Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 145

[p. 307]

Nicole Montagne
De verleider

In 1843 schreef Sören Kierkegaard zijn Dagboek van een verleider. Begin jaren tachtig verscheen hiervan een Nederlandse vertaling. Alhoewel zijn dagboeken en andere geschriften mij boeiden, liet ik zijn roman ongekocht. Eerst in de zomer van 1994, in een kleine boekhandel ergens halverwege de Maria Hilferstrasse in Wenen, kocht ik de Duitse versie. Het was een Inselpocket. Op de voorkant stond een schilderij van Vittorio-Matteo Corcos: ‘Dromende vrouw’.

Het hoofdpersonage uit de roman van Kierkegaard ontmoet zijn object van vervoering, de nog jonge Cordelia, op een zonnige namiddag ergens in een winkelstraat in Kopenhagen. Hij weet met haar contact te leggen en al na een paar ontmoetingen verkneukelt hij zich over de op handen zijnde verloving. Het gaat hem echter niet om de verloving als zodanig. Het gaat hem om een verloving die gedoemd is te mislukken; na verloop van tijd zal Cordelia de band met hem verbreken. Zij moet, vindt hij, mits zij hem liefheeft, de band met hem verbreken. Pas dan zal hij verzekerd zijn van een werkelijk betekenisvolle verhouding met haar.

Maar wat heeft dit nu voor zin? Stel je toch eens voor: op het moment dat Cordelia zich op de activiteiten voorbereidt, dat zij haar kleding koopt, een jurk, een hoed, handschoenen misschien, op het moment dat zij een ring krijgt, aan een vreemde naam went, en in haar mooiste handschrift op brede enveloppen de adressen schrijft van mensen die zij uitnodigt voor het feest, juist op dát moment zal zij van diezelfde rituelen afstand moeten nemen. Wat bezielt deze man? Alle feestelijke attributen slaat hij haar uit handen! Wat nu? Pas nu begint de werkelijke verleiding.

In Wenen heb je de zogenaamde ‘walkers’. Wanneer een vrouw niet in haar eentje uit eten wil gaan, wanneer zij iemand nodig heeft om haar te vergezellen naar een vergadering, een museum of

[p. 308]

een feest, kan zij zich wenden tot een walker. Een walker is een gezelschapsman maar hij leent zich niet tot seks. Hij is geen gigolo. Dit maakt meteen de hele transactie nogal dubieus. Het inhuren van een man kan toch niet anders dan bevangen zijn van een seksueel aspect, een aspect dat volgens de regels van het spel nadrukkelijk wordt verzwegen en juist hierin, in dit wellustig weten maar doen alsof je neus bloedt, schuilt, stel ik mij zo voor, de spannende verleiding van het walker-fenomeen.

Deze spanning is enigszins vergelijkbaar met de sensuele onrust die wordt opgeroepen door het werk van de schilder Balthus. De door hem uitgebeelde jonge meisjes zijn engelachtige, Greta Garbo-achtige, onaanraakbare meisjes die niettemin van een mysterieuze erotiek doordrongen lijken. Het is of een Balthus-meisje haar publiek niet nodig heeft, alsof ze haar gebaren alleen maar voor zichzelf maakt en dan nog onbewust ook. Ik zit er toevallig bij en heb haar per ongeluk betrapt, zoals ooit Balthus haar betrapt heeft. Ik voel me opgelaten en beschaamd, maar dat is overbodig; het Balthus-meisje is zich wel degelijk bewust van haar achteloze pose, waarschijnlijk heeft juist deze pose haar de meeste studie gekost. Hoe zal het gegaan zijn?

Balthus vroeg haar te poseren. Het meisje moest eerst zó, en daarna iets meer naar achteren gaan zitten want de schilder wilde haar schouder zien. En toen moest ze weer naar voren, naar het licht. Het meisje kreeg kramp. De schilder en zijn model liepen een stukje door de tuin. Het meisje dacht aan haar vrije avond, Balthus aan het meisje. Daarna slenterden ze naar binnen. Balthus ging weer schilderen. ‘Niet naar mij kijken hoor’, riep hij nog. ‘Je bent verdiept in je boek, in je dromen, in jezelf. Denk erom, je bent een engel van een meisje.’

