Logo DBNL
Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 149 (2004)

Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 149

(2004)– [tijdschrift] Dietsche Warande en Belfort–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

David Van Reybrouck
De zwerm als model

1.

Professor John Arquilla was oprecht verheugd in april 2003. De tweede Golfoorlog was nog maar een maand bezig en leek een stralende triomftocht te gaan worden voor de coalitietroepen. En dus voor zijn eigen militaire doctrine: zwermtheorie. Arquilla, hoogleraar aan de Naval Postgraduate School in Monterey, gold als de belangrijkste architect van de Amerikaanse aanvalsstrategie. Als een van de centrale figuren in het RAND-instituut, een militaire denktank gefinancierd door de Amerikaanse federale overheid en het leger, pleitte hij er al jaren voor om het militair apparaat flexibeler en dynamischer te maken. Gevechtseenheden moesten lichtbewapend en uiterst mobiel worden en uitgerust zijn met de nieuwste communicatietechnologie. Het ging niet langer om massale, logge troepen die de bevelen van het centrale commando uitvoerden, maar om een netwerk van relatief autonome humvee-eenheden die, voorzien van gps en gsm, snel en adequaat konden ingrijpen. Als model hiervoor stonden de sociale insecten. Ook bij bijen en mieren zag men namelijk hoe ogenschijnlijk ongecoördineerd gedrag van individuele dieren tot uitzonderlijk succesvolle groepsresultaten kon leiden. Swarming and the Future of Conflict was de titel van het invloedrijke onderzoeksrapport dat hij samen met David Ronfeldt in 2000 opstelde.1.

‘Ik denk dat we heel fundamenteel gegroeid zijn van Desert Storm naar Desert Swarm. We deden twee keer zoveel met half zo weinig troepen.’ Arquilla sprak al in de verleden tijd toen hij eind april 2003 werd geïnterviewd door een Californisch nieuowsstation.2. Een week later, op 1 mei, zou het ‘einde’ van de oorlog worden afgekondigd. De tweede Golfoorlog was opgevat als een korte, hevige, maar gefocuste strijd. Pointillisme in plaats van actionpainting.

Getrouw aan het zwermmodel konden de losse grondeenheden rechtstreeks communiceren met de gevechtspiloten in het Iraakse luchtruim. In de eerste Golfoorlog zaten er vaak acht tot tien uur

tijdverlies tussen het identificeren van een doelwit en het bombarderen ervan. In de tweede Golfoorlog ging het om gemiddeld acht tot tien minuten. Het Amerikaanse leger betoonde zich flexibel en omnipresent. ‘We opereerden tegelijkertijd in het noorden, het westen en het zuiden’, zei Arquilla. ‘Onze tegenstander wist niet waar te kijken of te gaan. Dat is het idee van aangevallen te worden door een zwerm bijen.’

In welke mate insecten het swarming model effectief beïnvloedden is onderwerp van discussie (cybernetica, organisatiekunde en krijgsgeschiedenis wogen wellicht zwaarder door).3. Maar dat ze een krachtige metafoor vormden, blijkt al uit de graagte waarmee die associatie in de Amerikaanse media werd vermeld.

2.

Het leek nochtans een beetje over, die merkwaardige gewoonte om sociale insecten met mensen te vergelijken. Ja, Mandeville had in de vroege achttiende eeuw zijn ‘private vices, public virtues’-liberalisme nog verkondigd middels zijn beroemde Fable of the Bees. Een eeuw later zag prins Kropotkin zijn anarchistische filosofie volgaarne bevestigd door het ‘wederkeerig dienstbetoon’ bij mieren en ‘de gezelligheid der bijen’. En zijn tijdgenoot Auguste Forel - psychiater in Zwitserland, mierenliefhebber in hart en nieren - vond dat mieren een ontroerende voorafspiegeling boden van de socialistische heilstaat waarop we eindelijk afstevenden. Insecten waren het lichtend voorbeeld voor allerhande politieke wensdromen. Brits imperialisme, bolsjewistisch egalitarisme of anarchistisch altruïsme: een steelse blik over de schouder richting entomologie leverde altijd wel enige bruikbare metaforen op.4.

