Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 139

[p. 403]

Joris Gerits
Hoe fictief is deze vaderloze werkelijkheid
Kroniek

Nelleke Noordervliet, De naam van de vader. Meulenhoff, Amsterdam, 1993.

Vrouwen die tijdens de Tweede Wereldoorlog of in de maanden na het einde ervan een kind kregen van een Duitse soldaat waren moffenhoeren. Kinderen tijdens of na de bevrijding verwekt door een Amerikaanse, Canadese of Engelse vader was vaak geen beter lot beschoren dan hun lotgenoten met een foute moeder. Dat kan men nalezen in De brute bruiloft (Les noces barbares) van Yann Queffélec, de Goncourtprijs 1985. Een jonge Bretoense, eigenlijk nog een kind, wordt door drie Amerikaanse soldaten verkracht in de nacht voor hun definitieve vertrek naar het vaderland. Het zoontje, Ludovic, dat zij daardoor krijgt, wordt door de grootouders en haarzelf als een zondebok behandeld en tot zijn zevende op een zolder opgeborgen. Zijn latere stiefvader neemt hem wel in bescherming, maar kan niet beletten dat de moeder haar zoon volledig uit haar leven verbant.

Ludovic krijgt nooit antwoorden op zijn vragen naar zijn vader, want vragen stellen is voor de moeder die ze moet beantwoorden ook telkens opnieuw een ‘in Frage stellen’. Dat blijkt zo traumatiserend dat de moeder kiest voor de totale afwijzing. Zo wordt de enige die Ludovic kan helpen in zijn Vatersuche zijn geduchtste tegenstandster. In dromen en pseudobrieven creëert Ludovic zichzelf een vader. Maar om echt de waarheid over de vader te vernemen kan Ludovic niet om zijn moeder heen, die hem echter blijft afwijzen uit walging voor wat er die nacht gebeurd is. Ludovic, door een psychiater bedacht met een paranoïde functiestoornis, zal zijn moeder op het scheepswrak, waar hij als een oudaw woont, vermoorden en dan met haar (la mère) in zee (la mer) verdwijnen.

Waarom memoreer ik nu die roman van Queffélec, terwijl mij gevraagd was een kroniek over De naam van de vader van Nelleke Noordervliet te schrijven? Omdat de subplot van de Vatersuche in de roman van Noordervliet een perfect spiegelbeeld is van die in De brute bruiloft.

[p. 404]

Het hoofdpersonage Augusta in De naam van de vader is de dochter van een Duitse Wehrmachtsoldaat en een Rotterdamse moeder. Die trouwt nadien met een slager, Jan Teekens, die - in tegenstelling tot de stiefvader van Ludovic - het meisje terroriseert door haar in de koelcel tussen de stijve karkassen op te sluiten als straf voor vermeende misdrijven of met zijn bijl op het hakblok tussen haar gespreide vingers te slaan als in een circusnummer. Voor haar grootouders blijft zij het kind van een mof, over haar werd altijd gesproken als ‘dat kind’. Augusta's moeder verstoot haar in tegenstelling tot Ludovics moeder niet, hoewel Augusta de geboorte van een vijf jaar jonger broertje toch als een uitstoting ervaart. Hij is onschuldig en zij de schuldige. Zij belichaamt haar moeders zonde en haar broertje de vergiffenis. Dus besluit ze boete te doen. Haar moeder zal haar wel - heel summier - inlichten over haar echte vader, naar wie zij genoemd werd: August Schulz uit Weimar. In tegenstelling tot Ludovic uit De barbaarse bruiloft krijgt Augusta wel een goede opleiding en kan ze zich tot een normale vrouw van haar generatie ontwikkelen. Haar Vatersuche, in het tweede deel van de roman, gesitueerd in december 1989 in de DDR kort na de Wende, betekent geen échec al kan het ook geen bevrijding genoemd worden. Als Augusta, dan vierenveertig jaar oud, in Weimar aankomt, krijgt ze niet de minste hulp van de bureaucratie. Via het telefoonboek komt ze terecht bij de zus van haar vader, die een jaar tevoren overleden is. Zij hebben een aanvankelijk zeer afstandelijk, behoedzaam aftastend, maar later toch open gesprek over schaamte- en schuldgevoelens. Augusta's tante is na de oorlog getrouwd met een jeugdvriend van haar vader, Max Goldbach, een jood die de vernietigingskampen overleefd heeft. De communisten hebben er zijn bewondering afgedwongen door de schijn van waardigheid die zij hooggehouden en het minimum aan organisatie dat zij bewerkt hebben. Hij trad vol overtuiging toe tot de partij, maar ging zich na de zuiveringen, het neerslaan van de arbeidersopstanden en de stalinistische terreur medeplichtig voelen en verhing zich. ‘Hij overleefde de oorlog maar niet de vrede,’ zegt Vera Goldbach-Schulz ijzig resumerend.

