Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 140

[p. 535]

Joris Gerits
High Key of het imaginaire gebied van de taal overbelicht
Kroniek

Pol Hoste, High Key. Prometheus, Amsterdam, 1995.

Sinds Roman Jakobson weten we nogal exact welke functies er in taaluitingen werkzaam zijn en ook dat in literair taalgebruik de poëtische functie overweegt. Halverwege zijn jongste boek, High Key, schrijft Pol Hoste: ‘De taal verhoudt zich niet tot de werkelijkheid maar tot zichzelf’. In niet-literaire teksten houdt de schrijver zich aan de zinsconstructies die door de grammatica geoorloofd zijn en aan de woorden die in het woordenboek opgestapeld zijn. In literaire teksten kan daar duchtig vanaf geweken worden. Om het met een beeld uit te drukken: in niet-literaire teksten bewegen de woorden zich als marathonlopers, in literaire teksten als dansers. Niet de vooruitgang is belangrijk maar de beweging op zich. In High Key, dat niet het label ‘roman’ meegekregen heeft, maar de ondertitel ‘Monologen, dansen en verhalen’ formuleert Pol Hoste die tegenstelling als volgt: ‘De toegelaten zinsconstructies zijn afgebeeld op de x-as van de grammatica, de voorgeschreven woorden op de y-as van het lexicon. En de bewegingen van de dans? Het imaginaire gebied van de taal wordt uitgesloten. Hoogstens kan men hier en daar een stijlfiguur toestaan, het grapje bijvoorbeeld, een calembour of joke, geen grand écart.’

High Key is wel een grand écart stylistique, een ballet van woorden, een tekst als theater, want: ‘Alleen het theater geeft het woord een plaats. Un lieu-dit. Men vindt er de schrijfster, de spreker en de danseres.’

In het eerste van de tweeëndertig fragmenten waaruit High Key opgebouwd is worden deze drie naamloze hoofdpersonages aan de lezer voorgesteld als figuranten op een bruiloft. De naamloosheid van de personages was ook al opvallend in Hostes debuut De veranderingen (1979), waar alleen de hoofdfiguur een symbolische naam, Achternet, bezat. De overigen werden de conciërge, de vrouw, de verre kennissen van vroeger, de voorzitter enzovoort genoemd. In High Key heeft de schrijfster, die het na een trip naar Mexico aangelegd heeft met een Spaanse torrero uit een anti-Francistische

[p. 536]

familie, ook nog een broer en een zus die met wielrennerij bezig zijn. Hun ouders zijn gescheiden. Van de ‘spreker’ wordt gezegd dat hij een stille bewonderaar van de schrijfster is en een moeilijke meneer. En met die informatie moet de lezer genoegen nemen. Verwachtingen over evoluties of complicaties in het bestaan van die personages zullen ijdel blijken. High Key is immers geen roman met personages die door een plot verbonden worden, maar een tekst met herinneringen, beschouwingen, verhalen waarin het in eerste instantie gaat om de schakeringen van de woorden, niet om de anekdoten en gebeurtenissen die zij formuleren. ‘Zo heb ik de gewoonte ontwikkeld om de kleur, de toon, het licht en de schakeringen van de woorden steeds even uitgebreid aan te geven als alles wat ik zogenaamd te zeggen heb. High key. Het gaat om de schakeringen.’ Blijkens een definitie op de achterkant van de titelbladzijde is ‘High key’ een technische term voor een fotografisch beeld waarin door belichten, ontwikkelen of afdrukken de meeste tonen erg licht zijn.

Het is duidelijk dat ‘High key’ een ingreep is die ‘licht’ maakt wat evengoed donker en zwaar kan zijn. In het allerlaatste tekstfragment schrijft Hoste dat taal incantatie is en in dat opzicht niet verschilt van het gezang van de vogels. Tweehonderdeenendertig pagina's lang wordt er in High Key duchtig op los gezongen, gekwinkeleerd, gekwetterd over de wereld van de schrijfster, de spreker en de danseres

Dat is de wereld waarin illegaal geïmporteerde kolibries zingen, muzikanten aan hun elektronische toestellen de gehoorgestoorde kinderen van hun tijd genoemd worden, commercie alles onoverzichtelijk maakt met het oog op eigen profijt en er geen waarheid maar illusies verkocht worden. Een wereld met straatgeweld en druggebruik, met problemen als het minimum gezinsinkomen en de sociale lasten.