Maar natuurlijk zijn Balthus-meisjes geen onaanraakbare engelen, zij bootsen de onaanraakbaarheid na. Zij bootsen ‘het meisje’ na en juist dit besef zorgt voor een ondraaglijke spanning, een spanning die zwaarder en zwaarder gaat wegen, ik krijg de neiging haar te doorbreken terwijl ik er tegelijkertijd van geniet; juist de onschuld roept de schuld op, het gebrek aan seksualiteit de aanwezigheid ervan.

Balthus verleidt de toeschouwer omdat hij in zijn werk het beeld van de seksualiteit imiteert in plaats van de seksualiteit zelf. Het Balthus-meisje weerspiegelt de seksualiteit van de toeschouwer door die van haarzelf te verzwijgen. Zo confronteert zij de toeschouwer met zijn of haar eigen fantasie.

Het gaat hier om het heen en weer kaatsen van suggestieve beelden. Beelden die verwijzen naar iets anders, naar iets dat ertussen

[p. 309]

ligt of erboven zweeft, naar iets dat zich onder de oppervlakte met een slepende maar onmiskenbare tred aan het voortbewegen is.

Ook de verleider van Kierkegaard speelt een spel met beelden. Dit doet hij zeer geraffineerd omdat hij Cordelia keer op keer leert wat hij van haar geleerd heeft. Hij imiteert Cordelia. De verleider van Kierkegaard moet erachter komen wat Cordelia weet, Cordelia moet zich van deze kennis nog niet helemaal bewust zijn.

Het verleiden is een spiegelspel met suggestieve beelden.

Iemand die verleid wordt, geeft iets op. Ik ben verleid, dat wil zeggen: ik bied geen weerstand meer. Ik ben in de ban van een boek, een fragment daaruit, een persoon, zijn ogen. Ik ben gewillig. Gewillig waartoe? Vreemd genoeg tot het opgeven van juist datgene waardoor ik werd verleid. Na een zeker punt zie ik het schilderij niet meer, ontgaat mij de suggestie van de lokkende zin. Ik ben al verlokt. Ik heb het ingeslikt, heb het me toegeëigend. Nu, pas nu, sta ik op het punt iets anders te zien. Maar waar kijk ik naar, wat zie ik wanneer het lokmiddel, de fetisj, wegvalt? Wanneer de toon haar klank verloren heeft, de zin haar kleur, de mond haar lach, wanneer ik rechtstreeks kijk naar lip, geluid of woord? Aanvankelijk zie ik niets, ik zie een leegte. Ik kan zelfs het onvermogen zien dat schuilt achter de zin en voel de angst door de gaten van de melodie. Ik wil weg maar ik blijf.

Cordelia verbreekt de verloving en bevindt zich in een deplorabele toestand. Zij kan niet vertellen wat er met haar is gebeurd omdat zij het niet begrijpt. De verleider van Kierkegaard heeft haar door subtiele aanmerkingen en toespelingen zover gebracht dat de verloving voor haar zijn glans heeft verloren. ‘Maar waarom?’, vragen de mensen, vragen haar ouders. Waarom? Dat weet ze niet. Dat kan ze niet zeggen.

Ook Balthus' toeschouwer kan niet praten. Hij wil iets vertellen over seksualiteit, terwijl juist deze op het schilderij ontbreekt. Hij moet nota bene het meest onschuldige, engelachtige wezen aanwijzen om over zijn eigen seksuele fantasieën te spreken.