Maar ergens kwam er een kink in de kabel.

3.

Une société communiste dans une souche de pin heette het werkje van Jean Feytaud, entomoloog te Bordeaux, uit 1921. Het ging over termieten. Vijf jaar later publiceerde Eugène Bouvier van het natuurhistorisch museum in Parijs Le communisme chez les insectes. De auteurs waren het roerend met elkaar eens: het ‘ware communisme’ bestond, althans bij de insecten. En beiden dachten dat er in menselijke samenlevingen nog veel eigenbelang ondergeschikt moest worden gemaakt aan het groepsbelang wilde men die sociale perfectie van de insecten enigszins evenaren.

Anderen hadden daar hun twijfels bij. Maurice Maeterlinck zag in de termietenhoop voornamelijk ‘een sovjetrepubliek’ waar in volstrekte duisternis permanent werd gewerkt door miezerige, anonieme individuen, die elkaars speeksel en uitwerpselen aten, en die aangevoerd werden door een ‘vorstin’ die feitelijk niet meer was dan een machteloze, vadsige

legbatterij. Aldous Huxleys grimmige portrettering van een totalitaire samenleving in Brave New World was rechtstreeks geïnspireerd op Ants, de studie waarmee zijn broer, Julian Huxley, inzichten uit de entomologie populariseerde.5.

Werden aanvankelijk de ijver, de vlijt en de solidariteit van mieren en bijen geroemd, dan begon men vanaf het interbellum ook te wijzen op de gevaren van een doorgedreven parallellie tussen insecten en mensen. Het individu, de persoonlijke vrijheid, de mogelijkheid tot zelfontplooiing, wilde men dat allemaal echt overboord gooien?

4.

Maar er was meer. Insecten verloren niet alleen aan metaforische zeggingskracht doordat totalitaire samenlevingen bij de mens een aantal minpunten bleken te hebben. Ook insecten zélf bleken lang niet zo onproblematisch als men had verhoopt.

Rond 1900 ontstond de tropische geneeskunde. Het nieuwe vakgebied maakte razendsnelle vorderingen met de ontdekking dat nagenoeg alle belangrijke tropische ziektes werden overgedragen door insecten. Malaria, gele koorts en elefantiasis door muggen, slaapziekte door tseetseevliegen, zwarte koorts door zandvliegen, tyfus door luizen, de pest door rattenvlooien. Nu lijkt dat een volstrekt triviaal inzicht, maar destijds kwam het als een schok dat uitgerekend die dierengroep waarvan sommige soorten al decennia als model voor onze beschaving naar voor waren geschoven, in werkelijkheid een belemmering vormde voor het uitdragen van diezelfde beschaving.

5.

Drie weetjes. Tijdens de Anglo-Boerenoorlog (1899-1902) verloor het Britse leger ongeveer zesduizend manschappen tijdens de gevechten, maar zestienduizend ten gevolge van tropische ziektes.

Malaria komt uit het Italiaans en betekent letterlijk ‘slechte lucht’. De ziekte was endemisch in de Povlakte. Men dacht dat drassige gebieden, vochtige klimaten, laaghangende nevels en dichte mist verantwoordelijk waren. Synoniem: moeraskoorts. Maar het waren de muggen die zich bij dat stilstaande water ophielden.

Bij de eerste poging om het Panamakanaal te graven (1881-1898) bezweken zulke enorme aantallen arbeiders aan malaria dat de werkzaamheden werden gestaakt. Bij de tweede poging (1904-1914) had men voorzorgen kunnen treffen. Tegen muggen, wist men inmiddels.

