Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 142

[p. 531]

Joris Gerits
Wandelende joden, vliegende Hollanders
Kroniek

Marcel Möring, In Babylon. Meulenhoff, Amsterdam, 1997.

‘Ik ben zeer voor literatuur die alleen maar veel meer onduidelijkheid oplevert in plaats van duidelijkheid,’ verklaarde Marcel Möring in De Groene Amsterdammer van 15-2-95. Hij was toen, na het succes van zijn met de AKO-literatuurprijs gelauwerde Het grote verlangen, volop bezig aan een schrijfproject, een vijfjarenplan, waarvan het resultaat in het voorjaar van 1997 verscheen onder de titel In Babylon. Die titel lijkt Mörings uitspraak van twee jaar eerder te bevestigen. Babel is een topos en staat voor verwarring, onafheid, chaos, in ieder geval voor het tegendeel van duidelijkheid en ondubbelzinnigheid.

Nathan Hollander, Mörings hoofdpersonage in In Babylon, is een sprookjesschrijver in de traditie van zijn uit Polen afkomstige betovergrootoom Chaïm en neef Magnus, voor wie verhalen vertellen de enige manier is om de wereld te begrijpen. ‘De wetenschap, zei Magnus, brengt alleen kennis van de werking der dingen. Verhalen brengen begrip.’ Eén van Nathans verhalen heet ‘de toren’ en gaat over een hoofdopziener die, nadat de bouw gestaakt was van de toren die tot in de hemel moest reiken, onderweg naar beneden een visioen had. Het bouwwerk geleek op een stad met heel hoog gelegen een paleis, een plaats waar men in een vreemde taal sprak over zaken die niemand kende. In de bovenstad zetelden magistraten en ambtenaren. Beneden woonde het gewone volk in steegjes, hutten en tenten. Het had geen weet van het paleis en kwam alleen om bijzondere redenen, een misdrijf bijvoorbeeld, in de bovenstad. Het visioen van de opziener eindigt met het inzicht dat de toren zou vallen ‘want waar men geen gezamenlijk belang heeft en niet meer dezelfde taal spreekt, zullen de fundamenten verbrokkelen’. Een reiziger die de gigantische stad in verval bezocht had en terugkeerde naar zijn eigen land, hoorde na zeven dagreizen een donderslag en zag in de verte een stofpluim die als een paddestoel naar de hemel klom. De regen die nadien viel liet zwarte en grijze sporen achter.

[p. 532]

Sprookjesschrijver Nathan Hollander verbindt dus bijbelse en mythische verhalen over de ondergang van de wereld met contemporaine nucleaire apocalyptische visioenen.

Wat dit verhaal aan begrip bijbrengt bij de lezer is duidelijk: zo'n verhaal verbeeldt de werkelijkheid van de wereld, die zelf tot verbrokkeling, vernietiging, verdwijning gedoemd is.

Vooraleer Nathan dit verhaal voorleest, heeft hij uitgelegd hoe de plaat van Bruegels Toren van Babel hem als kind geholpen heeft om zijn geheugen uit te breiden. Hij kon die plaat in zijn gedachten oproepen en in de vele nissen en ommegangen dingen opbergen die hij zich later moeiteloos herinnerde als hij in gedachten Bruegels Toren van Babel doorliep.

Zo groeit en woekert de betekenis voort van de titel, In Babylon, terwijl de lectuur van de roman vordert. Maar dat betekent niet dat er duidelijkheid en zekerheid groeit over de betekenis van al wat de zestigjarige Nathan en de half zo jonge Nina, de vermeende dochter van zijn broer Zeno, overkomt, nadat zij door een hevige sneeuwstorm van de buitenwereld afgezonderd zijn en opgesloten zitten in het landhuis van hun overleden oom Herman. Op de allerlaatste bladzijde zal de lezer nog niet weten wie Nathans echte vader was of wat er gebeurd is met zijn broer Zeno, die de enorme bibliotheek van oom Herman mee heeft opgebouwd en halverwege de jaren zestig door een schare volgelingen als een messias beschouwd werd en zonder een spoor na te laten van de aardbodem verdween. De lezer heeft het raden naar de ware aard van de verhouding tussen Nathan en Nina.