Over deze zeer herkenbare wereld doet Pol Hoste zeer kritische en ironische uitspraken, niet in het algemeen, maar in heel concrete situaties. Zo wordt van de kok van een Koninklijk Atheneum in een plattelandsgemeente gezegd dat hij een ongeschoolde tuinman is die zich via de socialistische partij en de vakvereniging in deze Onderwijsinstelling van de Staat heeft opgewerkt. Alles stooft hij gaar in leidingwater of in ossevet. Omdat wat rauw en koud is op die manier zacht en heet wordt, is zijn conclusie dat het ook eetbaar en lekker is.

Van de wereld van zijn hoofdpersonages, die ook onmiskenbaar onze wereld is, onthult hij de contradicties, ridiculiseert hij de stereotypes. Een voorbeeld van de high key-techniek van gewilde overbelichting en schampere luchtigheid is volgende alinea, één uit de vele: ‘“U mag altijd naar het hotel komen als u eten nodig hebt,” zei me laatst nog een kennis die vernomen had dat ik uiteindelijk

[p. 537]

schrijfster was geworden. “Iedere avond gooien we het overgebleven Royal breakfast bij het afval. Dus als u 's nachts nog honger hebt of wilt ontbijten, de bakken staan aan de achterzijde van het gebouw en alles is nog ingepakt.” Het was een prettig weerzien. De horeca taxeert de literaire kunst feilloos op zijn handelswaarde.’

Er wordt ook zonder maatschappijkritische bedoeling vaak met woorden en betekenissen gejongleerd, waarbij de vermenging van talen (Engels of Frans en Nederlands) voor plezierige Babelse verwarringen zorgt. Volgende dialoog heeft plaats terwijl uitgekeken wordt over een bungalowwijk in aanbouw in ‘East Acres’ (Oostakker):

‘How do you translate verkaveling’
‘Caves for the people.’
‘They bury themselves, don't they?’

In het fragment met de titel ‘Hist’ van Historie krijgt het spelen met woorden ook cultuurhistorische connotaties. De schrijfster haalt herinneringen op aan historische atlassen die ze als leerling moest inkleuren en aan vragen die hierbij door de onderwijzeres gesteld werden: ‘Waar ligt Waterloo?’

‘In Londen, juffrouw.’
‘En Austerlitz?’
‘In Parijs’.
‘Uitstekend.’ Waarna de schrijfster droog opmerkt: ‘We hadden een goede onderwijzeres’.

Zo definieert Pol Hoste zijn en onze wereld en haar geschiedenis en brengt schakeringen aan. Clichés kleurt hij op een verrassende manier opnieuw en anders in, helemaal niet systematisch maar wel consequent ontregelend.

High Key is een verzameling teksten zonder ontwikkeling. Een rangordening heeft Hoste aangebracht door er verhalen in te verweven die hij genummerd heeft van één tot zevenendertig. In vele gevallen is het onderscheid tussen het discours dat aan de gang is en het verhaal dat verteld wordt nauwelijks te maken. Meestal vertelt de schrijfster, soms ook haar zus of de spreker en in drie gevallen een speciaal ingevoerd personage

Zo vormen het zesde, zevende en achtste verhaal, verspreid over de pagina's 26 tot 34, een monoloog over het zogenaamd geografische onderzoek van de schrijfster, de zoektocht naar haar persoonlijke geografie als antwoord op de vraag ‘Waarom probeer ik heel mijn leven het verband te vinden tussen wat ik weet en de plaats waar ik woon?’ Haar vriendin, de danseres, vindt dat de schrijfster het zich met dat soort vragen niet makkelijk maakt en dat het misschien allemaal verloren moeite is. Zelf vindt de schrijfster het ook vaak om gek te worden

[p. 538]

voortdurend met haar hoofd gebogen te zitten over de plattegronden van haar aards bestaan. Dat ze beseft dat het ook anders kan maakt ze duidelijk met volgend voorbeeld: ‘Onderzoekt de buschauffeur de samenstelling van de lucht in de banden? Klemt hij de röntgenfoto's van zijn gekneusde ribben op de zonneklep wanneer hij is teruggekeerd uit ziekteverlof? Nee, hij neemt zijn dienst op, telt zijn uren, controleert zijn loonbriefje, doet wat hem wordt opgedragen.’

De vergelijking is duidelijk: deze schrijfster verlangt méér van het leven dan een buschauffeur. Zij is nieuwsgierig naar binnenkanten en achterkanten van de dingen, haar kneuzingen zijn niet onbelangrijk, want het is materiaal voor haar onderzoek. Anderzijds oefent de buschauffeur een maatschappelijk relevant geachte activiteit uit, wat van deze schrijfster betwijfeld wordt. Vandaar ook haar van veel zelfinzicht getuigende vraag: ‘Waar moet een uitgever voor dergelijke prachtige literatuur verkoopargumenten blijven halen?’

