Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 150

[p. 154]

Tijdschriften

Deus ex machina - Nippon Express
juni 2004

Na een tussenstop in Iran (maart 2004) zijn de reizende redacteurs van Deus ex machina in Japan aangekomen. Met behulp van japanoloog Luk van Haute stelde de redactie een dossier samen dat de lezer aan de hand van romanfragmenten, verhalen, gedichten en essays onderdompelt in hedendaagse Japanse literatuur. Met opzet schrijf ik niet ‘de hedendaagse Japanse literatuur’, want het is voor de niet-japanologen onder ons bijzonder moeilijk om de verhouding van de vijf geselecteerde auteurs tot het Japanse literaire veld te peilen. Het lijkt erop dat samensteller Luk van Haute zich veeleer heeft laten leiden door wat de auteurs over de Japanse maatschappij zeggen, dan wat ze over de Japanse literatuur zeggen.

Een bekentenis in zijn - overigens zeer informatieve - inleidende essay stelt dit probleem nogal scherp. ‘De in deze focus opgenomen auteurs zijn (...) enigszins willekeurig gekozen, - het hadden ook vijf andere kunnen zijn.’ Het feit dat we hier met vijf inwisselbare auteurs te maken hebben, doet vermoeden dat bij de keuze sociologische criteria hebben geprimeerd op literaire criteria. Zo wordt de schrijfster Yu Miri geïntroduceerd als een vertegenwoordiger van een groep tweedegeneratie-migranten uit Korea die ondanks de sociale discriminatie ‘onder hun Koreaanse naam opereren’. De thematiek van haar werk linkt Van Haute alleen aan haar biografie en aan de maatschappelijke context - ‘nihilistische, delinquente en ontsporende jeugd’.

Hoewel het gevaarlijk is proza op basis van romanfragmenten te beoordelen (en we bovendien het originele Japans niet kunnen beoordelen), vrees ik dat de roman Gold rush (1998) van Yu Miri echter weinig andere dan sociologische waarde heeft. Miri hanteert een clichématige verteltrant met veel vrije indirecte rede om de gedachten van de personages te verwoorden: ‘Wat hij nodig had, was de zeggingskracht om,

[p. 155]

zoals Kanamoto, de mensen om zijn vinger te winden’; ‘Indien A, B of een van de anderen (...) haar aanspraken, zou Kyoko misschien met hen een relatie aanknopen.’ De verteltechniek lijkt willekeurig en niet doordacht, de stijl is vlak - ik kan me niet van de indruk ontdoen dat dit pulp is.

Een gelijkaardig probleem stelt zich met de fragmenten uit de roman Individual projection (1997) van Abe Kazushige. Wat is dit voor literatuur? In Individual projection komen naar verluidt spionage, complotten en paranoia aan bod, maar die thema's op zich laten nog niet toe om Thomas Pynchon van een doordeweekse thrillerauteur te onderscheiden. Een bescheiden vergelijking met een Nederlandstalige auteur had al veel kunnen verhelderen. Luk van Haute geeft wel aan dat Abe Kazushige een belangrijke figuur is uit de zogenaamde J-literatuur, die als een soort synthese geldt tussen de meer academische en de populaire literatuur: ‘literaire kwaliteit die toch een breed (en vooral jong) publiek aansprak’. Hij vermeldt ook dat bij de lancering van de term J-literatuur ‘duidelijke commerciële overwegingen’ meespeelden.

De fragmenten suggereren alvast dat het om modieuze, hippe grootstad-literatuur gaat met weinig of geen literaire pretenties. De verteltrant lijkt nogal kitscherig en ouderwets: een nadrukkelijk aanwezige verteller haalt herinneringen op (‘hoe het allemaal zover heeft kunnen komen’) en tracht spanning op te wekken door vanuit de terugblik op de afloop te anticiperen: ‘De inhoud van deze ontmoeting stelde, vergeleken met wat we later zouden meemaken, niet veel voor en zal ik hier achterwege laten.’ Op basis van die fragmenten is het niet echt uit te maken of Abe Kazushige houdt van pastiches en ironie, dan wel simpelweg een vlot verhaal wilde vertellen. Evenmin kan worden opgemaakt of de fragmenten al dan niet recht doen aan de constructie van de roman.

