Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 140

[p. 422]

Anneke Brassinga
De tien gotspes

1 Toen de as van het hemels gewelf, de boom des ongeschapen levens rijkbebladerd stond, gebloeid had en ooft voortbracht werd de zwaartekracht werkzaam en viel de aarde, een rijpe, zerpe appel, in de melkwitte schoot van maagdelijk niets. Niet voor niets verbergt zich het woord nieuw in de naam Newton. God zelf heeft ons geplukt en gaf de schuld aan Eva: als was zwaartekracht zondeval. Daarom verkrijgen zielen vleugels na een schuldeloos leven en zijn hoofden hol: ter herinnering aan de bol die het eerste voorwerp was dat viel en alle leven voor het levend werd bevatte. Gods wijsvinger, meent Rousseau in zijn Essai sur l'origine des langues, gaf daarna de aardappel een tikje, zodat die sindsdien scheef om zijn as draait. Het jaar met zijn seizoenen begon, taal, eigendom, landbouw, moord en doodslag, en appelmoesfabrieken.

2 Wat de oude vrouw zei. Als ik dood ga zullen ze zeggen: ‘God, lééfde die nog?’ Zo oud kan men worden dat men als de schepper zelf in vergetelheid raakt, doodgewaand. Maar heeft hij tijd van leven? Het is afwachten. De wereld is een porseleinkast in het hoofd, en zeker in het zijne. Buiten de deur worden banken en oude vrouwtjes beroofd, Afrikaanse schedels gekloofd. Er zijn nadagen in de herfst die wachten, urenlang, op regen maar in plaats daarvan verschijnt ginds aan de einder een scheur tussen de paarse wolken en het vruchtkleurig blad, zo teer en kouwelijk bleekblauw dat dit jaarlijks verval der tijden een prilheid schijnt als die waarin Pallas Athene werd geboren, opspringend uit de porseleinkast van Zeus' gekloofde schedeldak. Dan weet de wandelaar: hij heeft hoofdpijn maar is nog niet dood.

3 Een god moet groot zijn, veel gegeten hebben en het bijbehorend verzadigd uiterlijk tonen. Hoe ruimer hij in het vel zit des te zachter wordt de gedachte aan zijn gruwelijk oneindige rekbaarheid - die al de reeds verslonden seconden en werelden in ieders ziel

[p. 423]

behelst. Shiva, de dansende Vernietiger, heeft vier armen om zijn leefkost binnen te halen, in de grot van Elephanta heeft hij drie reusachtige hoofden om te scheppen, te verslinden en te behouden, Boeddha's drie ogen zijn misschien toch nog groter dan zijn maag in de kolossale buik. Arme uitgeteerde Jezus, mager als de lat waar hij aan hing. Ook hij diende, als dode, God tot spijs. Zijn vaders lichaam gaat op afbeeldingen schuil achter wolken en een welige baard. Maar in die onzienlijkheid is het pas goed onmetelijk. Het christendom is een bloeddorstig geloof omdat zijn god de hongerigste van alle is. Dat de gelovigen hem eten en drinken kan worden opgevat als een neurotische omkering van de ondraaglijke waarheid.

‘Napoleon nam een dropje,’ schrijft Tolstoj in Oorlog en vrede, dat evengoed Leven en dood had kunnen heten. Aan het slot van het boek is Napoleon als een microbe verzwolgen door het organisme van de Geschiedenis, tussen al die duizenden naamloze gecrepeerden (drop dead). In dat licht bezien is God, die ons gestaag als dropjes, hopjes, boutjes en zoutjes naar binnen werkt, ook niet meer dan een microbe in de oneindige complicaties van het onverklaarbaar massale dat zo hardnekkig gehoorzaamt aan de wetten der natuur. Een uitdijend punt van verdwijning, doorzichtig trompetterdiertje, met trilharen omkranste mond op een ragdun steeltje in het hart van de rottende slakrop. Het weet, sereen, niet wat het eet, zo min als Napoleon nadacht over zijn dropje.

4 Ik ben een kind van atheïsten. Mijn zedelijke vorming bestond uit leren lachen om gelovigen, vooral als zij op een rij door de zondagse straat ter kerke gingen. Mijn vader ging dan breeduit, op zijn gemak, voor het raam staan en hoonde hen, wijzend naar zijn voorhoofd. Dat zij het stuk voor stuk beter hadden dan wij, autoreden, asperges aten en televisie keken, gaf des te meer reliëf aan de zonde des geloofs: het ergste kwaad, de onderworpen gehoorzaamheid, wordt immers altijd beloond. Zij waren niet alleen dom, ook slecht.