Wat ook niet hielp: de coloradokever. Vanaf het laatste kwart van de negentiende eeuw werd de kever erkend als de belangrijkste pest in Noord-Amerika. Ondanks zeer omvangrijke bestrijdingsprogramma's bleef hij meer dan een eeuw lang op wereldwijde schaal voor zeer grote

schades zorgen. Insecten waren niet langer de gentleman's hobby van enkelingen maar werden een staatsaangelegenheid. Aan het Amerikaanse federale ministerie van landbouw werd een nieuwe afdeling opgericht, het Bureau of Entomology. De eerste directeur ervan, Leland O. Howard, vatte het goed samen toen hij in 1921 ‘the war against insects’ omschreef als ‘a world-wide movement which is rapidly making an impression in many ways’. Na '14-'18 ontstond er een nieuwe strijd. De ontwikkeling van nieuwe pesticiden zoals DDT bouwde voort op de technologie van chemische oorlogvoering ontstaan in de loopgraven. En na 1935, toen de eerste coloradokevers de Lage Landen bereikten, rukten het Belgische en Nederlandse leger met vlammenwerpers uit om trossen aangespoelde kevers te verdelgen.6.

Insecten bleken niet langer voorbeelden maar vijanden. Vroeger vocht men mét insecten, nu ertegen.

6.

Ja, dan gaat men niet langer pronken met enige geleedpotigen om zijn politiek gelijk te halen. Entomologie levert dan eerder een lexicon om de tegenstander in een ongunstig daglicht te plaatsen. Vlamingen die in de Tweede Wereldoorlog vrijwillig voor de Duitsers gingen werken, werden gemeenzaam als ‘coloradokevers’ aangeduid. En Karel de Guchts omschrijving van de Vlaams-Blokkopstukken als ‘mestkevers’ is inmiddels besunkenes Kulturgut geworden in het Vlaamse, politieke bewustzijn.

Bij het begin van de genocide in 1994 hitste de Rwandese haatzender Radio Mille Collines de Hutugemoederen op door de Tutsi's systematisch te omschrijven als ‘kakkerlakken’ die niet beter verdienden dan te worden verdelgd. Terwijl ‘red ants’ de scheldnaam is geworden waarmee arme Zuid-Afrikanen de gehate veiligheidsagenten betitelen die belast zijn met ontruimingsbesluiten.

Politieke beeldspraak kan ook worden ontleend aan de toegepaste entomologie. Dan gaat het niet om soorten, maar om bestrijdingsmiddelen. Saddam Hoessein dreigde in 1984 met het gebruik van chemische wapens tegen Iran met de opmerking dat ‘er voor elk schadelijk insect een insecticide bestond dat het kon vernietigen’. Zelfs bij subtielere politieke analyses kan een insectenmetafoor helpen om de complexe werkelijkheid van internationale krachtsverhoudingen te verduidelijken. Op 9 september 2002 liet Noam Chomsky een opiniestuk in The Guardian afdrukken onder de titel ‘Drain the swamp and there will be no more mosquitoes’. Chomsky vond dat het anti-Amerikaans ressentiment in de Arabische wereld moest worden aangepakt, niet door zogenaamde ‘schurkenstaten’ militair te bestrijden, maar door de voedingsbodem van frustratie en miskenning waarop het internationaal terrorisme gedijt, weg te nemen. Zijn muggenmetafoor hekelde daarom in

eerste instantie de verantwoordelijkheid van de VS: ‘If we insist on creating more swamps, there will be more mosquitoes, with awesome capacity for destruction.’

Chomsky ijverde voor een sanering van de globale modderpoel op het moment dat het Amerikaanse leger zichzelf hoe langer hoe meer als een zwerm van killer bees aan het definiëren was. Vanwaar die herwonnen liefde voor het insect?

7.

Los van allerlei politieke beeldspraak werd het insect in de biologie een belangrijk model voor de mens. De twee grootste syntheses van de biologie in de twintigste eeuw - de populatiegenetica en de sociobiologie - waren grotendeels op insecten gebaseerd. Theodosius Dobzhanksy's onderzoek naar fruitvliegjes in de jaren veertig betekende namelijk een doorbraak in de menselijke genetica. En Edward Wilsons studie van het gedrag van mieren vormde de basis voor de sociobiologische revolutie uit de jaren zeventig, tot op vandaag de meest toonaangevende stroming in de gedragsbiologie.