Nathan en Nina komen als gevolg van een hevige sneeuwstorm in een situatie terecht als Robinson Crusoë, maar dan in de winter en in Nederland, of als de vertellers van de Decamerone of de Canterbury Tales. Möring grijpt die zelf geschapen kans met beide handen om zijn personages de geschiedenis te laten vertellen van de familie Hollander, die oorspronkelijk Levie heette. Een lid van dit geslacht van uitvinders, natuurkundigen en klokkenmakers verliet in 1648 zijn woongebied aan de Pools-Litouwse grens en kwam na eenentwintig jaar zwerven aan in Rotterdam, waar hij zich voor goed vestigde. Nathan en Nina zijn de laatste overlevenden van het geslacht Hollander. Doordat Möring de geesten van betovergrootoom Chaïm en neef Magnus in het huis van hun oom Herman gewoon in en uit laat lopen en met Nathan converseren, zorgen die anachronistische optredens ervoor dat de lezer op een zeer levendige wijze geïnformeerd wordt over de historische achtergronden van de vele generaties Hollander. Hun verhalen plaatsen het leven van Nathan en Nina in een brede context van meer dan drie eeuwen Europese cultuurgeschiedenis.

[p. 533]

Het huis van oom Herman, gelegen op de Berg ergens in het oosten van Nederland, waarin Nathan en Nina door het sneeuwgeweld geïsoleerd zijn geraakt, is echter niet zo maar een gewoon mooi huis in de bossen. Het blijkt een huis vol verrassingen en bedreigingen met onvervalste gothic novel allures. De bibliotheek waarin Nathan en Nina zich overdag terugtrekken om er, terwijl ze het meubilair in de haard opstoken, hun familiegeschiedenis verder te ontdekken, blijkt ook geen gewone bibliotheek te zijn, maar ‘een grens. Het zwarte gat waardoor we de andere dimensie kunnen bereizen’.

Die andere dimensie heeft een tijdruimtelijk karakter. Ze brengt de lezer onder meer naar Amerika waarheen een deel van de familie Hollander in 1939 emigreerde en daardoor niet verdween in ‘het grootste en ruwste gat’ dat ooit in Europa ontstond.

De vader van Nathan, een ingenieur, ontmoet er Enrico Fermi, Nobelprijswinnaar natuurkunde in 1938, die samen met de Hongaar Leo Szilard mee de atoombom hielp ontwikkelen die in 1945 in de woestijn van New Mexico bij wijze van proef tot ontploffing kwam. De familie Hollander is via Nathans vader bij dat geheime project betrokken. Nathans broer Zeno wordt geboren in het kamp bij Los Alamos.

Een andere dimensie die de lezer via de bibliotheek van Nathans oom Herman aanzuigt is die van kabbalistische geleerden en mystici zoals Isaac Luria, wiens leer ook door Carl Friedman uitgelegd wordt in haar roman Twee koffers vol (1993). Volgens de zestiende-eeuwse kabbalist Luria had God zijn oneindigheid moeten opheffen om de kosmos, de aarde en de mens te kunnen scheppen. Toen hij vanuit zijn zelf opgelegde ballingschap zijn licht liet schijnen, versplinterde het alle sferen en raakte het verstrooid in de ruimte. Met de verstrooiing van het goddelijke licht begon ook de diaspora van de joden. Hun taak zou er voortaan in bestaan de verdwaalde vonken te verzamelen om daarmee de kosmos in zijn vroegere volmaaktheid te herstellen. De diaspora, vòòr Luria uitgelegd als een door God gezonden beproeving, die de joden passief hadden te ondergaan, kreeg nu een positieve duiding. In deze bewoordingen vat Friedman in Twee koffers vol de leer samen die haar personage, de sympatieke oude meneer Apfelschnitt, aanhangt.

