Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 140

[p. 142]

Hugo Bousset
Nood Gods
Kroniek

Désanne van Brederode, Ave verum corpus. Gegroet waarlijk lichaam. Querido, Amsterdam, 1994.

1 ‘Mijn hart en mijn aderen en al mijn leden schokten en beefden van begeerte. Het verging me zoals zo vaak: zó verwoed en vreselijk was het me te moede dat ik meende dat, als ik mijn geliefde geen voldoening kon schenken en mijn geliefde mijn begeerte niet vervulde, ik dan van verwoedheid sterven zou en stervende nog zou woeden. Ik was toen door de vurige minne zo angstig te moede en zo ellendig, - het leek wel alsof al mijn leden zonder uitzondering braken en al mijn aderen een voor een gespannen werden. De begeerte die me toen bevangen had kan door geen taal, van wie dan ook, uitgedrukt worden.’

Het gaat om een vrouw die haar onbeschrijflijk orgasme toch probeert te beschrijven, met een mengeling van genot en pijn, verlangen en angst, seks en doodsdrift. Het bijzondere aan de tekst is dat hij door Hadewijch, een mystieke dichteres, omstreeks het midden van de dertiende eeuw werd geschreven, en dat haar geliefde Jezus is.

2 Hiernaast ziet u een ‘Pieta’ van de renaissance-schilder Giovanni Bellini, waarin een andere, maar toch ook fysische relatie tussen een vrouw en Jezus wordt uitgebeeld. Die vrouw is natuurlijk Jezus' moeder Maria, maar opvallend is dat Maria als een kloosterzuster is gekleed. Daardoor komen we in de buurt van Hadewijch, weliswaar geen zuster, maar toch de geestelijke leidster van een religieuze vrouwenbeweging. Natuurlijk hebben houding, gebaar, kledij, setting... een iconische waarde die moet worden geïnterpreteerd in de context van Bellini's tijd. Maar tegelijk kunnen we niet anders dan nu kijken naar toen. Met een (bij voorbeeld) geperverteerde blik. Dan worden Maria's lippen zoekende lippen, aangezogen door de licht geopende mond van de lijdende, bloedende Jezus. Haar blik is dan niet langer medelijdend en zorgelijk, maar indringend en heftig. En haar smalle lange wijsvinger glijdt langs de wat pervers uitziende wonde in Jezus' hand. Maar ook de

[p. 143]

Giovanni Bellini, Pietà.
Milaan, Pinacoteca di Brera.

[p. 144]

hand van St.-Jan de Evangelist - Jezus' mooie lievelingsleerling - ligt dan zinnelijk strelend, met gespreide vingers, laag op de zachte buik van de gekruisigde.

3 Wie houdt van dit soort mystiek-erotische, pervers-religieuze en pijnlijk-opwindende bespiegelingen, moet de schitterende debuutroman van de vierentwintig-jarige Désanne van Brederode lezen: AVE VERUM CORPUS. Gegroet waarlijk lichaam. Hoewel ze zich enkele keren bezondigt aan onrijpe metaforiek, weet ze met grote behendigheid de valkuilen te vermijden die typisch zijn voor haar thematiek. Het vakkundig tegen elkaar uitspelen van hoge en platte stijlregisters, van trivialiteiten des dagelijksen levens en verheven gefilosofeer verhindert dat dit boek over God Zelve ook maar even afglijdt in de richting van esoteriek, New Age of andere domme dingen. Ergens heeft ze het over de ‘kitsch van het Heilig Hart’ en ze geeft de lezer de goede raad: ‘Laat het theater blijven’. Maar de lezer die haar boek daardoor zou beschouwen als een modieus spel met ‘gesamplede’ figuren als Prince, Madonna, Johannes de Doper en Jezus krijgt streng te horen: ‘Lach niet als ik zeg dat ik met ingehouden snikken het kruishout kuste.’

