Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 140

[p. 395]

Wiel Kusters
Een bril voor de bijziende ziel
Kroniek

Arie van den Berg, Blijmoedig aan het graf te denken. Atlas, Amsterdam / Antwerpen, 1994.
Om wat blijvend wil ontroeren. Gedichten 1968-1978. Atlas, Amsterdam / Antwerpen, 1994.

Arie van den Bergs nieuwe gedichtenbundel, Blijmoedig aan het graf te denken, zijn eerste sinds 1976, opent met een ‘wiegelied’ en eindigt met een kerkhoftafereel: ‘stenen tuinen tussen eeuwig groen’. Rust zacht, heet het daar. Maar, zegt de dichter, ‘denk niet dat een kist / belooft wat bed en bankstel misten /: geen minnaar voor wie nooit gekust, / geminnekoosd heeft dan in dromen’. Het graf biedt wie eenzaam is geen uitkomst, al woedt bij hem of haar onder het graniet - naar het eerste gedicht van de hier geciteerde reeks al aangeeft - ‘een geboortengolf van larf en pop’.

Van den Bergs dichterschap is er een tussen leven en dood: in thematisch opzicht is hij geneigd beide domeinen met elkaar te verbinden en blijkt hij gefascineerd door hun ontgrenzing. Uit zijn reeks ‘de Donderberg’ twee fragmenten: ‘beginnen, herbeginnen, steeds de angst / dat het weer doodloopt, dat het molswerk, / wroeten wordt in eigen graf’. En: ‘al wat ontkiemt gaat zwanger van het eind: de tak / die toch weer uitbot, of de dorre stok - wat is / de pijn, en wat het wonder?’

Wie naar de spaarzaamheid van zijn publikaties kijkt - drie weinig omvangrijke bundels in vijfentwintig jaar tijds - kan gemakkelijk op de gedachte komen dat zich ook hierin een zweven tussen dood en leven - leven en dood als dichter - manifesteert. Steeds weer moet, op paradoxale wijze, het dodelijke schrijven, het doen verstarren van taal op papier, als noodzakelijke activiteit bevochten worden op het niet schrijven maar leven van de werkelijkheid. De geboorte van het gedicht lijkt de dood van gedroomde waarheid: die welke het zonder woorden kan stellen, zoals de laatste regels van ‘wiegelied’ duidelijk maken.

wiegelied

twee lippen op de ladder van het twaalftonig stelsel
:ma, en nog elf keer ma, maar hoger telkens

[p. 396]

 

zo, dacht ik vroeger, spreken de Chinezen,

 

maar zo praat jij, en zo begon ik zelf

 

 

 

moet ik je nu de woorden zeggen: mamma, hond -

 

de namen noemen van wat later komt?

 

 

 

geen naam verkleint het raadsel van de dingen;

 

toch leer ook jij straks lezen hoe de wereld heet

 

 

 

maar als je denkt dat je het weet, blijkt alles anders

 

:de heks geen heks, een reus die bang is...

 

 

 

laat dan maar raadsel blijven wat verbaast -

 

wat namen weigert wil zichzelf zijn

 

 

 

zoals de wolk in schaapsvel, slaap, het licht

 

achter gordijnen stilt, zo is

 

 

 

dit leugenliedje deken voor jouw lippen, ogen;

 

doe ze maar dicht - de waarheid moet je dromen

De ‘deken’ van woorden en namen, tot slot van het ‘leugenliedje’ over lippen en ogen gelegd, maakt het mogelijk te ‘dromen’ en een niet in woorden te vangen ‘waarheid’ te zien. Mits voldoende gerelativeerd - ‘geen naam verkleint het raadsel van de dingen’ en leidt tot werkelijk inzicht - doordringen woorden ons van het besef dat achter hun façade de ‘raadsels’ blijven bestaan, het is dus niet zo, dat zwijgen, een zwijgen dat de nadruk wil leggen op het onuitsprekelijke karakter van de werkelijkheid, de meest adequate uitdrukking zou zijn van de visie die hij hier ontwikkelt. ‘Leugenliedjes’, geschreven in een autonome taal, zijn eenvoudigweg nodig om het werkelijkheidskarakter van taal te ondermijnen: ‘wat namen weigert wil zichzelf zijn’, moet zichzelf zijn, omdat het ‘de waarheid’ is. Hoezeer de taal kan liegen en zich verschrijven blijkt bij voorbeeld in de vierde regel van onder, waar ‘de wolk in schaapsvel’ - een wollige wolk dus - ook als een vermomde - hoe toepasselijk - ‘wolf’ kan worden gezien.

‘Wiegelied’ is een mooi en teder gedicht, al heeft het aan het eind bij nader toezien misschien ook iets onheilspellends: zo'n (wollig) dekentje over lippen en ogen kan ook dodelijk zijn, als die indirect geïntroduceerde wolf per slot van rekening.

