Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 144

[p. 259]

Joris Gerits
Noodlot, toeval en onderliggende bedoelingen
Kroniek

Cees Nooteboom, Allerzielen. Atlas, Amsterdam-Antwerpen, 1998.

Arthur Daane, de hoofdpersoon in Allerzielen van Cees Nooteboom is een melancholicus. Zijn melancholie vloeit voort uit zijn narcisme waarvan hij zijn beroep gemaakt heeft. Arthur Daane is immers een cameraman, zijn werk en zijn leven bestaan uit het weerspiegelen van de wereld, het vastleggen in filmbeelden van gebeurtenissen die door anderen van commentaar worden voorzien. ‘Door het werken met camera's, dacht hij, kwam het dat je jezelf voortdurend zag lopen.’ Arthur Daane vindt dat geen vorm van ijdelheid, het verbaast hem veeleer, het verbijstert hem zelfs.

De lezers van Allerzielen zullen via het camera-oog van Arthur Daane geïnformeerd worden over Berlijn, in de Estse hoofdstad Tallinn het gevallen beeld bekijken van Stalin met zijn pet nog op, monniken in lotuszit zien mediteren in zijn reportage over de tempelbedevaart in Japan van achtentachtig.

Want Arthur Daane, 44 jaar, is ‘een reiziger zonder bagage, met laptop, portable camera, gsm, wereldradio, een paar boeken. Antwoordapparaat in zijn flat in Noord, fax in het kantoor van een vriend’. Dat leven is hij beginnen te leiden sinds zijn vrouw Roelfje en zoontje Thomas tien jaar geleden in een vliegtuigongeluk omgekomen zijn. Hij heeft hun dood nog altijd niet verwerkt, al spreekt hij er met niemand meer over, behalve met Erna, zijn oudste vriendin, die trouw boodschappen blijft inspreken op zijn antwoordapparaat, waar hij zich ook bevindt.

Volgens Komrij in Humeuren & temperamenten (1989) is de melancholie altijd de vaste begeleidster van het intellect geweest, het temperament van degene die nadacht, boven en buiten het gewone volk. ‘Hoe groter de intelligentie, hoe groter het inzicht én de somberheid over dat inzicht,’ schrijft Komrij.

Behalve melancholicus en reiziger is Arthur Daane ook een intellectueel. Met de vrienden met wie hij geregeld afspreekt in de Weinstube van Heinz Schultze of van de Elzasser Philippe voert

[p. 260]

hij gesprekken over de verschillende grammaticale geslachten in het Nederlands en het Duits, de opvattingen van Hegel en Kant over eindigheid, begrenzing, oneindigheid, de schaduwen op een schilderij van Hopper, om maar een paar voorbeelden te noemen. De boezemvrienden van Arthur Daane zijn Arno Tieck, een filosoof, Zenobia Stejn, een Russische natuurkundige, en Victor Leven, een Nederlandse beeldhouwer die in zijn Berlijnse atelier een vleugelpiano heeft staan waarop hij bij voorkeur Sjostakovitsj speelt.

Melancholicus, reiziger, intellectueel: deze Arthur Daane lijkt wel heel aardig op de schrijver van Allerzielen, Cees Nooteboom. Zoals zijn personage heeft ook de auteur de val van de Muur en het instorten van de DDR van heel nabij meegemaakt, Spanje is ook voor hem een tweede vaderland en Japan geen onbekend gebied, men denke aan Rituelen en Mokusei.

In Allerzielen zal cameraman Arthur Daane de lezer met kennis van zaken gidsen door Berlijn, dat hij als zijn broekzak kent. In Japan zal hij tussendoor een reportage maken. Hij reist naar Spanje een vrouw achterna, wat hem bijna noodlottig wordt.

Noodlot is trouwens een kerngedachte van de roman. In het begin, als Arthur op zijn eentje door Berlijn doolt, verbindt hij die gedachte met het toeval en met geheime bedoelingen die soms manifest worden. De alwetende verteller legt het als volgt uit: ‘Wat hem (= Arthur) fascineerde aan het idee van geschiedenis was de chemische verbinding van noodlot, toeval en bedoeling. Uit die combinatie kwamen lotgevallen voort die weer andere lotgevallen voortbrachten, blind volgens de een, onafwendbaar volgens de ander, of volgens nog weer anderen met een geheime, door ons nog niet gekende bedoeling, maar dan werd het al aardig zweverig.’

Noodlot was het vliegtuigongeluk dat Arthur van vrouw en zoontje beroofd heeft. Toeval is zijn ontmoeting in café Einstein met een jonge vrouw met fonkelogen, een Berberkop en een litteken op het rechterjukbeen. De bedoeling is dat de lezer nu voorbereid is op verdere lotgevallen. Wat aanvankelijk misschien nog zweverig is, krijgt geleidelijk aan vaste contouren, wanneer Arthur op zoek gaat naar de identiteit van die vrouw en wanneer blijkt dat zij bereid is die identiteit prijs te geven.