4 Wie is trouwens ‘ik’? En wie is Lucia, de hoofdpersoon? ‘Ik neem me altijd weer een rol voor. Alsof ik voor een kast sta en kan kiezen uit rekken vol personen, die naadloos mijn contouren volgen als een tweede huid.’ Haar vloeibare persoonlijkheid maakt eerst een beweging die we in een ‘mystieke’ context gewend zijn: uit het lichaam weg. Ze heeft het over ascese als een ‘lichte vorm van anorexia’ en hoe heerlijk ze het vindt niet meer geil te zijn, niet grijpbaar. Ze schrijft complexloos over ‘draden die ons verbinden met de hemel waaronder we leven’, over het inademen van die hemel. Dan is het mens-zijn louter een ‘sta in de weg, als keten die ons steeds weer omlaag trekt naar de aarde’. Het verlangen om te verdwijnen in een groter geheel wordt heel expliciet verwoord: ‘Iemand die God werd genoemd, een Gij te wijd voor menselijke grenzen, doorklieft me als een bliksemflits’ - ‘Ik ben God en God is mij op dit moment. De grens tussen buiten en binnen valt weg.’ En dan die hinderlijke gedachte: zo'n gevoel is toch voorbehouden voor mystici, niet voor mij, ik ben nog zo klein, ik heb daarnet nog geneukt. Haar fysische liefde voor Richard (‘Sperma smaakte naar zeewater, wist ik nu’) ervaart ze als een hinderpaal voor de gewenste overgave aan God. Ze vindt dat de mens balanceert tussen dier en engel, en ze wil meer engel zijn dan dier, maar met Richard is ze meer dier dan engel, luistert ze beter naar ‘die ronkende kracht’ van haar lichaam (‘als je het voelt kloppen in je liezen’).

[p. 145]

Ze tracht uit het dualisme lichaam/geest te raken via haar filosofieprofessor Oudegeest, wie ze een dweperige brief schrijft. Maar vooral haar relatie met Erik lijkt even een oplossing voor haar probleem. ‘Erik is een mysticus. Zijn vingers zoeken naar volmaakte eenwording met de muziek, tot zijn gitaar zijn lichaam wordt.’ Hun fysisch contact blijft beperkt tot een ‘tongenballet’, zo intens dat haar kruin ervan gaat openstaan. Via haar openbrekende fontanel heeft ze contact met de hemel. ‘Wij zijn van een andere wereld. Lozen en ontladen lijken niet aan ons besteed.’ De schrijvende Lucia resumeert haar nieuwe situatie: ‘Eigenlijk zijn er slechts drie personages: Erik, Oudegeest en ik. Laatstgenoemde onderhoudt telkens wisselende contacten met haar twee mannen. (Die niet weten van elkaars bestaan.) Dan zijn er nog twee schuivende thema's: Jezus en Johannes.’

5 Een ander facet van de veelkantige Lucia houdt ervan de wat versuikerde, gedomesticeerde mystieke beweging van het lichaam - het open gaan, om de ‘ziel’ toe te laten via alle mogelijkeopeningen te ontsnappen aan de kerker van het vlees - om te keren, enigszins zoals Hadewijch en Bellini dat hebben gedaan. Ook nu gaat het vrouwelijke lichaam overal openstaan, maar dan om Jezus toe te laten binnen te dringen, vlees te worden, waarlijk lichaam. Onmiskenbaar is dat overweldigd worden door ‘Het Extreme’ verbonden met het verlangen naar absolute seks, verlangen dat door gewone mannen niet kan worden bevredigd. ‘Nooit heb ik voldaan kunnen zuchten na een orgasme.’ - ‘Mijn orgasme is geen eindpunt, geen kleine dood. Nee, mijn orgasme is de geboorte van een vreselijk verlangen naar werkelijke seks. Werkelijke seks, die nooit lijkt te komen.’ Die ‘werkelijke seks’ wordt dan verbonden met sadomasochistische rituelen, met de hunkering om vernederd te worden, om het gepijnigde lichaam te voelen breken, om ‘getemd te worden met een zweep van vuur’. Dat verlangen brengt Lucia bij Prince, een ‘dansende fallus’ die gif mengt door zijn muziek, maar ook bij het geloof in God, want ‘geloven is een beerput opentrekken’. Alleen zware pijn weet je te vertellen dat je lichaam bent, en alleen lichaam-zijn laat je toe om Jezus te ontvangen, opdat hij vlees zou worden. De erotische aantrekkingskracht van Jezus is trouwens nauw verbonden met lijden en pijn: ‘Naakt. Geslagen. Gegeseld. Bloed liep langs je benen. Je geurde naar angstzweet. Als een beschaamd kind verborg je je ogen achter lange, gescheurde haren. Je hoofd gebogen. Grote mooie jongen, die met zijn schoonheid heeft gekoketteerd, zijn marteling heeft uitgedaagd.’

Uiteindelijk is het Betty (‘mager en lelijk’) die Lucia erotisch pijnigt. Deze is nu ver van ‘Erik-liefde’, van zachte poëzie; haar lichaam is ‘heet’ en ‘porno’ en ze valt er helemaal mee samen. Ze

[p. 146]

wil - pijn hebbend - al haar openingen voelen: ‘Ik wil alles uitstorten, speeksel, urine, braaksel, bloed en zweet, tranen uit mijn ogen, tranen uit de lippen onder aan mijn lijf.’ Lucia's wens om zich helemaal vlees te voelen, wordt door Betty ruimschoots vervuld: ‘Dan buigt ze haar hoofd en drukt mijn borst tussen haar tanden. Zij bijt hard. Ik schreeuw. Een nagel trekt een snijdend spoor langs mijn ruggegraat. Nagels slaan zich in mijn billen. Ze worden uit elkaar getrokken, pijnlijk port een vinger in mijn anus.’ Tegelijk ‘zingt een engel door me heen, van sneeuwlicht en van vrede.’

