Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 149

[p. 704]

Tijdschriften

De Gids - Misverstand Nederland, mei/juni 2004

Als u dacht dat het EU-voorzitterschap alleen de ijdele harten van premiers en ministers van Buitenlandse Zaken sneller doet slaan, dan tracht De Gids u graag van het tegendeel te overtuigen. Het Nederlandse EU-voorzitterschap in de tweede helft van dit jaar laat de redactie luidop en met de pen in de hand dromen van een plaatsje in de voorhoede van het Europese publieke debat. Gezien het gewicht van de zaak konden de grote middelen niet worden geschuwd: een volledig nummer gewijd aan misverstanden over Nederland, dat ten behoeve van neerlandofielen aller landen ook in het Frans, Engels en Duits verschijnt. Is dit een grootmoedig schouderklopje voor alle anderstaligen die sinds 1837 van De Gids verstoken zijn gebleven? Of is het een grapje tussen redacteurs en abonnees, een blijk van grenzeloze ironie die wel wat geld mag kosten? Onder het motto: wij Nederlanders kunnen onze internationale status zo hard relativeren dat we dat best in vier talen willen doen?

Het moet gezegd: het is een leuk idee, en was het van de hand van een Nederlandse politicus geweest, dan had een Belgische volksvertegenwoordiger het ongetwijfeld al lang overgenomen. ‘Misverstand Nederland’ bevat een boeiende reeks teksten over aspecten die typisch worden geacht voor de Nederlandse samenleving - capita selecta uit de Hollandse mythologie. Dat begint erg voorspelbaar, maar met respect voor de orde der dingen, met een bijdrage over voetbal. Frits Abrahams tracht het leger van De Gids lezende Oranjehemden ervan te overtuigen dat Nederland geen voetballand is, ‘maar een voetbalruzieland’. Die poging is nobel, hoewel het nieuwe Duitse lezerspubliek van De Gids haar als vrij overbodig zal ervaren.

Maarten Asscher van zijn kant steekt de Nederlanders een hart onder de riem: een Nederlandse schrijver verdient het één dezer jaren de Nobelprijs binnen te halen. Alleen zou het verkeerd zijn, aldus Asscher, die prijs als een prijs voor Nederland te beschouwen. De Nobelprijs hoort

[p. 705]

immers geen politieke erkenning in te houden, of op basis van nationaliteit te worden uitgereikt. Ter gelegenheid van deze edele gedachte lanceert Asscher meteen een nieuw misverstand, namelijk dat van de schrijver als autonoom subject dat idealiter creëert ex nihilo. De wisselwerking tussen het literaire veld en de maatschappelijke context (de ‘natie’ of een vervangende politiek-economische entiteit) offert hij vaagweg als ‘een wangedrocht dat alleen in totalitaire systemen gerealiseerd wordt’.

Maar niet getreurd: naast het vrolijk spuien van opinies houdt een beetje gids zich ook bezig met gortdroge wetenschappelijke mededelingen. Nou ja, droog - de combinatie van Nederland en wetenschap leidt onvermijdelijk tot natte voeten. Zo geeft Mathijs van Boxsel een waarlijk verhelderend beeld van ‘de vicieuze cirkel van de domheid’ die de strijd van de Nederlander tegen het water volgens hem kenmerkt. Tussen de ontstaansgeschiedenissen van venen en polders door onderhoudt Van Boxsel de lezer over het wonderlijke fenomeen dat sinds Ilya Prigogine ‘orde uit chaos’ heet. Zowat de ganse glorierijke beschaving der lage landen kan op het conto worden geschreven van geografische problemen die de Nederlander zelf heeft gecreëerd. ‘De strijd tegen het water is een permanente worsteling met natuurlijke processen die de Nederlander zelf op gang heeft gebracht.’ Of hoe zelfkennis en zelfverheerlijking toch hand in hand kunnen gaan.

Voorts kan uiteraard ook een fikse dosis ideologiekritiek niet ontbreken, want heet het niet dat Nederland de ultieme vrijplaats is voor progressievelingen en minderheden van allerlei slag? Bij nader inzien blijkt echter vooral die progressieve Nederlander een chronisch met uitsterven bedreigde minderheid te zijn. René Boomkens houdt koppig vol dat Nederland nooit een progressief land is geweest (waarbij hij de termen progressief en links op typisch linkse wijze in één adem noemt) en dat de ooit zo geroemde Nederlandse tolerantie haar wortels had in een conservatieve, rechtse en verzuilde bodem. Die zogenaamde tolerantie

[p. 706]

tegenover homo's, beoefenaars van allerlei religies en migranten wordt dan weer fel tegengesproken door Gert Hekma, Elsbeth Etty en Henri Beunders. Hekma typeert het mediagenieke homohuwelijk trouwens opmerkelijk als een in se conservatieve burgerlijke eis vermomd als goedmoedige geste van een bevolking die zich graag progressief waant.