Cees Nooteboom zorgt er wel voor dat dit heel geleidelijk gebeurt. Na de eerste toevallige ontmoeting in het café waar de handen van beiden naar de stok met de krant El Pais grepen en Arthur de vlugste was, volgt pas honderd bladzijden verder een even toeval-

[p. 261]

lige ontmoeting in de U-Bahn waar Arthur voeten aan het filmen is. De relatie tussen Arthur en de intrigerende jonge vrouw, waarop de lezer eigenlijk zit te wachten, begint enige vorm te krijgen als hij haar volgt naar de Staatsbibliotheek en op haar leestafel een briefje legt met de vraag of hij haar om één uur bij het raam in de kantine van de bibliotheek kan ontmoeten. Dan lezen we: ‘Twee uur later zou ook zij een naam hebben, het begin van de ontvreemding, de verkenning van het grensgebied.’

Elik Oranje heet ze. Ze is de dochter van een onbekende Noord-Afrikaanse vader en een moeder die zich doodgedronken heeft en ze werd vanaf haar tiende door haar grootmoeder opgevoed in Nederland. Ze studeert geschiedenis en wil promoveren over een vrouw, Urraca, die van 1109-1126 koningin was van Léon-Castilla.

Elik oefent een grote en vreemde aantrekkingskracht uit op Arthur, die haar introduceert in zijn Berlijnse vriendenkring waar ‘deze verrassende Holländerin’ de aandacht trekt. Het is van meet af aan duidelijk dat zijn vrienden hopen dat hun vriendschap liefde wordt. Ze gunnen het hem van harte. En men zou kunnen aannemen dat de auteur de lezersverwachting in diezelfde richting stuurt: zou het niet goed zijn dat aan de rouwperiode van Arthur eindelijk een einde komt? Maar Cees Nooteboom kiest niet voor de romantische compensatie, wel voor de realistische confrontatie. Hij heft de dubbelheid, gespletenheid, verdeeldheid van zijn personages niet met een gemakkelijke auctoriële ingreep op. Hij laat feiten en onderliggende bedoelingen niet mooi samenlopen, maar ontsporen. Hij stuurt Arthur en Elik een emotioneel mijnenveld in. Precies halverwege de roman lezen we: ‘Of het door het Duits kwam wist hij niet, maar het leek of haar stem donkerder werd als ze die taal sprak, en niet alleen dat, ze leek zelf anders te worden, iemand die hem nu al ontglipte. Nog kende hij haar niet, en ze was al ergens anders.’ Later zal ze zich ontpoppen als de ‘wereldkampioene afscheid’ en in het laatste kwart van de roman zwellen de onheilspellende flash forwards, de gongslagen waarover Elsschot het had in zijn inleiding tot Kaas, almaar aan.

Aanvankelijk worden, in een opsomming van wat ze al lopend door de stad zien, terloops ‘twee klokken die niet gelijk liepen’ vermeld, wat verder gebruikt Arno het woord ‘demon’ in verband met Elik. Het laatste wat haar grootmoeder zegt, nadat Arthur bij haar in De Rijp is gaan informeren naar Eliks plotse vertrek naar Spanje zonder een adres op te geven, luidt: ‘U moet voorzichtig zijn. Het gaat misschien niet goed met haar.’ Eerder had ze de overtuiging uitgesproken dat Arthur haar in Spanje wel zou vinden maar dat ze niet wist of het goed voor hem was.

[p. 262]

Aangekomen in Madrid, waar hij verwacht haar aan het werk te zullen vinden in het Archivo Histórico Nacional, constateert Arthur: ‘Iemand, hij noemde haar naam zelfs niet tegen zichzelf, had hem uit de rust van zijn lange rouw verstoten in een vernederende onrust’ en hij stelt dan de prangende vraag aan zichzelf: ‘Hoe maakte je daar een eind aan als het geen verhaal was, en geen film?’

Dat einde wordt voorspeld door de mannen in de bar waar hij zijn Nicaraguaanse vriend Daniel zocht. Als hij de bar dronken verlaat ‘wezen ze op de camera, maakten gebaren van nee, en oppassen, gevaarlijk hier, maar het was geen waarschuwing, het was een voorspelling, een bericht, de toekomst van tien minuten later, (...)’.

Arthur zal de overval overleven, uit een coma ontwaken, zijn vrienden rond zijn ziekbed aantreffen. Hem wordt verteld dat er een vrouw op bezoek is geweest die weggegaan is zonder iets te zeggen, ‘ze had zich onzichtbaar gemaakt’. Weken later zal hij op eigen kracht met zijn oude Volvo richting noorden vertrekken.

De slotwoorden van Allerzielen, in het midden van de witte bladzijde, luiden ‘En wij? Ach wij...’

Ook die woorden zijn een paar keer aangekondigd. De wij-sprekers hebben hun intrede gedaan in het verhaal op pagina 57 in een context die sterk aan de proloog van Mulisch' De ontdekking van de hemel doet denken. Het beeld dat men tegen de stroom van de tijd in moet om iets meer (van het verleden) te weten te komen en dat men tegelijk naar voren moet, is hetzelfde als dat van de man die de aak naar voren duwt door naar achteren te lopen in de proloog van De aanslag. Het verwijst natuurlijk ook naar het motto van Allerzielen dat Nooteboom ontleende aan The Great Gatsby van F. Scott Fitzgerald: ‘So we beat on, boats against the current, borne back ceaselessly into the past.’

Die wij-sprekers kunnen dan geïnterpreteerd worden als hemelingen die de lotgevallen van de aardbewoners beschouwen met voorkennis van wat hen te wachten staat maar zonder de macht om in te grijpen. Misschien zijn de wij-sprekers de overledenen die de levenden op Allerzielen gedenken en van de auteur een stem gekregen hebben. Het statuut van ‘wij’ tegengesteld aan dat van ‘jullie’ is rijkelijk vaag. In hun eerste intermezzo wordt gesuggereerd dat zij ‘het koor’ zijn, ‘een of andere registrerende instantie’. In hun vijfde interventie lichten zij hun activiteit als volgt toe: ‘wij volgen het labyrint van ego's, noodlot, bedoeling, toeval, wetmatigheid, natuurverschijnselen en doodsdrift dat jullie geschiedenis noemen.’ Noodlot, bedoeling, toeval: dat rijtje kernwoorden heb-

[p. 263]

ben we al ontmoet, hun verbinding vormt het idee van geschiedenis dat Arthur Daane zo fascineert. Op pagina 335 beweren de wij-sprekers zich voor de laatste keer te hebben laten horen, maar op pagina 370 zijn ze er toch weer. Een onachtzaamheid van Nooteboom, die zelf even een afslag gemist heeft in het labyrint van zijn tekst?

Ik interpreteer deze ‘wij’-sprekers als een extensie van de alwetende verteller, wiens kennis daardoor nog wat indrukwekkender encyclopedisch wordt en die dan met enige deemoed het verhaal van Arthur Daane afsluit met de relativerende elliptische vraag en antwoord ‘En wij? Ach wij...’

Het raadsel dat de mens is, wordt in Allerzielen nog eens exemplarisch getoond in de personages Arthur Daane en Elik Oranje.

Allerzielen is een overvolle roman die de leegte, de verkinderachtiging, de onuitstaanbare oppervlakkigheid van mensen (de twee laatste typeringen zijn van Elik afkomstig) moet compenseren. Maar hij ontsnapt zelf ook niet aan het modieuze praten dat moet bewijzen dat de auteur bij de tijd is: Nietzsche citeren in een gezelschap is nooit verkeerd, evenmin als een anekdote aanhalen over Heidegger als misdienaar of naar Hildegard von Bingen luisteren als men op tienduizend meter hoogte door de wolken vliegt.

Het voortdurend praten van Arthur in de roman moet dan weer contrasteren met het vaak ijzige zwijgen van Elik. Dat wordt dan weer emblematisch geduid in het aan Kafka ontleende motto: ‘Nu bezitten de Sirenen echter nog een afschuwelijker wapen dan hun gezang, namelijk hun zwijgen.’ De creatie van Elik als een hedendaagse sirene kan geen enkele lezer ontgaan.

László F. Földényi schreef in het Schrijversprentenboek 40 (1997) over Cees Nooteboom een bijdrage, ‘De omweg naar de mystiek’, waarin een alinea voorkomt over de melancholie die volledig aansluit bij het begin van mijn kroniek en die bijzonder goed mijn leeservaring van Allerzielen samenvat:

‘Hoewel de lezer het er over het algemeen, in tegenstelling tot de romanfiguren, heelhuids van afbrengt, wordt hij toch bevangen door een sfeer waaraan hij zich niet gemakkelijk kan onttrekken. En dat is de melancholie die hem na lezing van de boeken van Nooteboom niet alleen droevig stemt, maar hem ook deelgenoot maakt van de ervaring dat we de werkelijkheid wellicht wat minder ernstig moeten bezien, de fictie daarentegen wat serieuzer dienen te nemen.’