstelsel. Op Jászai Mari Tér was het hoofdkwartier van de partij gevestigd. Alle spectrale communicatie ten spijt slaag ik er niet in te ontdekken waar precies het

[p. 553]

beeld van Marx en Engels heeft gestaan. Opnieuw dezelfde tram, de Donau over, tot aan Széna Tér.

De hervormingsgezinde oud-regeringsleider Imre Nagy komt tijdens de opstand eind oktober 1956 opnieuw enkele dagen aan de macht. Westerse intellectuelen slaan spontaan aan het dromen over socialisme met een menselijk gezicht, maar na enkele decennia deconstructivistische en postmarxistische politiek weten we daarover slechts dat we het democratie zullen noemen en dat het daarnaast nog volledig uit te vinden valt. Op Széna Tér slaat het Russische leger hard toe. De positie van Imre Nagy en de opstandelingen blijft mij onduidelijk. Is de menigte echt op komst?’

Is het de polyfone communicatie met deze stad en haar geschiedenis die mij dwingt in Moskva Tér de rode metro te nemen tot in Deák Tér, en daar de blauwe tot Kálvin Tér? Of moeten al die opgelegde trajecten alleen de schijn ophouden dat wij hier gezamenlijk een wandeling hebben gemaakt, terwijl de jonge reiziger afscheid nam van de gids, de stad? Men fluistert mijn volksesthetisch verstand in dat we opgehouden werden tussen verleden en toekomst.’

In Kálvin Tér gaan wij uiteen. Tussen verleden en toekomst zijn geen schrikwekkende monsters opgedoken Alleen het schrikwekkende en eeuwige heden dat onze levens nu enkele decennia terroriseert. En toch. Bedankt om mij even alleen te hebben gelaten, met de gids, de stad.