Het zeventiende verhaal verduidelijkt het precaire karakter van die vraagstelling in één alinea: ‘Aan iemand die mij eens vroeg waarom ik schreef, antwoordde ik dat het me amuseerde om de letters van het Romeinse alfabet in telkens verschillende volgorden naast elkaar te rangschikken. Hij glimlachte en in plaats van boos te worden zei hij: “Maar ik begrijp het wel.” Wij spraken dezelfde taal. Daarna namen we afscheid.’

In deze context is het dan ook niet verwonderlijk dat in het negentiende verhaal, in de figuur van de wandelaar die weggaat uit de hoofdstedelijke geschiedenis en de militaire school verlaat, Daniël Robberechts gememoreerd wordt, Hostes leermeester, wiens geografisch schrijfproject vergelijkbaar is met dat van de schrijfster in High Key.

Het vierentwintigste en vijfentwintigste verhaal, verteld door een Arabische immigrant, een student kunstgeschiedenis, bevatten voor mij de meest beklijvende bladzijden van High Key. Hoste slaagt erin op een nuchtere en verhelderende manier de verschillende gewoonten van Arabieren en Belgen en de daaruit voortvloeiende misverstanden te concretiseren. Men kan Hostes verhaal plaatsen naast het slothoofdstuk van Elsschots Het dwaallicht waarin Laarmans op eenzelfde open en confronterende wijze een gesprek voert met de drie Afghanen over de oosterse versus de westerse levensvisie.

Ook het gesprek met de Turkse vriend van de spreker in High Key (pagina 193 en volgende) in een mengeling van Frans, Nederlands en kromtaal is een antiracistisch pleidooi dat door zijn ironie en zijn sprankelende dialogen overtuigender is dan de vele dikke rapporten over de multiculturele samenleving.

[p. 539]

Zo confronteert High Key de toch wel erg van de conventionele leesbaarheid afwijkende opvattingen van de schrijfster met de maatschappelijk geëngageerde schrijfopvattingen van de spreker. High Key is zonder meer een destructief-constructief boek. Het stelt vragen naar de manier waarop de wereld in elkaar zit, naar de zingeving van de cultuur, naar de betekenis van het socialisme, naar de bestaansreden en de vorm van de literatuur.

Op High Key kan ook perfect de definitie toegepast worden die Kristeva van de intertextualiteit gegeven heeft: ‘de schriftuur als lectuur van een vroeger literair corpus, de tekst als opslorping van en antwoord op een andere tekst’.

High Key onderhoudt als tekst niet alleen relaties met andere teksten (Ronsard, Homerus, Vondel,...) die gevarieerd en getransformeerd hernomen worden, maar ook met de cultuur en ideologie via provocerende uitspraken als ‘Schoonheid ontstaat niet uit het niets, maar wel uit kapitalisme, onderdrukking, barbarij en ellende’ of ‘Vroeger dacht men dat ik een communist was, mevrouw, omwille van mijn beslommeringen, een individu dat zich voorgenomen heeft om het geld en het persoonlijke eigendom af te schaffen. Ik ben vergeten wat men zich daar in de Vlaamse Ardennen nog allemaal bij voorstelt. Wielrennen deed ik niet, zo is het begonnen. Ik schreef. Wat moest men wel denken?’

De lectuur van zulke destructief-constructieve teksten stelt grote eisen aan de lezer. Hem wordt voorgehouden dat wat schrijfbaar is ook leesbaar moet zijn. Wie aan de verstaanbaarheid twijfelt moet het aan zichzelf wijten, niet aan de teksten. ‘Is een vioolsonate verstaanbaar, kan men een gebouw vertalen, heeft een foto een korte inhoud?’ waren in de novelle Een schrijver die geen schrijver is (1993) reeds de tegenvragen van de auteur op de vraag ‘Waarom moet wat geschreven wordt uitspreekbaar zijn?’

In High Key is Pol Hoste bezig met de tekst als cocon. Als daar vlinders uit voortkomen moet de lezer die vooral niet proberen met een netje te vangen en ze met de speld van de logica op te prikken in een geordende verzameling.

Daarvoor zijn Hostes tekstvlinders niet bestemd. Zij zijn stijlfiguren, zij maken een oneigenlijk gebruik van de taal. Zij hebben met de realiteit niets van doen al zijn ze er natuurlijk in verankerd.

‘Mensen die zich uitsluitend in boeken verdiepen zijn helemaal niet boeiend, al begrijpen ze misschien nog zoveel’ staat er op de voorlaatste bladzijde van High Key. Is dat dan op de valreep de voorlopig laatste volte van een kwikzilveren schrijver die de tekst van het bestaan dan toch minstens even belangrijk acht als het bestaan van de tekst?