Wij trokken er dan ook na de rituele bespotting van de slavenparade elke zondag op uit om de oogst die ons toekwam van Moeder Natuur te vergaren, liefst op streng verboden landgoederen en in tuinen van gestichten. Heldhaftig sloegen wij de tanden in wrange gekkenpruimpjes, vulden koekblikken met frambozen van gravin Von Der Goltz - nog Duits ook, zei mijn vader vergenoegd - en fietsten met emmers aan het stuur naar een godverlaten zanderig, met greppels doorploegd oord, ‘het bramenland’ waar het vruchtdragend doorngewas metershoog was opgeschoten. Wat mijn ouders beschouwden als een guerrilla tegen de vrome machthebbers en rijken was onontkoombaar religieus van symboliek. Betrapt te worden door een vergramde jachtopziener of boswachter droeg volgens hen nog bij aan onze zedelijke verdienste:

[p. 424]

en te zien hoe mijn vader in zijn sleetse, tot hobbezak verworden maatkostuum de wijk moest nemen voor een angstaanjagend ruige, met een knuppel zwaaiende gedaante in bruin manchester bleek aanschouwelijk onderwijs in de verjaging uit het paradijs, zoals ik die later in Masaccio's Florentijnse kapelfresco's onmiddellijk herkende. Maar onze onschuld, het niet bevroeden dat wij juist in ons overtrederschap en ons heilig verlangen naar schennis deel uitmaakten van de christelijke mythologie, maakte ons tot toonbeeld van het gezin uit het scheppingsverhaal. Alleen al het besef verboden gebied te betreden, hoewel er soms niets te plukken was, deed ons blozen van voldoening. Wij hielden, in eigen ogen, louter het natuurrecht hoog en aten heel de winter gratis jam.

Door de week becijferde mijn vader, in de achterkamer gebogen over grootboeken en journalen, hoe hij kleine tuinders, kleermakers en winkeliers kon steunen in de strijd tegen het monster van de overheid door hun een weinig belastingvoordeel te bezorgen, en werd vaak betaald met mandjes pruimen en gratis sloffen Golden Fiction; ik trad in zijn voetsporen door in de schoolpauzes vreemde heren op straat een sigaret af te troggelen en me daarnaast te bekwamen in het spijbelen, terugnemen van wederrechtelijk gevorderde, verboden tijd. God heeft het hem en mij geloond met rustgevende berooidheid.

Pas na zijn dood brak zich een altijd gesmoorde neiging tot het plegen van bijgelovige handelingen baan, variërend van verliefdheid, kaarsjes branden in klamme kapellen en crypten, en nog meer verliefdheid (er is geen groter bijgeloof), tot het aanbidden van het hemelse Jeruzalem der poëzie toe. Wat bleek? In domheid schuilt genot, zeker zolang je meent er een strikt particulier Oud Testament mee te schenden: het zou nog jaren duren voordat ik zijn, minstens zo domme, jongelingsliefdesbrieven las.

5 In de jaren dat het woord ‘katholiek’ mij deed denken aan stinkende vijvers vol algen die bij het doorwaden als kousen aan de blote benen kleefden, en het woord ‘hervormd’ aan in de zon gesmolten en opnieuw gestolde maar nog ietwat kleverige hagelslag die bruine vlekken naliet op het witte tafelkleed (beide dus op eigen wijze een vorm van aanslag, bezoedeling), raakte ik plotseling verdiept in William James' The varieties of religious experience. Al lezend bleek voor het eerst dat godsdienst niet alleen brave traditie is en wetgeving, maar zich ook als asociale krankzinnigheid kan openbaren. Hoe graag had ik toen in God geloofd, als voorwendsel daartoe. Om de volkomen en toch cultureel onaantastbare vrijheid die een mens zich ermee kan scheppen; van kunst als bezigheid had ik geen weet. Nu, herbladerend, vind ik van verlokkende waanzin weinig terug en treft het me meer dat hij in het hoofdstuk Mystiek schrijft: ‘Lachgas en

[p. 425]

ether, maar vooral lachgas, mits met voldoende lucht verdund, prikkelen het mystiek besef in allerhevigste mate. Steeds dieper lagen van waarheid lijken zich te openen aan wie het inademt. Die waarheid vervliegt echter, of ontsnapt, zodra men bijkomt.’

6 Amusant is het, in de facsimile-editie (Besterman, 1968) van Voltaires huishoudboek te lezen dat de vrijdenker (Ecrasez l'infâme) op 15 april 1770 toch nog 12 franc besteedt aan de ‘offrande du pain béni’, ofwel de hostie, terwijl Diderot hem in een brief van 29 september 1762 groet: ‘Adieu, sublieme, vereerde en beminde Anti-Christ,’ en Voltaire zelf pamfletten schrijft in deze trant: ‘Elk verstandig mens, elk eerbaar mens, moet de christensekte wel vol afgrijzen bezien. (...) Moge de grote God die mij aanhoort, de grote God die stellig niet uit een maagd geboren is, noch aan het kruis gestorven, die stellig niet te eten is in een gebakken deegschijfje, noch al die geschriften vol tegenstrijdigheden, waanzin en gruwel kan hebben ingeblazen - moge de grote God, schepper van alle werelden, erbarmen hebben met deze sekte van christenen die hem blasfemeren!’

