Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 147

[p. 342]

Pol Hoste
Azerty voor fabeet

Mozart correspondeert met zijn vader in een stijl die af en toe gelijkenissen vertoont met de momenten waarop hij in zijn muzikale composities de dissonante tragiek van het leven oplost in een harmonisch akkoord. Hij schrijft proza dat literair vaak zo inspirerend werkt dat ik me niet heb kunnen bedwingen om enkele van zijn brieven te beantwoorden in de barokke stijl uit die tijd.

De opera's van Mozart zijn zeer lyrisch en balanceren op een verheven levensbeschouwing die doorwerkt in briljante muzikale composities. Vergeleken bij deze poëzie zijn de opera's van Verdi veeleer sociale traktaten die, breedvoerig georkestreerd, uitdrukking geven aan een maatschappijvisie. Een gedateerde dramatische pathetiek die de hedendaagse Gentse burgerij nog steeds blijft fascineren. In die mate zelfs dat ik ooit een libretto meende te moeten publiceren waarin het Gentse operagebouw, zijn publiek en zijn omgeving met oneindig veel liefde ten tonele worden gevoerd.

Muziek? Ik kon zingen voor ik kon spreken. Daarom achtten mijn ouders het raadzaam om me van elke professionele muziekopleiding af te houden. Als bezorgde melomanen realiseerden ze zich op jeugdige leeftijd reeds dat musici niets anders zijn dan alcoholische armoedzaaiers die met een ambulante handel in onbetrouwbare brandverzekeringen ternauwernood hun overgrote gezinnen van water en brood kunnen voorzien. Verder dan een boekje Bartók ben ik dus niet geraakt. Een gezin heb ik ook niet, net zo min als een handel in brandverzekeringen. Wel ben ik intussen schatrijk. Men kan niet alles willen.

De mooiste jeugdherinneringen heb ik aan fanfares. Geen roman of er komt een zondagse fanfare door het verhaal gestapt. Onlangs werd aan mijn grootoom in het boek Carnet een aubade gebracht, waarbij me als kleine jongen de eer te beurt viel om tijdens de receptie die de muzikanten aangeboden kregen, de wacht te houden bij de glimmende bombardon en de grosse caisse die niet door de voordeur gingen. Bestaat er een groter eerbetoon dan een fanfare die halt houdt bij een huis, een

[p. 343]

onberispelijke kwart draai uitvoert en ter plaatse stappend een nieuwe mars inzet?

Dat dergelijke directe verwijzingen wel vaker voorkomen in literair werk lijkt me nochtans niet van wezenlijk belang voor de relatie tussen literatuur en muziek. Een verleidelijke muzieklerares mag dan al dienst doen als hoofdpersonage in een succesvol, goedgeschreven literair boek, strikt genomen kan men zich net zo'n adembenemend verhaal voorstellen met in de hoofdrol een verleidelijke sportleraar. Ook al is een vleugelpiano geen sportrek.

Boeiender vind ik het onderzoek naar de literaire en de muzikale esthetica's die de praktijk van het schrijven kunnen sturen. Dat heeft vooral te maken met mijn opvatting dat het literaire werk in hoge mate door literaire eigenschappen wordt gekenmerkt en niet in de eerste plaats door wat er wordt gezegd. Dit betekent ook dat ik vind dat literatuur - alle relativiteit in acht genomen - vanuit esthetische overwegingen kan worden gedefinieerd en geëvalueerd. Ik voel weinig voor richtingen in de literatuur die een veeleer documentaire, journalistieke schrijfstijl voorstaan waarbij meerzinnigheid en polyfonie terzijde worden geschoven ten voordele van het louter referentiële taalgebruik, zeg maar de omgangstaal ontdaan van haar poëzie.

Behalve verhalen met de muziekwereld als decor bestaan er ook literaire werken die zich door muzikale structuren laten inspireren.

Het vraagt weinig verbeelding om de driedelige structuur van een klassieke symfonie te laten samenvallen met het al even klassieke driedelige model van een standaardscenario dat net zo bruikbaar is voor een mainstream roman als voor een Hollywoodfilm.

Interessanter, minder eenduidig en al direct veel moeilijker te omschrijven is het onderzoek naar die momenten waar de schrijfpraktijk zich richt op het integreren van structurele elementen uit de muzikale esthetica in de literaire vormgeving. In dit verband denk ik bijvoorbeeld aan m'n boek Carnet waar de thematische opbouw vaker de plaats inneemt van de narratieve ontwikkeling. Wat op elkaar volgt, is thematisch verwant, naar tonaliteit verbonden, akoestisch door dezelfde stemmingen ingegeven. De lectuur wordt niet voortgestuwd door een vernuftige organisatie van het feitenmateriaal in de vorm van een intrigerende plot ondersteund door uitgewerkte karakteranalyses. Veeleer wordt de lezer uitgenodigd om zich te laten drijven op de ritmische opeenvolging van talloze verhalen en beelden en te genieten van meerstemmige passages waarin de schrijver voorrang verleent aan de uiteenlopende gedachtewerelden uit zijn omgeving.

Vanzelfsprekend kan de lezer desondanks, bewust of onbewust, regelrecht tegen de tekst in, van oordeel zijn dat de organisatie van het materiaal veel beter had kunnen gebeuren volgens de regels van de novel

[p. 344]

writing, of dat de verhaalstructuur veel boeiender zou zijn geweest als de schrijver zich had gehouden aan de waardevolle verteltechnieken zoals ze door de klassieke narratologie worden geformuleerd. Alleen hanteert de lezer in dit geval een benadering die meer zegt over hemzelf dan over de tekst en die - en dat is erger - niet toelaat om van een werk als Carnet te genieten.