Via Betty wordt Jezus vlees in Lucia's lichaam. Merkwaardig is hierbij dat niet Lucia zich beschouwt als de bekeerde, als degene die uit zichzelf moet treden en God worden: [Jezus] ‘heeft zich bekeerd, het lijdend lijf aan het smalle kruis, bewandelt de smalle weg die ik ben. Hij snoeit me, breekt me, sproeit zijn licht in schaduwholtes en bevrucht me. Hij maait me, oogst me, eet me en bewaart me.’ Lucia laat Jezus zelf aan het woord in een hooggestemd stijlregister, dat zich tegelijk op de rand van edelkitsch beweegt. Het ‘Neemt en eet. Dit is mijn lichaam, dat voor u gegeven wordt’ keert in allerlei erotische, sacrilegische omschrijvingen terug, zoals ‘Ik vraag je of je je borst wilt openen’; ‘Adem mij in met je hart’; ‘Laat me in je zwellen’; ‘Ik sidder door je maag omlaag’; ‘Met mijn gespleten tong knip ik je woonplaats open’; ‘Ik ben te heet voor jou. Ik scheur je longen open.’

6 Gaat Lucia's verlangen om geheel en al ‘waarlijk lichaam’ te worden alleen uit naar God-de-Zoon? Dat is zeer de vraag. Ook de vader - in zijn menselijke en goddelijke gedaante - speelt een mysterieuze rol. Lucia's liefde heeft incestueuze kanten. Als ze haar vader ontmoet, zingt het in haar buik en is het alsof ze ‘de hemel betreedt en God direct mag spreken’. Maar ook mystieke vrouwen aarzelen vaak tussen God-de-Vader en God-de-Zoon. Wat bedoelt Lucia als ze tot de Zoon zegt: ‘Ik wil een vuist om je slappe, slapende geslachtsdeel vouwen en je iets geven dat hard is, trots en levend. Ik wil je een rozerode steen geven, kloppend als het hart dat ik je niet schenken kan. Ik wil wat klein is groot maken en aan dat grote lijden. Ik wil je in me voelen en huilen. Breng mijn vader bij me en laat hem het doen?’

‘Telkens als ik mij herlees pel ik weer een rok van de ui die dit boek is. Zoveel lagen had ik niet vermoed’, zo waarschuwt Lucia de lezer. Hier is ‘jij’ - de geadresseerde uit de vier ingelaste brieven - noch de vader noch de zoon. Wij zijn ‘jij’. Het is met ons dat Lucia de liefde wil bedrijven, haar boek wil in alle openingen worden gevuld met waarlijke betekenissen. Ze schrijft een tikkeltje ironisch: ‘Je hebt het recht om me te lezen als een puzzel. Als kenner van literatuur denk je zelfs dat dat hoort. Je legt een legenda

[p. 147]

aan van mijn symbolen. Je bent doortrapt genoeg om de namen die ik mijn personen geef, van een eigen verhaal te voorzien.’ Wat ze zelf echt te vertellen heeft, moet een mysterie blijven, ‘laat zich niet verhalenderwijs uitleggen’. In haar fragmentaire roman ontbreken alle sporen van ‘grote verhalen’; alleen ‘de beelden in de marges en het leven tussen de spaties’ kunnen haar raken en breken. Dat klinkt allemaal postmodern. Maar ze zet nog een stap verder, want het slappe aan het postmodernisme - zo zegt haar filosofieprofessor Oudegeest - is dat het alle grote verhalen afwijst, maar zelf toch ook weer bouwt aan een systeem.

Aan een filosofisch systeem bouwen doet Désanne van Brederode allerminst. Haar God heeft geen moraal, noch heeft hij manieren. De taal van de geest wordt alleen begrijpelijk door het vlees. Lucia's lesbische, sadomasochistische en bestiale avontuur - met als hoogtepunt de rituele paring met een bok - mag niet worden onderworpen aan ‘platvloerse huis-tuin-en-keuken zielkunde’; alleen wie door zijn verstand heen kan breken, herkent in dit verhaal een verlangen naar absolute en mateloze liefde. Wil een lichaam ‘waarlijk’ worden en door God Zelve worden bemand, moet het eerst lijden en breken. Door de plooien, wonden, spleten, lippen, gaten glipt Hij binnen. En de lezer glijdt mee. Meanderend in een waarlijk meesterlijk debuut.