De verleider van Kierkegaard is zich van dit mechanisme natuurlijk bewust. Zo stelt hij zich aan het begin van het boek een man voor die een vrouw verleidt, maar de laatste stap niet zet: de man spreekt zich niet uit. De twee wisselen blikken uit, ze lachen, ze praten. Ze praten niet. Misschien heeft de man haar hand aangeraakt, misschien heeft hij even, heel even, op het punt gestaan iets te zeggen. En dan verdwijnt hij. Het is niet bekend waarheen. De vrouw blijft droevig achter. Iedereen vraagt haar waarom ze zo verdrietig is. De vrouw wil antwoord geven maar ze hapert. Er is tussen haar en de man immers niets gebeurd. Hoe kan zij haar ver-

[p. 310]

driet legitimeren? De vrouw heeft zich verward in het beeldenspel. Zij heeft dat wat er niet was, letterlijk genomen. En hoe moet je iets dat niet reëel is zó vertellen dat het toch realistisch overkomt? Het verhaal van de vrouw is als een fata morgana waarover dorstige woestijngangers van alles kunnen beweren - dat ze de bron kunnen zien, bijna aanraken en proeven, maar die onmiskenbaar verdwijnt zodra ze er middenin staan.

De verleider van Kierkegaard heeft weet van deze suggestieve mechanismen tot in de meest subtiele details. Zij vormen zijn enige materiaal. Had hij hier geen weet van, hij had geen verleider kunnen zijn.

Verleiden is een herhaling van hetzelfde op een ander vlak. De verleider zet niet zichzelf in, maar het beeld dat hij van de ander heeft gemaakt. De verleider zelf staat met lege handen. Hij heeft geen kennis, hij heeft geen macht. Hij heeft slechts macht in de mate waarin hij zich aan de macht van zijn ‘object’ weet te onderwerpen. De echte verleider, zou je kunnen zeggen, stuurt en wordt gestuurd. De verleiding is dan zowel een concessie als een hommage aan de ander, zowel een erkenning als een ontkenning van de afstand tussen beiden. Zij is een ernstig spel waarin de verleider en degene die verleid wordt zich verliezen, zich herwinnen, zich herkennen.

Illustratief in dit geval is het verhaal dat Elke de Rijcke vertelt in Metropolis M (februari 1993) over de Amerikaanse kunstenaar Gary Hill, die zich in een aantal van zijn videowerken liet inspireren door Maurice Blanchot. De Rijcke schrijft: ‘In Thomas L'Obscure geeft Blanchot een zeer treffende beschrijving van de verwevenheid tussen schittering, mysterie en fascinatie. De vrouwen die Thomas aanschouwen, raken in de ban van zijn raadselachtige persoonlijkheid. Gefascineerd als zij zijn, willen zij zijn wezen doorgronden, maar vinden uiteindelijk alleen zichzelf, daarmee regelrecht afstevenend op de vernietiging van het beeld van zichzelf en de ander.’ En zij citeert uit het boek van Blanchot: ‘Op mijn beurt bekeek ik haar. Ik bracht haar het enige, waarachtige mysterie aan, dat uit de afwezigheid van elk mysterie bestond, waarnaar zij vervolgens eeuwig kon blijven zoeken. Mijn hele wezen was helderheid en eenvoud: het echte enigma heeft geen ondergrond.’

Ook hier een spel met spiegelende beelden. Zolang Thomas zich niet uitspreekt en een zwijgende mythische figuur blijft, heeft hij voor de ander geen betekenis, geen ‘kleur’. Zoals uiteindelijk de verloving van Cordelia inhoudsloos bleek en het meisje van Balthus geen seksuele identiteit bezat. Ook bij Blanchot ligt de nadruk op het heen-en-weer kaatsen van beelden: de vrouwen vinden zich-

[p. 311]

zelf in het lege beeld dat Thomas hen biedt. Wanneer Thomas dit beeld weerkaatst, worden de vrouwen met zichzelf geconfronteerd. Zoals het de toeschouwer van Balthus verging en zoals het ook Cordelia verging. De verleider van Kierkegaard wilde dat Cordelia zich via de verloving losmaakte van hem. Hij verleidde haar niet tot hem, maar tot haarzelf. Hij verleidde haar iets te worden en zond haar eigen beeld terug. Toen hij Cordelia op deze wijze voor zich won, won hij haar helemaal. Zo verkreeg hij meer dan een op zich betekenisloze verloving. Het ging hem om de ultieme verleiding. Met een ware satansgeest heeft hij de slaafse navolging (de onschuldige verliefdheid, de roes) verbroken en daar een grondige dorst voor in de plaats gezet.

