Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 147

[p. 293]

Tweede ronde
1. Brief van Maarten Doorman
cc. redactie DWB

Amsterdam, 6 december 2001

Geachte Heer Vervaeck,

een medewerker van DWB/ Dietsche Warande & Belfort gaf mij het oktobernummer waarin uw stuk over, of misschien beter tegen mij stond afgedrukt. Wellicht was het uw bedoeling mij een publieke reactie te ontlokken, maar dan had u voor een ander periodiek moeten schrijven. Niet omdat ik DWB daar een te marginaal blad voor vind (ik heb zelf veel in literaire tijdschriften gepubliceerd, ook in marginale en zelfs in DWB), slechts om de simpele reden dat DWB geen prijs stelde op mijn reactie.

Daar zat ik trouwens niet om te springen. Wanneer een blad zo'n stuk als het uwe afdrukt zonder in hetzelfde nummer een mogelijkheid tot weerwoord te bieden, dan wel daar zelf tijdig om te verzoeken voor het volgende nummer, diskwalificeert het zich als podium voor discussie. Bovendien is het niet mijn roeping verwarde geesten als u terug te voeren naar de harde werkelijkheid. Ik voelde mij echter, door wat ik in mijn door u zo grondig geanalyseerde rede beweerde, verplicht te reageren. Van de redactie vernam ik vervolgens dat zij over mijn verzoek spoedig in een ‘kernvergadering’ zou overleggen, waarna het verder stil bleef in Leuven en omstreken. Mooie illustratie van de lamlendigheid die ik in mijn rede besprak.

Enfin, u heeft uw best gedaan, en aangestoken door uw pedanterie veroorloof ik mij, nu ik mij toch tot u richt, enige opmerkingen over uw stuk, zonder in te willen gaan op alle verdraaiingen, verdachtmakingen en

[p. 294]

pijnlijke voorbeelden van slecht lezen die er in aangetroffen kunnen worden. Dat zou een eentonige opsomming worden! Misschien zou u, wanneer u een volgende keer een poging tot polemiek doet, eens in het achterhoofd moeten houden (gesteld dat u een achterhoofd heeft) wat Wittgenstein schreef aan de filosoof Rush Rhees, die in een polemiek met Gilbert Ryle verwikkeld was: ‘Polemiek of de kunst om met eieren te gooien is, zoals u ook wel weet, een vak dat net zo veel bekwaamheid vereist als bijvoorbeeld boksen [...] Ik vind het heerlijk u eieren naar Ryle te zien gooien - maar houd uw gezicht in de plooi en zorg dat het raak is! De kwestie is: geen overbodige geluiden en gebaren maken, die niet de ander treffen maar alleen uzelf.’

Ik heb geen bezwaar tegen de retoriek van uw stuk, die u mij trouwens zo ferm verwijt, ik zou mijzelf echter geloof ik minder bedienen van termen als ‘leugenachtig’ (twee keer in veertien regels) en ‘schijnkritiek’. Ik weet niet of u een communistisch verleden achter de rug heeft en het kan mij ook niet schelen (al is daar misschien de rancuneuze ondertoon mee te verklaren), alleen brengen zulke verdachtmakingen de verplichting tot enige bewijsvoering met zich mee. En dat is nou net niet uw sterkste punt. Een leugen, ik leg het u maar even uit, is een bewering die niet strookt met een stand van zaken, waarbij degene die die bewering doet zich van die discrepantie of tegenstelling bewust is. Anders is sprake van een vergissing. Dus als u iemand vindt liegen, moet u laten zien wat hij of zij beweert, en dan aantonen dat dit niet klopt, en opzettelijk niet klopt.

Maar u heeft al zo'n moeite met het eerste! Laat ik een voorbeeld geven. In mijn rede valt één keer de naam Bourdieu, in een zin die aldus luidt: ‘Sociologische analyses van Pierre Bourdieu en ten onzent Abram de Swaan laten zien hoezeer artistieke kwaliteit samenhangt met de sociale groepering die deze kwaliteit bepaalt.’ Ik noem dat vlak daarop een inzicht, een inzicht dat ik geenszins bestrijd. That's all. Volgens u ‘suggereer’ ik dat Bourdieu heeft gezegd ‘dat we de canon moeten weggooien en vervangen door een “low culture”’ (p. 669). En ik

[p. 295]

‘suggereer’ dat Bourdieu kwaliteit ‘een verdachte eigenschap’ vindt (p. 669) en de orthodoxie belijdt zich tegen de elitaire cultuur te richten (ibid.) Waar haalt u dat toch allemaal vandaan? Ja, uit mijn rede, dat zie ik, maar bij andere namen en andere gedeelten, in andere contexten. Is dat de manier van lezen die u uw studenten leert? Dan hebben ze het getroffen.

