Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 140

[p. 137]

Hugo Brems
Er moeten trage teksten zijn

Leonard Nolens, Honing en as. Querido, Amsterdam, 1994.

(...) Er moeten op de aarde
Trage teksten zijn, als kerken die worden gebouwd
Rondom een stilte waar verliefden kunnen aarden.
Zie, ik heb er slaap voor over, dagen, weken, maanden,
En eeuwen slaap ik erover, voor een minuut poëzie.

Dit zijn zeker niet de mooiste verzen uit Honing en as, maar misschien wel van de meest optimistische en zelfverzekerde. En beslist zijn het de verzen waarin Nolens het duidelijkst en het minst terughoudend zijn geloof uitspreekt in de waarde en de betekenis van de poëzie. Van poëzie, zoals het in de eerste strofe van hetzelfde gedicht luidt, die het opschrijven is van de dromen van verzonnen vrouwen zoals Beatrice, Laura en Diotima.

‘Als ik hun dromen lees / Die ik heb opgeschreven’, zo zegt de dichter, dan ‘springt een machtig wiel / In gang waarin de hemelstreken samenvallen / Op hun juiste plaats, en komt ook God in zwang’. Het is niet weinig: de schepping van een zinvolle kosmos, een vrijplaats voor liefde en stilte. Er moet dan ook duur voor betaald worden: met eeuwen slaap, afwezigheid, met verzaken aan het leven.

Een enigszins gelijkaardige metafoor is te vinden in het gedicht ‘Vaderland’. Nolens begint met te stellen dat al zijn gedichten ‘afgeschreven’ zijn van ‘iemand op doorreis’, over wie hij vervolgens schrijft:

Ik geef hem onderdak, ik laat hem slapen
Met mijn vrouw en steel van haar zijn droom
Over een vaderland dat van de kaart verdween,
Over een grote, grote liefde die daar woont.

Pas als hij weg is hoor ik wat hij zei
En heeft het dorp er plots een staart bij en een lied.
Dan is het boek niet langer zoek, ligt ook zijn liefde
Bloot en vuurrood op de kaart en ben ik dood.

De schepping van zo'n straat en van zo'n lied, van een vaderland voor de liefde, het toevoegen van zulke trage teksten als kerken aan

[p. 138]

de werkelijkheid, dat bekoopt de dichter met zijn dood. Door de werkelijkheid bewoonbaarder en essentiëler te maken gaat de dichter zelf erin ontbreken. Dat lijkt des te ironischer en tragischer omdat hij het niet eens zelf is die spreekt: hij steelt de woorden en de dromen van voorbijgangers en van voorgangers als Dante, Petrarca en Hölderlin.

Honing en as is grotendeels een zoektocht naar de gestalte van die iemand op doorreis en tegelijk de balans van een leven dat niet of ànders geleefd werd. Het protocol van jaren en eeuwen slaap.

Veel van de gedichten hebben dan ook een autobiografische achtergrond. Dat geldt alvast voor de eerste afdeling, ‘Dagblind’, die begint met de geboorte van de dichter, ‘in de wieg gelegd om dood te gaan’. In de gedichten uit deze afdeling treden niet alleen de ouders, maar ook broers en zussen met naam en toenaam op, zoals ‘Rita de zachtste der zussen’, ‘Hilda de taaie die meisjes leert koken en trouwen’ en ‘Mia de felle die zingend haar schoolklas beteugelt’. Er is nostalgie naar de kindertijd en naar de schijnbare zorgeloosheid van het gezin, bijvoorbeeld wanneer de ik met zijn moeder vierhandig Ravel speelt op de piano. Maar niet alleen nostalgie, er is ook afscheid, verlies en afstand: het blijvende besef dat het allemaal alleen maar begonnen is ‘om dood te gaan’, dat iedere stap die gezet wordt een stap weg is van die herinnerde - of misschien veeleer nog als mythe gedroomde - geborgenheid: ‘Ach iedereen houdt van me daar in mijn vroegte en gaat.’

Het slotgedicht van die eerste reeks, ‘Dichterschap’, legt dan ook ondubbelzinnig het verband tussen schrijven en het verlangen om die nog ongebroken werkelijkheid te doen herleven. De dichter nadert nu de vijftig en schrijft:

Ik lig voor mijn huis dat het mijne niet is en droom weg.
Ik droom mij een weg naar de plek waar ik viel uit mijn ma
In een mand van tien wiegende handen. Ik lig er en leg
In puur Brees mijn bezwarende vlees uit, en tier dat ik terugga.