Voorts een verhaal van Kirino Natsuo (misschien de interessantste tekst in dit dossier), gedichten van Sono Sion en Ito Hiromi en een essay van Dirk Leyman over Murakami Haruki, de Japanse Nobelprijskandidaat bij

[p. 156]

uitstek. Hoewel Leyman de persoon en het schrijverschap van Murakami Haruki duidelijk situeert in de Japanse traditie en maatschappij, slaagt ook hij er niet echt in de vinger op de wonde te leggen: wat is de literaire waarde van dit proza? Toeval of niet, in De Gids (oktober 2004) is een verhaal van Murakami Haruki verschenen, ‘De tweede broodjesroof’, dat doet vermoeden dat deze auteur toch van een ander kaliber is dan de auteurs die in Nippon Express gepresenteerd worden. Conclusie: Deux ex machina levert een boeiend themanummer af, maar het gevoel blijft knagen dat we, alvast wat de besproken auteurs betreft, de Hemmerechtsen en de Grunbergs van Japan hebben ontdekt.

De Gids - 23 nieuwe verhalen
zomer 2004

De redacteurs van De Gids zijn meesters van de retoriek. Door met veel bravoure de zwakke plek tot een absoluut pluspunt te bombarderen, anticiperen ze handig op kritiek. In het zomernummer van De Gids worden drieëntwintig verhalen van vaak totaal verschillend allooi met verbijsterend gemak naast elkaar gezet. ‘Zowel stilistisch als inhoudelijk zijn de verhalen zeer verschillend’ - het gebrek aan selectiecriteria als verantwoording op zich. Het enige wat deze auteurs bindt - in aloude vrijdenkerstraditie - is een collectief gerespecteerde verbodsbepaling: iedereen doet maar wat, ‘zonder expliciet een maatschappelijke of morele boodschap te willen overbrengen’. Ook de kunst van de performative beheersen de dames en heren gidsers perfect: ‘Deze bundeling laat zien dat het traditioneel vertelde verhaal met recht een plaats heeft in de literatuur.’ Horen we nog iemand tegenpruttelen?

Dat kan nochtans de pret niet drukken. In ‘Batteurs en frotteurs’ demonstreert Huub Beurskens hoe je in het korte bestek van een verhaal toch ontzettend veel perspectieven en bizarre wendingen kunt introduceren, zonder de coherentie uit het oog te verliezen. De rederijkersstijl (niet

[p. 157]

toevallig leest een personage over ‘Mannerism and Other Trends’) en de kitscherige uitroepen moet de lezer er wel bij nemen. Merkwaardig is de keuze van de redactie om een verhaal van Atte Jongstra te laten volgen door een verhaal van Arnon Grunberg - een van dé stilisten in het Nederlandse taalgebied gevolgd door een man die het schoolopstel tot een prijswinnende kunst verhief. Het contrast is onthutsend en onthullend. Voorts bevat dit nummer behoorlijke verhalen van onder meer Thomas Lieske, Koen Peeters, Gijs IJlander en Robert Anker.

Tijdschrift voor Slavische Literatuur
september 2004

In dit erg gespecialiseerde tijdschrift lezen we enkele artikelen met een brede maatschappelijke relevantie. Max Bader bespreekt de reactie van twee vooraanstaande Russische dissidenten, Aleksander Solzjenitsyn en Aleksander Zinovjev, op de val van het communisme en de nog diepere val van Rusland in het postsovjet tijdperk. Hoewel beide auteurs omwille van hun kritische werken in de jaren zeventig hun land moesten verlaten, loopt geen van beiden hoog op met de staatsvorm die door Gorbatsjov op (wankele) poten werd gezet. Zinovjev toont zich in de jaren negentig bevangen door nostalgie naar het socialisme, terwijl Solzjenitsyn als volwaardig reactionair verlangt naar een herstel van het prerevolutionaire, moreel zuivere plattelandsleven. Jammer genoeg maakt Bader er zich nogal gemakkelijk van af: wat een ernstige problematisering van de euforie van 1989 had kunnen zijn, mondt uit in een marginalisering van twee auteurs die au fond vooral kritiek uiten op het westerse model. Boris Borren en Sander Brouwer schrijven over het Eurazisme, een Russische cultuurfilosofie die de superioriteit van de Russische en Centraal-Aziatische volkeren en culturen tracht te bewijzen aan de hand van in min of meerdere mate bespottelijke theorieën (Goemiljov ontwaart ‘kosmisch geweld’ dat een ‘genetische micromutatie’ veroorzaakt).

[p. 158]

Hoewel de auteurs voldoende argumenten aanreiken om dit Eurazisme als een racistische, antisemitische en nationalistische onderneming aan de kaak te stellen, blijven zij merkwaardig neutraal: ‘het eurazisme blijkt een hip jasje te zijn voor van alles’. Aardig toch, dat Eurazisme. Vrezen deze auteurs de wraak van ‘kosmisch geweld’, of zijn zij vooral kritiekloos?

Sven Vitse