Het gedicht herinnert in een bepaald opzicht aan een van de verzen uit de reeks ‘want liefde’ uit De kapper spreekt tegen zijn spiegel van 1976. Deze reeks werd door Van den Berg opnieuw opgenomen in Om wat blijvend wil ontroeren. Gedichten 1968-1918.

buiten haar ban wist ik: nu moet ik mij bewegen
wat mij omringde in te ruilen voor een nieuw
begoochelen, een nieuwe zin

zo ruilt een kind zijn gezichtsveld voor woorden
en gaat benoemen eer het heeft gezien

[p. 397]

 

dus sprak ik over planten, dieren die

 

ik nooit gezien had, leerde zo

 

de dieren kennen en hun doen

 

 

 

bedacht ik: liefde is lyriek want even dierbaar

 

onverstand, een redeloos beheersen

 

 

 

hoe vanzelfsprekend anders dan die woordendrift

 

voorkwam jouw zwijgen dat wat bleef

 

verstokte achter blinden

 

 

 

je ogen zijn de vensters van je ziel,

 

wees je, en gaf weer uitzicht aan de dingen

De dichter heeft zich losgemaakt van een geliefde met ‘vorst in haar ogen’, zoals we in het hieraan voorafgaande gedicht kunnen lezen. Hij is aan haar ‘heksenkring’ ontsnapt, heeft zich van haar bevrijd. Nu is het nodig opnieuw betekenis te geven aan zijn bestaan, ‘een nieuw / begoochelen, een nieuwe zin’. De reële wereld van een concrete maar verloren gegane liefde kan voorlopig door niets anders dan door woorden worden vervangen. De dichter vestigt al zijn aandacht op de taal; ‘zo ruilt een kind zijn gezichtsveld voor woorden / en gaat benoemen voor het heeft gezien’: autonome taal en ‘leugenliedjes’ kennelijk. ‘Woordendrift’ ook, die pas door het ‘zwijgen’ van een ander tot bedaren kwam. De ontmoeting met die ander, een nieuwe jij, voorkwam dat de dichter niet meer naar de wereld keek en in zichzelf, te midden van zijn woorden bevroor, ‘verstokte achter blinden’. Die jij heeft hem opnieuw leren kijken, zij opende zijn ogen opnieuw voor de wereld en ‘gaf weer uitzicht aan de dingen’. Want, zegt het gedicht dat hierop volgt, ‘liefde is [...] de beelden / van de ander willen zien’. Dat lijkt een werkelijkheid los van woorden.

Kijken lijkt primair en authentiek in het werk van Arie van den Berg. In het gedicht ‘dromen’, evenals ‘want liefde’ afkomstig uit De kapper spreekt tegen zijn spiegel, zijn het met name de ogen die de dingen - en dus ook de mens die met die dingen verkeert - kunnen veranderen:

zo te veranderen: de dingen niet
maar beide ogen, die de dingen zien

van een land van zand en water maak ik
een wereld van luchtige stapels, tel schaapjes,
slaap in en word kind

Het zien waarvan hier sprake is, is verbonden met de droom: dezelfde die in ‘wiegelied’ de waarheid grijpbaar maakt. Maar je kunt je afvragen in hoeverre het onirische, associatieve zien los kan staan van taal, van interpretatie door middel van woorden. De ‘luchtige stapels’ uit het citaat (wolken) worden ‘schaapjes’ - mede dank zij het associërende procédé van de assonantie - en

[p. 398]

vervolgens slaapt (weer die aa's) de dichter ook in: van het schaapjes tellen kennelijk. De dromende blik waarmee hij de wereld verandert, is een blik door de bril van de taal: daar valt voor een dichter niet aan te ontkomen. Nog een citaat uit ‘dromen’:

al teisterde wolf ook het tandvlees, daarachter
grijnst steevast een melkmuil: de grafkuil een eicel

De tandwolf waarmee een ouder iemand zich geplaagd ziet, roept voor de ‘dromende’ dichter meteen ook het beeld op van geitjes of schaapjes, als in het sprookje: ‘melkmuilen’. Achter het oude is het jonge zichtbaar; het kerkhof, de grafkuil, van de aangetaste mond is meteen ook een eicel. Het is een variant op de topos van de puer senex. En dit alles valt in het oog dank zij de taal.

Poëzie is, zeker voor een dichter als Arie van den Berg, maar ook voor de door hem bewonderde ‘meester’ Jan G. Elburg - aan wie zijn nieuwe bundel is opgedragen - een vorm van ‘helderder duister’, zoals het in de laatste regels van ‘dromen’ heet. Zij is ‘een bril voor de bijziende ziel’. Kunstige geslotenheid, met als effect een nieuw perspectief op het al te vertrouwde.