Verder suggereert u dat ik allerlei boeken niet gelezen heb, vooral van de door u zo hevig bewonderde Yale Critics, terwijl u zelf de moeite niet neemt de noten bij mijn korte en door u verder zo aandachtig bestudeerde tekst een blik waardig te keuren. Zodat u kunt beweren dat ik geen onderscheid maak tussen recensent en criticus (zou voor mij niet hoeven, maar het gebeurt in noot 14), zodat u zegt niet te begrijpen waarom ik over vooruitgang spreek (p. 675) terwijl de daarbij staande noot 38 u dat had kunnen verhelderen. Enzovoort.

Alleen op noot 13 was uw oog wonderlijk genoeg gevallen, waarin ik niet genoeg aandacht aan de Vlaamse kritiek besteed, zodat ik uw bijdrage in ditzelfde DWB helemaal over het hoofd heb gezien bij mijn bespreking van de discussie naar aanleiding van Mörings Kellendonklezing. Troost u, nu heb ik iets van u gelezen, en ik reageer er zelfs op. Ik hoop echter dat u begrijpt dat ik weinig zin heb al uw verdraaiingen en vergissingen recht te zetten. Ik had graag over iets inhoudelijks van gedachten gewisseld, over het engagement (in de betekenis die ik daaraan geef) van een literatuuropvatting als die van Bousset, die natuurlijk in zekere zin wel degelijk van een bepaalde betrokkenheid getuigt. Daarover was een zinvolle discussie te voeren.

U mag uw ergernis spuien over houtsnijdende kritiek van mij in het programma Zeeman met Boeken over Jeroen Brouwers' Geheime kamers (waar u mijn standpunt opnieuw verdraait), u mag de slotwoorden van mijn rede, waarin ik zeg dat mijn critici zelden gelijk hadden, letterlijk lezen, al is uw beroep dan literatuurwetenschapper, u mag uw studenten bederven met uw wonderlijke leesmethode, u mag mij de raarste dingen

[p. 296]

in de mond leggen, maar het blijft een beetje teleurstellend dat u zoveel woorden nodig heeft om niet ter zake te komen. Ik vind het heerlijk u met eieren te zien gooien, alleen weest u toch een beetje voorzichtig met u zelf!

Met vriendelijke groet,

Maarten Doorman

[p. 297]

2. Naschrift van Bart Vervaeck

Uit het achterhoofd van een communist

‘Ik had graag over iets inhoudelijks van gedachten gewisseld’, schrijft Doorman in zijn brief. Ik ook. Helaas zie ik ongeveer niets inhoudelijks in dit epistel. Mijn reactie op Doormans boekje (DWB 2001/5) bevatte twee cruciale bezwaren. Ten eerste: de hoogleraar maakt niet duidelijk wat voor hem goede en slechte literatuur en literatuurkritiek is. Ten tweede: hij praat over postmoderne en romantische literatuur en kritiek terwijl hij daar blijkbaar erg weinig van afweet. Ik zie in zijn brief niet de minste weerlegging van die stellingen. Ik heb gezocht naar citaten van Bourdieu, Derrida, toelichtingen bij Foucault en De Man, fragmenten van Keats of Shelley. Ik heb gezocht naar de criteria die Doorman hanteert bij de beoordeling van teksten. Maar ik heb niets gevonden.

Iets inhoudelijks? Misschien had Doorman enkele vragen kunnen beantwoorden die ik in DWB formuleerde. Wat vindt hij goed en slecht? Wat beschouwt hij als nieuw, als interessant? Welke argumenten vindt hij waardevol als bewijsmateriaal voor zijn mening? In welke teksten van Bourdieu en Derrida staat dat alles ‘om het even’ is? Vanwaar komt het vertrouwen dat een criticus volgens Doorman in een literaire tekst moet hebben? Is dat godgegeven of afhankelijk van sociale condities? Waarom is dat vertrouwen nodig? Heeft het te maken met empathie?

Iets inhoudelijks? Iets over Bourdieu misschien. Ik schreef in mijn reactie op Doorman het volgende:

In tegenstelling tot wat Doorman onder meer via Maaike Meijers lezing van populaire teksten suggereert, heeft Bourdieu nooit gezegd dat we de canon moeten weggooien en vervangen door een ‘low culture’. [...] Hij vindt kwaliteit geen ‘verdachte eigenschap’, zoals Doorman suggereert, en hij belijdt helemaal niet de orthodoxie die de bijzondere hoogleraar hem aanwrijft: ‘De hierop leunende ideologische orthodoxie verbiedt het om aan de zogenaamde populaire

[p. 298]

cultuur afkeurende oordelen te verbinden en om in waarderende zin te spreken over wat elitaire cultuur heet.’