Voor Augusta levert de zoektocht naar de vader dit resultaat op: door de verhalen, doordrenkt van schuld en dood, die zij van haar tante hoort, wordt ze wel niet bevrijd van haar verleden, maar kan zij het tenminste situeren.

In een lezing gehouden op 28 oktober 1993 in de reeks ‘Geheugen, spreek!’ van de Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam heeft Nelleke Noordervliet schrijven vanouds de methode genoemd om gebeurtenissen te verankeren in het geheugen van de mensheid. Aan het chaotische geheugen wordt een systeem opge-

[p. 405]

drongen. In haar jongste roman heeft Nelleke Noordervliet een systeem van jaartallen en plaatsen aan het geheugen van haar hoofdpersonage opgedrongen.

Een eerste jaartal is 1945, einde van de Tweede Wereldoorlog en geboortejaar van Augusta (en toevallig ook van de schrijfster) in Rotterdam. Hoe zij dat tijdstip verankerd heeft, heb ik via het contrast met de roman van Queffélec uiteengezet. ‘Auseinandersetzung’ met al zijn connotaties van uitleg, discussie, woordenwisseling, boedelscheiding is trouwens het meest geschikte woord om de manier van schrijven van Noordervliet weer te geven.

Een tweede jaartal is 1968 en de lokaties zijn Parijs en Praag. Daar was Augusta als studente aan de zijde van Melchior Beerbaum, een charismatische studentenleider van joodse origine met wie ze als beursstudente na een opvoering van Iphigeneia in Aulis door het studententoneel kennis had gemaakt. Met hem had ze in de Sorbonne naar Sartre geluisterd en tijdens de Praagse lente door Praag gelopen, gegidst door de enthousiaste schrijver Pavel Hasek, die toen opnieuw in zijn land was hoewel hij al twintig jaar in New York woonde. Zij voerden er geanimeerde gesprekken met de Tsjechische intellectuelen, te vergelijken met die van Benno Barnard en zijn dissidente vrienden in Het gat van de wereld een decennium van ondraaglijk genormaliseerd bestaan later. Die discussies worden in De naam van de vader ook rijkelijk met drank besproeid. Na afloop van een van die avonden had Augusta, aangespoord door Melchior, hartstochtelijk met Pavel gedanst en was even hartstochtelijk door hem op de mond gekust. In de nacht erop volgend, die van 21 augustus 1968, vielen de broedervolkeren Tsjecho-Slowakije binnen.

Die nacht met Pavel en Melchior wordt later in de verbeelding ingesponnen in een web van halve waarheden en hele mythen. Wie de vader is van Augusta's dochter, die geboren wordt tijdens de Maagdenhuisbezetting, blijft dan ook een ambigue vraag. Dat de lezer bij dat dubieuze vaderschap spontaan gaat denken aan de vergelijkbare relatie Ada-Onno-Max in Mulisch' De ontdekking van de hemel, waarin de Vatersuche eveneens een leidmotief is, ligt nogal voor de hand.

Een derde jaartal is 1989 waarin Augusta naar Weimar en Kreta trekt. Dat ze in Weimar op zoek gaat naar de invulling van ‘1945’, weten we al. Op Kreta gaat ze op zoek naar de invulling van ‘1968’, het huwelijk met Melchior Beerbaum dat erop volgde, de geboorte van het kind, de dood ervan als het vijf jaar is, meteen ook het tijdstip waarop Melchior uit haar leven verdween.

Naar Kreta gaat Augusta in het gezelschap van haar ex-minnaar Erik Abma, die voor de lezer het klankbord is voor de broks-

[p. 406]

gewijze onthullingen over de dood van het kind, verdronken bij het zwemmen tijdens een zomervakantie in de Dordogne omdat Melchior een tijdje meer oog had voor zijn boek, Pirsigs Zen and the art of motorcycle maintenance, dan voor zijn dochtertje. Reanimatie doet haar nog een tijdje plantaardig leven, waaraan Augusta uiteindelijk zelf een eind maakt. In een pathetische scène aan de rand van een klif met diep onder hen de zee, worstelen Augusta en Melchior op leven en dood. ‘Stirb und werde’ is een mogelijke keuze, leef en verwerk is de andere. De epiloog maakt duidelijk dat voor het tweede alternatief gekozen wordt.