Insecten drongen zelfs door in abstracte en zeer geformaliseerde wetenschapsgebieden. Nobelprijswinnaar Ilya Prigogine hield jarenlang een kolonie mieren in zijn laboratorium aan de ULB in Brussel. Vreemd voor een fysicus, ware het niet dat hij geloofde dat sociale insecten een interessant onderzoeksdomein vormden voor zijn order out of chaos-theone. Het gedrag van mieren was ongeordend, arbitrair en contingent, maar leidde niettemin tot duurzame patronen en structuren. Een van zijn onderzoekers, Jean-Louis Deneubourg, had een eenvoudig experiment opgesteld met een mierennest, een voedselbron en twee bruggen. Aanvankelijk maakten mieren gebruik van beide bruggen om bij het voedsel te komen, maar na verloop van tijd werd één brug systematisch verkozen boven de andere. Het begin van orde - niet door centraal gezag, maar doordat de feromonen van elke mier andere mieren aanmoedigden om die ene brug te gebruiken.

Inmiddels worden onze hersenen, als archetype van een organisatie zonder centralisatie, omschreven als een grote mierenhoop waar geen enkel onderdeel het overzicht behoudt of centrale processen stuurt. Discussies in het domein van de artificiële intelligentie en de cybernetica inspireren zich momenteel volop op deze nieuwe, ‘entomologische’ inzichten over het menselijk brein.7.

8.

Een merkwaardige evolutie is het: mieren werden vroeger bewonderd omwille van hun perfecte organisatie, nu omwille van hun functionele rommeligheid.

De ‘zwerm’ lijkt het nieuwe buzzword geworden. De idee dat decentralisatie uiteindelijk efficiënter werkt dan een rigide, lineaire, hiërarchische organisatie wint aan belang. Ons denken over intelligence, computers, organisatiesystemen, netwerken, bedrijfsvoering en krijgskunde wordt er diepgaand door beïnvloed. En zoals dat wel vaker gaat met rijke, krachtige en innovatieve metaforen is het niet duidelijk wie wat beïnvloedt. Het is moeilijk om oerbronnen, sleutelauteurs en basisteksten aan te wijzen. De zwermgedachte is simpelweg in the air; we worden er langs alle kanten mee bestookt. Het succes van de theorie lijkt daardoor het ultieme bewijs van haar hoofdgedachte, namelijk dat versplintering een teken van sterkte is.

Een aantal splinters dan maar. John Arquilla, de peetvader van het militaire zwermen, gaf te kennen dat zijn denken beïnvloed werd door de fietsdemonstraties van Critical Mass in San Francisco. Critical Mass is geen organisatie, maar een ‘unorganized coincidence’ van fietsers die zonder leiders of woordvoerders geregeld samenkomen om te fietsen, inmiddels in diverse steden over de hele wereld (waaronder Amsterdam en Brussel). Arquilla: ‘Ze communiceerden met elkaar per e-mail en kwamen van overal in de stad op hun fietsen om gedurende een aantal uur een geweldige verstoring te veroorzaken.’8.

In zijn boek Smart Mobs: the Next Social Revolution suggereert de internettheoreticus Howard Rheingold hoe mobiele communicatie- en informatietechnologie nieuwe vormen van collectieve acties heeft kunnen doen ontstaan. Het antiglobalistisch protest in de straten van Seattle, Washington en Genua, naar aanleiding van topontmoetingen van de WHO, het IMF en de G8, maakte duidelijk dat bijzonder losse organisatievormen veel cohesie konden verkrijgen dankzij moderne communicatiemiddelen. De betogers werden niet centraal gecoördineerd, maar stonden met elkaar in contact via websites en mobieltjes. Een hardnekkig, veelkoppig en wendbaar netwerk was het resultaat.9. Inmiddels beraden antiglobalisten zich over de vraag hoe de militaire zwermstrategieën bedacht door John Arquilla c.s. kunnen worden vertaald naar sociaal en politiek protest: het zwermdenken werkt kennelijk in alle richtingen.10.