Voel ik mij beetgenomen wanneer ik mij door niets dan een fetisj heb laten leiden, door niets dan een wolk van suggestie, verpakt in een verloving, een raadsel, een woord? Dat niet, ik ben al verder dan ik daarvoor was, met dit verschil dat ik nu niet meer weet waar ik ben terwijl ik dat zo-even nog wel wist. Dit is waar de verleiding mij heeft gebracht en waar zij mij heeft willen brengen. Ze wilde me niet alleen oppakken en meenemen, ze wilde me, door het zwijgen heen, ook ergens neerzetten. Wáár, dat was mij onbekend. De verleider blijft verrassen. Komt mijn fantasie letterlijk uit, dan is de verleiding verdwenen. Het moet hetzelfde gaan, maar toch anders. Wanneer ik verliefd ben op een boek, een persoon, een schilderij, weet ik zeker dat er iets gaat gebeuren, ik weet alleen niet hóe het gebeurt. Hoe lang het gaat duren, en wanneer. Hij (de persoon, het boek, het beeld) zegt iets wat ik niet had voorzien. Het overrompelt mij, maar het is juist de overrompeling die ik van hem had verwacht. Ik hou van deze spanning. Uiteindelijk word ik verplaatst, ik weet niets behalve dit, dat ik verplaatst ga worden en hij, alleen hij is daartoe in staat. Ik denk nergens anders aan en ook ben ik bang. Ik beschik over een laatste restje hardnekkig verzet. De verleider van Kierkegaard zei het al: alsof het niet de angst is die de liefde interessant maakt. De angst voor de nog onopgevulde plek.

Verleiden is dus imiteren. Artificieel na-apen en minutieus observeren. De verleiding heeft iets bezwerends. Zij is machtig onmachtig, geraffineerd als een kind. Zij weet alles, zij weet niets en maakt daar nu eens een verrukkelijk, dan weer een afgrijselijk spel van. Niet een spel van waaruit je halverwege weg kunt lopen. Je bent gekluisterd. Iedere vorm van verleiding, zelfs de kleinste, is een ontmoeting en krijgt haar beslag. Zij raakt een snaar waarvan je niet wist dat je die had en die je toch direct herkent. Een ‘vreemde’ zendt jouw beeld terug. ‘Ik doe niet anders’, zegt Roland Barthes

[p. 312]

over beginnende verliefdheid in Fragments d'un discours amoureux, ‘dan mij met terugwerkende kracht een toeval te verschaffen. Zo verbaas ik mij erover dat ik juist diegene heb ontmoet die aan mijn verlangen tegemoet komt. Of juist verbaas ik mij erover dit geweldige risico te zijn aangegaan: mij plotseling te hebben onderworpen aan een onbekend beeld. En deze hele gereconstrueerde scène werkt als een pronkvolle montage van het niet-weten.’

Op deze onwetendheid hoop ik wanneer ik een persoon ontmoet, een boek lees of een kunstwerk bekijk. Ik weet van niets. Mijn inzet is strategisch en tactisch en sluw. Degene die mij het meest voor de gek weet te houden, ben ikzelf, want ik probeer iedere dag een vorm van verleiding op te lopen; wat ik zorgvuldig in scène heb gezet (mijn verlangen), wat ik zorgvuldig onder de tafel heb geschoven (mijn angst), herken ik in de ander, als was het voor de eerste keer. Ik ben verbijsterd. Ik verkeer in de illusie dat ik naar mijn eigen beeld kijk. Heel even kan ik mijn eigen toeschouwer zijn.