‘Mijn bezwarende vlees’, dat is het vlees, het lichaamsgewicht dat van de mens een volwassene maakt en dat meteen van zijn bestaan een pijnlijk, lastig, bezwaarlijk bestaan maakt. Een teveel, dat wegvoert van een werkelijkheid die voor hem de enige en oorspronkelijke is. En het besef daarvan brengt hem ertoe te zeggen: ‘mijn zonen zijn echter dan ik’. Wat echt is, is voorbij en kan alleen maar in de taal van het gedicht blijvend opnieuw bestaan.

In de tweede afdeling, ‘Achttien’, is het verlies voltrokken. Hij woont nu ‘waar lijkepikkers in mijn moeder binnendringen’. Hij tekent van zichzelf een wel heel somber beeld, ‘de kromgegroeide

[p. 139]

verschijningsvorm van / iets wat niet bestaat’. Het lijkt alsof er in de kosmos van bij de geboorte iets is misgegaan, of dat een of andere afgunstige god zijn noodlot bepaald heeft, waardoor hij is gaan behoren tot het ras ‘Van de missers, de klagers, de smachters met al hun verzuim / Van de wereld neergeschreven in hun navelmerk’. En ook het ‘bezwarende vlees’ is daar weer:

Mijn lichaam is verkeerd. Ik heb niet opgelet
Terwijl het groeide, vlees, dat mij heeft opgelicht.

Maar dat alles overheersende gevoel van misplaatstheid, van vreemdheid, van tekort en verkeerd, heeft ook een keerzijde. Bijna als een refrein keert telkens de zin weer: ‘Ik ben altijd achttien’, en die zin en die leeftijd betekenen niet alleen ‘Achttien zit pijn te hebben in een vreemde taal. / Achttien loopt dood te gaan in de verkeerde kamer’, maar ook ‘En in die leeftijd van de twijfel zit mijn kracht’. Het betekent ook dat de dichter weliswaar verdreven is uit het paradijs maar dat hij daarom nog niet is binnengetreden in de werkelijkheid. Hij mag dan wel de ‘kromgegroeide verschijningsvorm’ zijn van iets wat niet bestaat, het is tegelijk de verschijningsvorm ‘van iemand die ooit God / heeft losgelaten in mijn vel, een wervelstorm / Van licht dat mij doorschoten heeft tot op het bot’. En in het gedicht ‘Pijn’, waaruit ik daarnet citeerde, waarin de dichter zich bekent tot het ras van de missers en de klagers, met al het verzuim van de wereld ‘neergeschreven in hun navelmerk’, gaat het zo verder: ‘Daar wringt mijn plek en kringt mijn klok en zingt mijn werk.’ Net op die plek, die plek van achttien jaar, die de dichter blijvend inneemt, tussen het verdwenen kind en de geweigerde volwassene, ontstaat de poëzie. Maar de dichter is er niet, zelfs niet al ontstaat in hem en door hem een lied:

Mijn leven is een wandelende waterladder
Die zichzelf beklimt en van haar sporten daalt

In één muziekakkoord dat mij te buiten gaat.
Ik hoor dat ik zijn toonaard niet kan zien, maar dat er
Samenzang bestaat. Die werd zich hier gewaar.

Het wordt bij de lectuur van Honing en as van langsom duidelijker dat de autobiografische anekdotiek niet meer is dan een uitgangspunt om een portret met mythische en prototypische allures te tekenen van de dichter, een visie op het dichterschap als doem en uitverkiezing tegelijk, als het bewoond worden door iets dat nu eens de afkomst schijnt te zijn, dan weer de taal, een iemand die meer en meer de allures krijgt van een god, en tenslotte ook zo genoemd wordt. Het is die ‘iemand op doorreis’, over wie ik het bij het begin al had. Het is, in het gedicht ‘Roepstem’, iemand die de dichter 's ochtends in de spiegel ziet en die hem tot de vaststelling brengt:

[p. 140]

 

(...) Mijn handen zijn verkocht,

 

Ik weet nog niet aan wie. Mijn hoofd bezit de vorm

 

Van iemand die mij lang geleden heeft bezocht

 

En door de spiegel ging.