Essentieel bij de muzikale uitwerking van een literaire tekst is dat men binnen het referentiële kader - het verhaal bijvoorbeeld - abstracte structuren integreert. Zelfs al moet men ze aanvankelijk misschien wel gaan zoeken in de beeldende kunst of in de muziek.

Op die manier wordt in Carnet een nacht ‘beschreven’ aan de hand van een reeks verhalen die - om het maar eens in de terminologie van de traditionele literatuurkritiek te formuleren - niets met die nacht te maken hebben, maar er - in literaire zin - precies alles mee te maken hebben: veel meer dan wat zichtbaar is of aan de hand van beschrijvingen duidelijk kan worden gemaakt. Het is maar één voorbeeld en het vertelt wellicht niet zo heel veel. Toch meen ik dat het iets te zien geeft van wat ik bedoel met de integratie van abstracte structuurelementen zoals men ze in de muziek aantreft.

Wat het raakvlak tussen muziek en literatuur betreft zijn we hier ver verwijderd van om het even welke ‘nacht op een kale berg’ of van een programmamuziek waarvan de titel vergelijkbaar is met het onderschrift bij een figuratief schilderij. We zijn integendeel dichter gekomen bij de manier waarop de abstracte schilderkunst met de concrete, sociale en psychologische werkelijkheid omgaat. Het voorbeeld uit Carnet illustreert in elk geval de bedoeling van mijn onderzoek naar literaire technieken om binnen de praktijk van het schrijven de werkelijkheid op een abstracte manier te benaderen en weer te geven.

Zonder er al te filosofisch over te doen, kan ik daar misschien ook nog aan toevoegen dat dit project samengaat met een bewuste neiging om empirisch inductief verworven kennis over de werkelijkheid naar het tweede plan te laten verglijden ten voordele van het speculatieve, het transcendente. Of zal ik maar direct zeggen, het literaire.

De gevolgen van deze houding zijn in m'n dagelijks leven af en toe compleet desastreus. Maar de invloed die ervan uitgaat op wat ik wil schrijven lijkt met des te gunstiger.

- Ah, que c'est dur, la vie d'artiste!

Wat me motiveert om muzikale structuurelementen in het literaire werk te integreren is vooral het gevoel dat hierbij een emotionele laag van de ervaring aangeboord wordt die voor iedere andere manier van werken - en zeker bij een nauwkeurige beschrijving van het visueel waarneembare - onbereikbaar blijft. Tegelijk schuift het creatieve schrijfproces op in de richting van het componeren. Schriftuur en partituur komen dichter bij elkaar. Het schrijven wordt veel meer gestuurd door

[p. 345]

wat men lezend hoort dan door wat men schrijvend op het blad ziet verschijnen.

Ik weet niet of het klopt, maar het is alsof een dergelijke literaire tekst ertoe uitnodigt om de rol van de schrijver als creatieve lezer en die van de lezer als scherpzinnig criticus uit te breiden tot die van bezielde uitvoerder. Hoe dan ook, deze uitvoering, waarbij de weergave van de realiteit abstracter wordt, maakt voor mij onderdeel uit van een artistieke praktijk om op zoek te gaan naar een hedendaagse perceptie van de wereld en naar het scepticisme van nieuwere generaties tegenover rationeel analytische benaderingen. Het schrijven of componeren verloopt er niet minder rationeel of analytisch om, maar het resultaat, de tekst, lijkt me beter te beantwoorden aan de lyriek die ik wil.

Verklaart dit nu voldoende waarom er in een bepaald stadium van de literaire compositie aan een boek als Carnet gewerkt wordt met op de achtergrond vocale polyfone muziek uit de zestiende eeuw? Of ben ik hier eerst nog enige opheldering verschuldigd over een schijnbare tegenstelling?

Het hedendaagse wordt niet alleen gekenmerkt door fragmentering en dispersie, maar ook door simultane, sterk gedifferentieerde indrukken die - zolang ze niet opnieuw uiteenvallen - in een niet-hiërarchisch wereldbeeld samenkomen. In zestiende-eeuwse polyfonie daarentegen wordt de diversiteit van de verschillende stemmen samengebracht tot een harmonisch geheel binnen een duidelijk voorgeschreven en vastgelegde structuur. Het is die tegenstelling die maakt dat ik de composities van de zestiende-eeuwse polyfonisten vandaag zo'n boeiend uitgangspunt vind.

Zeker voor een boek als Carnet dat een relatieve veelheid aan gefragmenteerde thema's, vormen en taalregisters nog steeds in een romanstructuur blijft integreren.

Uitgewerkte stemmingsbeelden zorgen ervoor dat allerlei verhalen in Carnet narratief op elkaar stoten zonder direct causaal verband. Hun opeenvolging valt samen met de modulaire uitwerking van thema's die verschillende verhalen tegelijk doen ontstaan. De concrete muziek van de hedendaagse stad houdt me bezig, de tonaliteit van de gebeurtenissen, de polyfonie van opvattingen en commentaren die een literair werk kan laten weerklinken.

Vanuit de voor mij zeer ongemakkelijke positie van iemand die hier over zijn eigen werk schrijft, kan ik dan wel iets proberen uit te leggen over wat me veel sterker in zijn ban houdt, dan dat het me helder voor de geest staat: mijn onderzoek, om via de integratie van muzikale elementen mijn literaire werk open te stellen voor de abstracte dimensies van mijn dagelijks bestaan. De realiteit is echter dat ik geen vleugel heb, alleen een pen.