In zijn brief beweert Doorman dat hij Bourdieu heel neutraal heeft voorgesteld en dat hij het had over ‘een inzicht dat ik geenszins bestrijd’. Laat ik de passage dan maar even citeren - in haar geheel, geen collage van ‘andere namen en andere gedeelten, in andere contexten’. En mag ik dan vragen of er in zijn preek geen sprake is van ‘verdachte eigenschap’, ‘ideologische orthodoxie’ en ‘dit nieuwe geloof’ - termen die absoluut niet neutraal zijn? En of er niet letterlijk staat dat dat nieuwe geloof leunt op Bourdieu?

Sociologische analyses van Pierre Bourdieu en ten onzent Abram de Swaan laten zien hoezeer artistieke kwaliteit samenhangt met de sociale groepering die deze kwaliteit bepaalt. Dat inzicht geeft de klassieke canon een elitair - en dus volgens velen verwerpelijk - karakter. Ook maakt het kwaliteit zelf tot een verdachte eigenschap [dat lijkt mij toch iets anders dan zeggen: ‘Ik noem dat vlak daarop een inzicht, een inzicht dat ik geenszins bestrijd.’ - BV], als een middel namelijk waarmee men zich van andere (lees: lagere) sociale klassen of groepen kan onderscheiden. De hierop leunende ideologische orthodoxie verbiedt het om aan de zogenaamde populaire cultuur afkeurende oordelen te verbinden en om in waarderende zin te spreken over wat elitaire cultuur heet. Zo boet het literaire oordeel dat geen rekening houdt met dit nieuwe geloof alom aan overtuigingskracht in.

Volgt dan een voetnoot waarin verwezen wordt naar ‘een recente proeve van zo'n benadering’, de door mij vermelde Maaike Meijer.

Iets inhoudelijks? Doorman heeft het over ‘houtsnijdende kritiek van mij in het programma Zeeman met Boeken over Jeroen Brouwers' Geheime kamers (waar u mijn standpunt opnieuw verdraait)’. Waar verdraai ik dat standpunt? Waar is die houtsnijdende kritiek? Waar de sterke argumenten van Doorman en de zwakheden van Brouwers?

Genoeg inhoud nu. Nog meer en het ‘zou een eentonige opsomming worden’! Het is binnen de low culture-versie van de polemiek gebruikelijk om argumenten en redeneringen opzij te schuiven ten faveure van

[p. 299]

persoonlijke aanvallen. Uiteraard is het niet anders in het epistel van Doorman. En ik moet toegeven dat de briefschrijver goed geïnformeerd is over mijn persoon. Ik heb inderdaad geen achterhoofd - ‘(gesteld dat u een achterhoofd heeft)’ - en ik heb inderdaad ‘een communistisch verleden achter de rug’ dat ‘de rancuneuze ondertoon’ van mijn stukken mee verklaart. Maar daarover is al geschreven door betere geesten: ‘Mijn ouders, die neef en nicht waren, stamden uit een oud geslacht van lage, niet erkende Russische landadel. Een verre voorzaat van hen, de generaal der keizerlijke artillerie, die zich in de slag bij Borodino op voorbeeldige wijze zou hebben ingezet, kreeg van zijn bevelhebber, die tevens zijn schoolvriend en studiegenoot was, en die goed aangeschreven stond aan het tsaristische hof, de toezegging dat zijn adellijke titel keizerlijk zou worden bevestigd.’ Daar ligt ongetwijfeld de bron van mijn voorkeur voor elitaire cultuur én voor Bourdieu. Mijn voorkeur voor literatuur die zich niet in vijf snel geformuleerde zinnetjes bij Zeeman laat samenvatten. En voor een kritiek die weigert zulke zinnetjes te formuleren. Als Doormans brief een voorbeeld is van de discussie en de ‘intellectuele confrontatie’ die hij in zijn toespraak bepleitte, dan mogen we tevreden zijn dat er weinig gediscussieerd wordt in de vaderlandse literatuurkritiek.

Bart Vervaeck

Noot van de redactie

Het antwoord van Maarten Doorman op het stuk van Bart Vervaeck over De vrede graast zonder genade. Over literaire kritiek in DWB 2001/5 verschijnt pas drie nummers later, hoewel de kernredactie van DWB nog in november aan Doorman - op diens vraag - liet weten dat een reactie welkom was en gepubliceerd zou worden. Maar die e-mail zou - volgens een mededeling van Doorman - nooit zijn gearriveerd. Waardoor de op Sinterklaas geschreven brief pas veel later bij Vervaeck en DWB raakte, maar dan weer met Doormans mededeling dat hij privé bedoeld was. Nog later mocht het toch een publieke reactie worden. Polemiek heeft in ons taalgebied inderdaad iets lamlendigs. We drukken die brief nu integraal af, met een naschrift van Vervaeck.