7 Mijn nostalgie naar atheïstische en asociale kinderjaren is niet gebed in een gevoel van simpele, onuitgesproken broederschap zoals dat (ook gewezen) gelovigen, naar zij zeggen, verbindt, en waarbinnen zij haat en nijd kunnen botvieren zonder er afbreuk aan te doen. Integendeel, het mij ingehamerde individualisme wekte de funeste neiging op elk mens afzonderlijk hevig verliefd te worden, om die broederschap alsnog, op eigen kracht, uit de grond te stampen. En niet alleen op elk mens, ook op fietswrakken, asvatten, lichtvallen, straten, glasscherven en zilvervisjes - alsof ik in mijn eentje duizenden jaren van samenhang en beschaving moest reconstrueren, gedreven door een obscuur instinct dat bij anderen al in bestaande, comfortabele vormen was gegoten. Zij konden zondigen, ik had er nog geen rechtvaardiging en geen tijd voor: aan mijn huiveringwekkende vrijheid moest paal en perk worden gesteld.

Parken en woestijnen. Heimwee heb ik naar de ontginning: de eerste hartstocht, barrevoetse broederschap met vreemden, en onooglijk straatvuil. Wie zich eens met sprinkhanen heeft gevoed blijft in zijn zelfgeschapen park verlangen naar de woestijn, de ongerepte angst die maagdelijke, vruchtbare lust is. Oase, maar onzichtbaar onder al dat zand.

8 ‘The man who knows governments most completely is he who troubles himself least about a definition which shall give their essence’ (James). Voor wie God niet in zijn botten draagt (al hoeft de drager daar zelf geen weet van te hebben, zo diep kan opvoeding wegzinken, als moedermelk aan de smaak waarvan men ook

[p. 426]

meestal geen herinnering bewaart), is hij een onderwerp waarover anderen zich zo stellig uitspreken, ook als ze hem hebben afgeschaft, dat de goddeloze zich soms, bijvoorbeeld aan het sterfbed van wie er vast op vertrouwt straks in het paradijs te komen (dat komt voor) kleurenblind of doof waant, en het eigen gebrek veel ernstiger neemt, hypochondrisch én hebzuchtig - een mens wil toch niets missen! - dan God van de gelovigen aan ernst vergt. Ongeloof eist het uiterste aan scrupules en morele striktheid, zeker in de omgang met dierbare hemelvaarders. Speciaal voor hen heb ik een paradijs in elkaar moeten knutselen.

Mijn ontzag voor hun vertrouwen komt voort uit het besef dat ik zoiets onwrikbaars niet kan namaken, en is vergelijkbaar met mijn ontzag voor de al net zo onnavolgbare muziek, stelligste aller kunsten, die even vurig in eigen klank gelooft, wier doel bijna evenzeer los staat van de middelen als laten we zeggen een bedevaart naar Benares van de beoogde verlossing, en die zich dan ook nooit, zoals de kunsten van woord en beeld, geroepen voelt om zichzelf te definiëren, in ‘reflecties’ op haar materiaal en instrumentarium. Een pelgrim telt zijn stappen niet. Ach, elk woord is te veel voor wie geen mis, geen mantra kan zingen. Maar alleen de ongelovige kent het exquis genot van luisteren naar sacrale muziek, waarvan de schoonheid smaakt naar de verboden frambozen van weleer.

9 Zo iemand mijn god is, is het Arnold Schönberg. Nooit heb ik zo zeer geloofd als aan de ernst van elke door hem geschreven noot. En uiteindelijk gaat het er in elk godsidee om dat er iets is waar de ernst gestalte krijgt, niet als waarheid maar als bedoeling. Zoals Schönberg in Die glückliche Hand een simpele boodschap (‘Zoek het niet elders, zoek het in jezelf’) tot zingen brengt in aan het geheugen ontsnappende, onbevattelijk gecompliceerde muziek: omdat het hem ernst is en hij haren op snaren zet, geen moeite is hem genoeg. Iets goddelijks heeft het ook, dat zo'n ernst niet meer af te leggen is; ontroerend vind ik het verhaal dat Schönberg eens iets vrolijks wilde componeren voor de verjaardag van zijn vrouw, het werd de droefgeestige, navrante Serenade. Wie ernstig is neemt het lijden ernstig, blijkbaar is dat niet onverenigbaar met muziek, al is het wel bijna onverenigbaar met leven - zoals de God die ik mij voorstel onverenigbaar is met leven, maar wel al mijn en andermans en niemands doden opeet en onverlet verteert.

10 Een staat van opperst welbehagen in grootste nood en ontbering, onaantastbare vrijheid in hulpeloze gevangenschap; zo vergaat het Pierre Bezoechov in Oorlog en vrede. Dat is al. Is dat God? Nee, iets veel groters. Het leven dat zichzelf en daarmee de dood futiel heeft leren vinden. De vrolijke kristallen zandkorrel in de woestijn.