Nederland met de billen bloot of toch gewoon ‘Oranje boven!’? Al deze schuldbewuste biechten en hooggeschoolde jammerklachten uit de diepte ten spijt, blijft immers een nijpend misverstand onopgehelderd: hoe is men in godsnaam op het idee gekomen dat het hier om misverstanden gaat? Iedereen die ooit in Amsterdam is geweest, wereldwijd symbool voor vrijgevochten Nederland, kent de vergane glorie, de afgebladderde verf van de muren van Paradiso. Wie in Rotterdam is geweest, weet dat een migrantenbeleid altijd minder progressief is dan het lijkt. En wie ooit ergens anders in Nederland is geweest, nu ja, die is wellicht gewoon Nederlander. Die volgt dan ook de goede raad op die Abram de Swaan in petto heeft voor zijn landgenoten. ‘Door zich wat kleiner voor te doen dan ze weten dat ze zijn, voorkomen ze dat een ander ze kleineert’, merkt hij listig op. Vreemd toch dat zoiets de Belgen nooit is gelukt.

Yang - Zeep erin, april 2004

Zo ironisch en olijk megalomaan als De Gids-aflevering ‘Misverstand Nederland’ is, zo ernstig en nederig is de teneur van het Yang-nummer ‘Zeep erin’. En dat is helemaal niet ironisch bedoeld: ‘Zeep erin’ bevat een dossier over de Franse filosoof en militant Alain Badiou dat mag worden gezien. Naast enkele essays over Badiou en een prozatekst ‘om al het voorgaande op losse schroeven te zetten’ voorziet Yang ook de eerste Nederlandse vertalingen van teksten van Badiou.

Dit dossier wordt nadrukkelijk, en wellicht terecht, aangekondigd als de introductie van een (te) weinig gelezen auteur ‘in ons taalgebied, ook

[p. 707]

buiten de academica’. Dat Badiou niet alleen als een wat verwaarloosde denker, maar bovendien als een soort redder van het avondland wordt ingehaald, is er dan weer wat te veel aan. Dat neemt echter niet weg dat dit dossier nuttig en gedurfd is. Nuttig omdat het werk (vooral L'Etre et l'événement uit 1988) en het linkse engagement van Badiou (nu meer dan ooit) aandacht verdienen. Gedurfd niet zozeer omwille van de inhoud van de teksten - Badious ideeën verschillen minder van die van zijn tijdgenoten dan zijn communisme suggereert -, als wel omwille van het principe dat erachter steekt. Het is nu eenmaal niet evident om een literair tijdschrift voor de helft te vullen met theorie. Bovendien is de introductie van Badiou niet neutraal: het is een eresaluut aan een controversieel politiek denker aan wie men zich makkelijk vertilt.

Wie is nu eigenlijk die Alain Badiou? Piet Joostens, samensteller van dienst, schetst Badiou in zijn inleiding tot het dossier als een vreemde eend in de (postmoderne) bijt. Hiermee is meteen de toon gezet: deze denker profileert zich en wordt geprofileerd als een alternatief voor het postmoderne theoretische en retorische moeras waarin alle katten grijs zijn. Volgens Joostens is het Badiou er dan ook voornamelijk om te doen ‘dat er wel degelijk nog steeds systematisch moet worden nagedacht; dat de hedendaagse filosofie zich niet meer mag klemrijden in sofisterij en literatuurfetisjisme (Derrida, Lyotard)’. In deze korte parafrase worden enkele bochten kort genomen. Theorie wordt op een subjectivistische manier teruggebracht tot een stellingname of intentie van een persoon, een ‘burger’. Zelfs indien sommige postmoderne theoretici ervan uitgaan dat waarheidsaanspraken niet langer mogelijk zijn, en dat politieke partijdigheid per definitie verdacht is, weerhoudt dit hen er niet van op het theoretische niveau concepten te ontwikkelen die een maatschappelijke en politieke visie met waarheidsaanspraken mogelijk maken.

De manier waarop Badiou afwijkt van zijn tijdgenoten wordt in dit dossier erg duidelijk uiteengezet. Bruno Bosteels zoekt dat verschil in Badious geproclameerde communisme en in zijn overtuiging dat het denken niet

[p. 708]

plaatsvindt in de filosofische tekst, maar in het politieke ‘evenement’ zelf. De complexe en stugge organisatie van de maatschappij in een overvloed van overlappende ‘deelverzamelingen’ - ‘het machtsoverschot van de gewone stand van zaken’ - wordt tijdens zo'n evenement ontmanteld. Marc de Kesel ziet Badious andersheid paradoxaal genoeg in zijn kritiek op het alteriteitsdenken. Het ‘zijn’ is volgens Badiou - in een interessante mix van verzamelingenleer en Lacan - de ‘lege verzameling’ die door geen van de deelverzamelingen van de maatschappij wordt gerepresenteerd. In dat opzicht kan dat singuliere element zich opwerpen als vertegenwoordiger van het geheel, van een universele menselijkheid zeg maar. De centrale vraag in het werk van Badiou is dan ook: hoe kan iets radicaal nieuws ontstaan? Deze bekommernis toont Badious verwantschap met zowel revolutionaire politiek als postmoderne chaostheorie.

Hoewel Badiou niet echt lekker ligt in het postmoderne bed, lijken de conceptuele overeenkomsten tussen zijn theorie en het amalgaam ‘postmoderne theorie’ talrijker dan de verschilpunten. Maar wie op zoek is naar de zeven verschillen, zal die in Yangs ‘Zeep erin’ ongetwijfeld vinden.

Sven Vitse