En tenslotte: ‘Zijn roepstem vist mij op en houdt mij aan de lijn.’ De dichter is gevangen, uitverkoren, opgevist, uit zijn wereld gehaald, ontheemd, glinsterend en dood.

De afdeling ‘Etiquette’, die het dagelijks bestaan in de werkelijkheid als onderwerp heeft, moet dan ook vaststellen dat in die omstandigheden het leven alleen maar voortgeleefd wordt bij wijze van beleefdheid, van etiquette. Dat het allemaal vergeefs is, dat hij te lang heeft geaarzeld aan de deur van het leven, dat hij stond te kloppen zonder te zien dat die deur de hele tijd openstond. Hij kan niet anders dan met verwondering en afgunst vaststellen hoe anderen, zoals metselaars en psychiaters, met grote vanzelfsprekendheid samenvallen met hun bezigheid. Hoe dat zelfs het geval is met dichters:

En was je ten slotte een dichter,
Dan kwam hier plotsklaps en ineens
En in al zijn verbanden gebonden
De dikke Van Dale te voorschijn
En had je aan één woord genoeg.

Maar hij is geen metselaar of psychiater; hij is zelfs geen dichter. Hij is iemand die bezocht en gegijzeld wordt door de poëzie en tegelijk iemand die niemand is als dat bezoek uitblijft of hem vrijlaat.

Dat bezoek is beslist niet uitgebleven in de prachtige slotafdeling, ‘Nachtzien’, een titel die als het ware rijmt op die van de eerste reeks, ‘Dagblind’. Daar ging het over de oorsprong en het verlies, de verbanning uit de onvoorwaardelijke liefde; hier over de terugkeer ervan. Vooral het tweeluik met dezelfde titel, ‘Nachtzien’, is daarvan, het schitterende getuigenis. Al wat vergeten en verloren was, doemt hier weer op. De dichter valt hier probleemloos samen met de man op doorreis, over wie het eerder ging en die de eigenlijke maker is van de poëzie. Hij is het nu zelf die slaapt bij zijn vrouw en van haar zijn droom krijgt aangereikt. En niet alleen een droom, maar ook een naam en een land. Maar het is ingewikkelder, rijker en paradoxaler dan deze povere omschrijving. De slapende vrouw geeft hem een naam maar laat hem die ook afleggen, laat hem hààr naam en hààr droom aannemen. Zij lost, zou je kunnen zeggen, haar belofte in; de belofte waarvan hij de prijs met zijn leven heeft betaald. En dit is wat er dan gebeurt:

[p. 141]

 

In opwolkend stofgoud

 

Van wimpers en lippen, lichtgevend gevlinder

 

Van zuchten en vingers, bezweef ik het vlees

 

Dat me riep (...)

Dat is extatische seksualiteit, dat is poëzie en dat is muziek. Wat in deze beide gedichten en in heel deze afdeling gebeurt, dat is een omkering van het tekort en van de pijn. Het is de evocatie van wat er gebeurt en hoe dat gebeurt wanneer de poëzie zich prijsgeeft. Hoe de tegenstellingen ophouden te bestaan, hoe donker en licht, slaap en waken, blindheid en zicht gaan samenvallen in de melodie van de taal. Hoe een ik zich vindt in het verlies van zichzelf, in een ‘stilte waar verliefden kunnen aarden’, in het ‘vaderland’ waar ‘een grote, grote liefde woont’:

Je hebt me in je diepste slaap een hand gegeven
Die me wakker maakt.

Wat op die manier ontstaat is taalmuziek. Die wordt zich hier gewaar, om een eerder geciteerd vers te parafraseren. Die muziek, die al van in de eerste gedichten - en niet enkel als motief - aanwezig is, bereikt hier een hoogtepunt.

De poëzie van Leonard Nolens is altijd een getuigende en een belijdende poëzie geweest. Eén die wilde rekenschap afleggen van een bestaan. Dat is ze ook in deze bundel. Maar ze is ook altijd muziek geweest, en hier meer dan ooit. Soms lijkt het zelfs alsof die muziek de betekenis overspoelt, krijg je als lezer het gevoel opgenomen te worden in die stroom van ‘opwolkend stofgoud’, van klanken en ritmen. Het gevoel dat het gedicht misschien en allicht wel iets zegt, maar dat het vooral toch zegt dat het zingt: ‘dat er samenzang bestaat. Die werd zich hier gewaar.’