In Mörings In Babylon wordt de leer van Luria veel minder positief gewaardeerd. Nathan brengt hem in verband met het geloof van zijn broer Zeno in de overgave als de enige houding waarmee je volgens hem het wezen van iets kunt ervaren. Die overgave is maar mogelijk door een spirituele tocht te ondernemen, waarbij men echter ook kan verdwalen en zowel mensen ontmoet die behulpzaam als vijandig zijn. In Nathans ogen leidt dit

[p. 534]

soort mystieke overgave zoals Zeno nastreefde tot het verlies van waardigheid en zelfbewustzijn.

Nina concludeert: ‘Als je in je eigen stront in de goot ligt, ontmoet je God.’ Nathan beaamt die vlijmscherpe conclusie, die eveneens een scherpe afwijzing inhoudt van de levensvisie van zijn broer Zeno.

Centraal in deze passus staat ook het motief van de reiziger als uitdrukking van de meest wezenlijke karakteristiek van de mens. Dit motief maakt de kern uit van heel Mörings oeuvre tot nog toe. In Het grote verlangen konden we al lezen: ‘Er is bijna geen boek, geen vertelling, religieus of seculier, waarin het verhaal niet wordt verteld op het schema van de reis.’ Lisa's vriend Simon, die afstudeert in antropologie, legt aan Sam, de hoofdpersoon en Lisa's tweelingbroer, tamelijk gewichtig uit hoe hij in zijn scriptie over grensoverschrijding als basisstructuur in religieuze en profane teksten tot de bevinding is gekomen dat de meeste teksten uit twee vaste onderdelen bestaan: exodus en odyssee. Aan Sam vraagt Simon dan of hij weieens van Isaac Deutscher heeft gehoord. Van deze biograaf van Stalin en Trotski heeft Möring voorafgaand aan In Babylon volgend motto geciteerd: ‘Trees have roots. Jews have legs’. Een beknoptere voorstelling van de archetypische wandelende jood is moeilijk denkbaar.

Ook in zijn debuutroman Mendels erfenis is de hoofdpersoon, Mendel Adenauer, een zoeker naar de erfenis van zijn joodse afkomst. Zijn moeder, die op haar achtendertigste naar Israël emigreerde en er met haar ambulance op een mijn reed, schrijft in een brief: ‘Mendel, ergens op deze wereld zwerft jouw vader, ergens anders op deze wereld woont je moeder. Je kunt zeggen dat je, in de geest, een wees bent. (...) Voel je niet te veel een wees. Alleen zijn is niet erg, eenzaamheid ook niet, maar alleen én eenzaam zijn en dan ook nog zoeken is funest. Ik weet dat jij de neiging hebt om dat te doen. Het is één ding om te koketteren met de gedachte dat het leven, het échte leven, een tocht door de woestijn is, zwerven over de vlakte van de geest (zo heb je het tegen mij gezegd), maar het is iets anders om het ook nog in praktijk te brengen’.

Mendel Adenauer, op zoek naar zijn identiteit, voelt zich tot op de laatste bladzijde van Mendels erfenis een reiziger; Sam van Dijk reist in Het grote verlangen de hele tijd zijn verlangen achterna, zonder te weten wat de precieze inhoud ervan is; Nathan krijgt in In Babylon van zijn oom Herman uitgelegd dat het nomadisme het wezenskenmerk van de Hollanders is (en hij bedoelt daarmee niet alleen de joodse familie Hollander, maar ook alle geestelijke erfgenamen van de VOC). Op zijn beurt zal Nathan aan zijn nicht Nina tijdens een van hun vele gesprekken in de biblotheek uiteen-

[p. 535]

zetten hoe de leden van de familie Hollander zich altijd beschouwd hebben als reizigers en als gidsen, Gods gidsen.