Het ICT-tijdperk heeft een nieuwe definitie aan de publieke ruimte gegeven als een vorm van debat en contestatie. De Spaanse presidentsverkiezingen van 2004 draaiden niet uit op een verlies voor de regerende Partido Popular door de terroristische aanslagen in het metrostation van Atocha, maar door het massaal e-mailen, chatten en sms'en van de Spaanse burgerbevolking op de vooravond van de stembusgang toen bleek dat uittredend president Aznar er alles aan had gedaan om in diplomatieke cirkels en de nationale media de aanslagen voordeliger te laten presenteren als een ETA-actie (waardoor Spanjes zeer controversiële betrokkenheid bij de Golfoorlog buiten schot bleef).11.

9.

Nog meer splinters. Het aaneenschakelen van individuele computers tot een wereldwijd omspannend netwerk geldt stilaan als de oervorm van decentralisatie en performativiteit. De terreurorganisatie Al Qaeda wordt beschouwd als een zwermorganisatie par excellence: autonoom opererende cellen, losjes bijeengehouden door een centraal gezag, met onbeperkte toegang tot globale communicatietechnologie.12. Managementgoeroe Tom Peters, de best betaalde business consulent ter wereld, suggereerde onlangs dat Al Qaeda een krachtig bedrijfsmodel kan opleveren. ‘Op 11 September 2001 vernederde een minuscuul groepje fundamentalisten die gewiekste internetgebruikers waren, de enige supermacht ter wereld. Het concept van de virtuele organisatie is essentieel om te begrijpen hoe nieuwe business werkt. De nieuwe terroristen hebben zich meesters getoond van dat concept.’13.

10.

Zodus: mieren = hersenen = internet = fietsdemonstranten = antiglobalisten = terroristen = het nieuwe Amerikaanse leger = bedrijven van de toekomst. Of toch zo ongeveer.

11.

Nieuwe metaforen brengen steeds een nieuw enthousiasme met zich mee. Een nieuw beeld staat toe om de wereld in een ander daglicht te beschouwen. Nieuwe associaties worden zichtbaar, patronen die voorheen onopgemerkt bleven springen opeens in het oog. Metaforen zijn vaak essentieel in het ontstaan van nieuwe kennis en alternatief handelen.

Maar achteraf kunnen ze vaak enige meewarigheid opwekken. Ik schrijf deze tekst op 29 juni 2004, daags na de overdracht van soevereiniteit van de Amerikaanse bezettingsmacht naar de nieuwgevormde Iraakse interimregering. De facto kwam daarmee een tweede, officieel einde aan de tweede Golfoorlog. John Arquilla hebben we dezer dagen evenwel niet meer gehoord. Zijn hervorming van het Amerikaanse leger tot een flexibele insectenzwerm leek alleen in de eerste weken van de oorlog te werken. Het zou niet om destructie maar disruptie gaan, klonk het toen manhaftig. Dat grote delen van de Iraakse bevolking niet zo ingenomen waren met hun zwerm bevrijders werd toen nog niet bevroed. Dat de bezetting door de coalitietroepen leidde tot een maquis met een explosief groeiende muggenpopulatie, leek, Chomsky ten spijt, grotendeels vergeten. Dat het Iraaks verzet zich zou organiseren als een losse, maar veel sluwere zwerm van tegenstanders was toen nog niet aan de orde. Dat de kleine, mobiele gevechtseenheden van het Amerikaanse leger kwetsbare doelwitten vormden voor hinderlagen van het verzet had men op voorhand niet geanticipeerd. Dat er bijgevolg meer Amerikaanse

militairen zouden sneuvelen na het officiële einde van de oorlog dan tijdens, leek op voorhand zelfs absurd.

Maar dat insectenzwermen pas collectief succesvol kunnen zijn door een relatief hoog aantal individuele verliezen, dat er altijd mieren moeten verloren lopen, bijen moeten steken en termietensoldaten moeten worden opgeofferd, dat efficiëntie bij sociale insecten noodzakelijkerwijs enige individuele sneuvelbereidheid vergt, nee, daar had men in het swarming model niet aan gedacht.

En dat disruptie ten lange leste op destructie gelijkt evenmin.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs