Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 142

[p. 408]

Stukjes

Haasses kleine revolutie

Laudatio bij de uitreiking van de derde PEN-prijs aan Hella Haasse, op 10 december 1996 in de Brusselse Warande.

De jaarlijkse prijs van de PEN wordt altijd toegekend aan een auteur die grenzen overschrijdt, die moeilijk inpasbaar is in een ideologisch, politiek of cultureel kader, iemand waar men het wat moeilijk mee heeft.

Beantwoordt Hella Haasse, op het eerste gezicht een klassieke schrijfster en gemodereerde vrouw, daaraan? Ik denk dat Haasse de vraag zelf fout vindt, ik vermoed dat ze aan geen enkel profiel wil beantwoorden, ook niet aan dat van iemand die nergens inpasbaar is. Hella Haasse houdt niet van antwoorden, ze stelt vooral vragen. Zo schrijft ze in 1963 op Multatuliaanse wijze over zichzelf: ‘Een mens, die eigenlijk noch wat aard en aanleg noch wat ambitie betreft, geschikt was om een rol te vervullen in wat men “de openbaarheid” noemt, ziet men hier in de loop van ruim twintig jaar tot de persona worden van de gretige, actieve, geëmancipeerde vrouw, dies-chrijfster-is-maar-óók-moeder-en-echtgenote, en die als in een verwarrend kiekeboe-spel op de meest uitéénlopende terreinen opduikt, als bestuurs-, jury- en commissielid voor literaire doeleinden, als spreekster voor volksuniversiteiten, scholen, kunstkringen, congressen, in protestants-christelijk, rooms-katholiek, humanistisch milieu, voor socialisten, communisten en liberalen, voor huisvrouwen, studenten, vrijmetselaren, boekverkopers, ambtenaren, arbeiders, bejaarden. Ben ik dat?’ Haasse heeft vaak verklaard dat ze in haar romans op zoek gaat naar zichzelf, via allerlei historische of fictieve personages, maar tegelijk voegt ze daar heel lucide aan toe dat de mens zich in een steeds vloeiende werkelijkheid slechts staande kan houden door een identiteit te kiezen. Het gaat dus niet om het zoeken naar een vooraf gegeven, bestaande identiteit, maar om het schrijvenderwijs maken van die identiteit. De identiteit als verhaal. Maar ook dat verhaal is telkens weer onaf, en de samenhang tussen de stukjes identiteit houdt maar stand voor de duur van de roman.

Om haar unieke positie in de Nederlandse literatuur te illustreren, twee fragmenten over Hella Haasse.

Fragment één. Haasse is nu een gevierd auteur in Nederland en Vlaanderen. Maar die grote waardering viel wel samen met haar verhuizing naar Frankrijk in 1981, alsof ze pas vanuit het buitenland het vaderland kon veroveren - een verhaal dat ook Cees Nooteboom niet onbekend zal zijn. Juist in 1981 ontving ze de Constanrijn Huygensprijs; in '84 volgde de P.C. Hooftprijs. Ze verwierf eredoctoraten aan de universiteiten van Utrecht (1988) en Leuven (1993). Intussen was Haasse in het buitenland uitgegroeid tot één van onze schaarse succesrijke auteurs. De roman Het woud der verwachting (1949) werd

[p. 409]

tussen 1989 en 1993 met groot succes vertaald in het Engels, Frans, Italiaans, Spaans en Duits. Vooral de Amerikaanse vertaling In a Dark Wood Wandering bij Academy Chicago Publishers kreeg schitterende kritieken en bereikte hoge oplagen. Dat succes kan toe te schrijven zijn aan het belang dat Amerikanen hechten aan historische romans, maar ik ben er tevens van overtuigd dat door Haasses oeuvre een internationale wind waait. Ze heeft niets van de gewoonheid en bekrompenheid die de Nederlandse roman vaak zo ongenietbaar maken, en ook het grote gelijk is haar vreemd. Ze houdt van meerstemmigheid, en beweegt zich met élégance door allerlei tijdperken en in allerlei landen. Dat is allicht het voorrecht van iemand die haar hele jeugd in het toenmalige Nederlands-Indië doorbracht en tien jaar in de buurt van Parijs heeft gewoond.

Dezelfde hang naar veelstemmigheid maakt het ook moeilijk Haasse te plaatsen in de emancipatiebeweging, of in gelijk welke beweging, omdat - ik citeer haar - ‘de werkelijkheid uit zoveel verschillende en vooral andersoortige lagen bestaat, op zoveel uiteenlopende niveaus zich afspeelt, vol is van paradoxen en uiterst ingewikkelde samenhangen’. Zo zijn volgens Haasse de grenzen tussen het mannelijke en het vrouwelijke moeilijk te trekken. ‘In aanleg bezit ieder mens in zich “man” en “vrouw”.’ En er zijn ‘zoveel manieren om man of vrouw te zijn als er mensen zijn’, zo schrijft ze. Maar die manieren zijn vanzelfsprekend gelijkwaardig, hoe ongelijkaardig ze voorts ook mogen zijn. Hier is geen sprake van feministische literatuur, maar wel van ‘écriture féminine’, die eigenzinnige vrouwelijke blik, die ook de blik is van bijvoorbeeld de achttiende-eeuwse gravin Charlotte Sophie von Aldenburg, de hoofdpersoon van de twee Bentinck-romans, die in volle Pruikentijd openlijk bij haar minnaar logeert.

Even ingewikkeld is de vraag of de Indische romans van Hella Haasse, zoals Oeroeg (1948) en Heren van de thee (1992), geschreven zijn vanuit een koloniale of postkoloniale mentaliteit. Nooit heeft de auteur het koloniale systeem, waaraan haar vader als Hoofdinspecteur van financiën deelnam, zomaar veroordeeld. Haar Indische jaren waren de jaren van de onbevangen jeugd, die ze als harmonisch heeft ervaren. Later stelt ze zich de vraag of die harmonie niet bedrieglijk was en snijdt ze de navelstreng met haar geboorteland door. Ze beseft dat ze alleen zo recht doet aan de blik van de andere, van de Indonesiër. En iets voelt van de stille kracht.

Fragment twee. In 1976 verklaart Hella Haasse: ‘Dat imago van “vertelster”, dat ben ik nooit kwijtgeraakt’. Misschien wenste het Nederlandse literaire bedrijf de vernieuwende aspecten van Haasses romanoeuvre niet te zien. Ik noem er enkele.

Haar autobiografische boeken verkennen op intelligente wijze de grenzen tussen feit en fictie. Zelfportret als legkaart (1954) en Krassen op een rots (1970) kunnen daarom beter autofictioneel worden genoemd. Haasse verwerkt ook flarden van haar bestaan in haar essayromans, zoals De tuinen van Bomarzo (1968), waarin tevens het motief van het labyrint zichtbaar wordt. De auteur is gefascineerd door het bestaan als een raadselachtige doolhof zonder uitgang. Ze vindt het spannend dat alles fluctueert, afhangt van het standpunt van waaruit men de dingen bekijkt. De zin van het bestaan schuift als een fata

[p. 410]

morgana voor ons uit. Haasse schrijft: ‘Niets is boeiender dan de loop der draden te volgen en te ervaren hoe ontelbaar veel “patronen der werkelijkheid” er zijn’.

Ook Haasses docuromans vanaf Een gevaarlijke verhouding of Daal-en-Bergse brieven (1976) zijn zeer vernieuwend. Ze gebruikt allerlei tekstmateriaal en genres zoals correspondentie, dagboek en zelfportret, kroniek en geschiedenis, essay en verhaal, collage en montage om de historische werkelijkheid te fictionaliseren en te subjectiveren. Haasse daarover: ‘Ik heb mensen en feiten vervormd naar mijn eigen beeld, kortom mijn dromen van doolhoven en tuinen geprojecteerd in tijdperken en problemen die mij altijd geboeid hebben’. Alles ziet ze ‘à travers mon tempérament’, alles is verhaal, verbeelding, ook de geschiedenis, ook de werkelijkheid. En ze weet niet ‘waar het heden ophoudt en het verleden begint’. Ze beschrijft de gebeurtenissen ‘dwars door de tijd’, als een illustratie van een haast filosofische synchroniciteit, waarbij alles tegelijk in de verbeelding gebeurt.

Hella Haasses passie brengt me terug bij Oeroeg, haar debuut als prozaschrijfster. De novelle verscheen in 1948 als Boekenweekgeschenk onder het motto ‘Soeka Toelis’, Maleis voor ‘Ik hou van schrijven’. Het woord ‘oeroeg’ betekent ook ‘aardverschuiving’, wat Haasse bepaalt als ‘een grondeloze, al het voordien aanwezige bedelvende, wegvagende verandering.’

De klassieke, bedaarde Haasse leeft van passies en aardverschuivingen, en ze heeft prikkelende vragen gesteld over de onmogelijke autobiografie, over de subjectiviteit van de geschiedenis, over de vrouwelijke blik, over west en oost, over werkelijkheid en fictie, over heden en verleden, over de wegen der verbeelding, over de tuinen van het labyrint. Ze werkt onverdroten voort - en die gedachte moet de PEN zeer verblijden - aan haar eigen, kleine revolutie.

Hugo Bousset