Dat laatste wordt dan verduidelijkt in de bijzondere belangstelling van Nathans broer Zeno voor de kabbala en voor de figuur van Sabbatai Zwi. Deze rabbijn die in 1626 in Smyrna geboren werd, gaf zich in 1648 uit als messias. Hij werd Smyrna uitgezet, vertrok naar Saloniki, was in 1658 in Constantinopel en verbleef later in Cairo. In 1666, het jaar van de verlossing volgens de kabbalistische Zohar, het Boek van het Licht, ging Sabbatai Zvi opnieuw scheep naar Constantinopel, werd daar door de pasja gevangen genomen en voor de keuze gesteld: bewijzen onder foltering dat hij de joodse messias was of zich bekeren tot de islam. Sabbatai koos voor het laatste. Voor velen die in hem de messias hadden gezien stortte de wereld in. Toch bleef een kleine kring van volgelingen in hem geloven.

In In Babylon stelt Möring het zo voor dat Zeno als een nieuwe Sabbatai Zwi beschouwd kan worden. Zijn optreden in 1965 veroorzaakte tumult, hij werd een cultfiguur, omstuwd door fans en door persmensen die hem verguisden wegens verderfelijk of ophemelden wegens progressief. Nathan stond destijds heel kritisch tegenover het fenomeen dat zijn broer geworden was. In 1968 verdween Zeno op een mysterieuze wijze. Kranten meldden dat in een bos drie lichamen werden gevonden van jonge mensen die zelfmoord hadden gepleegd. Op de borst van een van hen was een briefje gespeld waarop stond: ‘Wij hebben de eeuwige stilte gevonden.’ Of het Zeno was blijft een hypothese.

Ook Philip Markus heeft in het derde en laatste deel van Het verlossende woord (1995) de geschiedenis van de volgelingen van de valse messias Sabbatai Zwi, die door de Turken smalend ‘döhnmehs’ of overlopers werden genoemd, ter sprake gebracht. Zoals Möring hem in verband brengt met Zeno Hollander, zo associeert Markus hem met een mysterieuze Duitser, Rudolf Glauer, die eigenlijk Rudolf von Sebottendorff heette, oprichter was van het antisemitische Thule-genootschap en in 1918 een van medestichters van de Duitse Nationaal-Socialistische Partij, de latere NSDAP. Philip Markus dicht aan deze Rudolf Glauer het auteurschap toe van esoterische geschriften, waarin astrologische kennis verenigd wordt met de getalsleer van de kabbala. Glauer zou zich ook hebben laten inspireren door een gnostische sekte die de God van de joden identificeerde met de kwade godheid die de wereld heeft geschapen en voor wie de verlossing van de wereld maar mogelijk was als de wereld verlost werd van de joden.

Hoe verschillend de associatie ook is, toch komen Möring en Markus hierin overeen, dat zij deze eigentijdse messiasfiguren,

[p. 536]

Zeno en Glauer, als zeer bedreigend en desastreus voorstellen. In In Babylon lijkt het er zelfs op dat Zeno een aantal ingenieuze valstrikken heeft geconstrueerd in het huis van oom Herman, als een soort wraak over de jaren heen voor zijn miskenning door zijn broer. Maar ook die hypothese, die de roman de extra spanning van een thriller geeft, wordt door de auteur niet bevestigd. De aanslag op Nathans leven zou evenzeer, om heel andere motieven, gepland kunnen zijn door Nina, de dochter van een van Zeno's fans, die beweerde dat Zeno de vader van haar kind was. Maar ook daarover bestaat geen zekerheid.

In In Babylon weidt Möring op interessante wijze uit over zulke uiteenlopende onderwerpen als de thermodynamica en de kabbala. In zijn verantwoording vermeldt hij behalve recente monografieën en naslagwerken ook zijn bronnen op het internet die hij voor zijn research gebruikt heeft.

In Babylon presenteert zich aan de lezer als een onuitputtelijke verhaalmijn, waaruit Möring de meest diverse verhalen en feiten naarboven haalt. Het thema van de reis van de familie Hollander doorheen de vier voorbije eeuwen bindt ze thematisch aaneen. Dat thema wordt op zijn beurt overkoepeld door een fraaie emotionele spanningsboog: hoe zal de relatie tussen Nathan en Nina evolueren tijdens de vijf barre dagen gedurende dewelke ze aan elkaar uitgeleverd zijn?

Die vraag wordt in de slotalinea beantwoord... met een resem andere vragen!