In haar al geciteerde lezing gaf Nelleke Noordervliet als haar mening te kennen dat literatuur niet zozeer geïnteresseerd is in de werkelijkheid als wel in de beleving van die werkelijkheid. En in haar roman laat ze de jonge student geschiedenis, Melchior Beerbaum, een dialoog voeren met een docent over de taak van de historicus. Melchior komt daarbij tot het inzicht dat geschiedschrijving zonder inlevingsvermogen waardeloos is.

Het persoonlijke relaas had meer dan het feit het vermogen te ontroeren. Maar hoe die ontroering te behouden in een verhaal uit de tweede, derde hand? Hoe het incidentele ongeschonden te bewaren in het algemene? Hoe het overzicht te geven zonder ook maar een detail te veronachtzamen? De mensen die het verhaal meedroegen in de houding van hun hoofd, in de kromming van hun rug en in het kloppen van hun hart stierven uit. Wat bleef waren de woorden. Er was niets anders dan de taal. Maar het was niet genoeg, het was nooit genoeg. Taal is in dienst van misleiding een scherp ciselerend instrument, maar in dienst van de waarheid een stompe bijl. Dat besef voorgoed te kort te schieten verlamde hem. De angst niet te voldoen aan zijn eigen standaard deed iedere poging stranden. Hij gaf zijn studie op.

Deze passus bijna aan het einde van De naam van de vader drukt uitstekend de tour de force uit waartoe Noordervliet zich in haar historische fictie telkens verplicht: in een historisch nauwkeurige context, die pretendeert een algemeen overzicht te bieden, geloofwaardige personages hun persoonlijke en onoverzichtelijke geschiedenis te laten vertellen.

Nelleke Noordervliet doet dat door op een eclectische en ironische manier te forenzen tussen historische feiten, ethische stellingen, literaire citaten, filosofische beschouwingen, maatschappelijke opvattingen, mythische verhalen, therapeutische dromen.

‘Geschiedschrijving maakt een bouwtekening achteraf van een huis dat al is afgebroken,’ zegt een van de personages. Het tegenovergestelde doet de romanschrijfster Nelleke Noordervliet: zij maakt een gedetailleerde en precieze bouwtekening vooraf van

[p. 407]

een huis dat in de lectuur opgebouwd wordt en alleen als beeld bestaat.

In dat bouwplan van De naam van de vader zijn een aantal hulplijnen blijven staan die aanleiding geven tot doffe vlekken op het beeld.

Zo'n hulplijn is het personage Wytze Gaastra, een oud studiemakker van Melchior Beerbaum, die uit het niets opduikt met een flutverhaal over huur die hij plots zou moeten betalen ondanks een twintig jaar geleden mondelinge toezegging van het tegendeel. Noordervliet kon blijkbaar niets beters verzinnen om de figuur van de al jaren afwezige ex-man weer op de voorgrond te brengen. En ook na de dood van Gaastra is de reden waarmee Erik Abma, de ex-minnaar van Augusta, opgezadeld wordt om Melchior te gaan opsporen, namelijk inlossing van een ereschuld met als onderliggend motief wraakzucht, op zijn zachtst gezegd schimmig en grotesk.

Een andere mij storende hulplijn is de wat al te nadrukkelijke symboliek: dat de vader van Augusta gestorven is op de verjaardag van Goethe en die van Melchior op de dag dat Rudi Dutschke door zijn hoofd geschoten werd, tot daar toe, maar dat de tegenstelling tussen Augusta met haar rubensiaanse vormen (‘een prachtig raadselachtig met vlees bekleed rotsblok’) en de leptosome, anorectische fotografe Eva moet dienen als getelescopeerd beeld van de evolutie die Augusta heeft meegemaakt hoeft voor mij niet zo expliciet.

Verder is het ook opvallend hoe Noordervliet het verhaal van Augusta, een verhaal van offer, schuld en waarheid nu eens onderbouwt met sterke verhalen uit de wereldliteratuur (Dostojevski, Kafka, de Griekse tragedieschrijvers) en dan weer ondermijnt met triviale soap-avonturen zoals dat van Trudy Koperwiek, de stereotiepe secretaresse die de even stereotiepe mannenverbeelding op hol doet slaan.

Om nog een laatste maal te citeren uit haar lezing van 28 oktober 1993: ‘De essentie is dat literatuur betovert. Even, hevig, of langdurig. En of de tovenaar een konijn denkt te toveren, terwijl zijn publiek een duif ziet, is van minder belang dan het feit van magie zelf.’ Nelleke Noordervliet heeft mij in De naam van de vader ervan overtuigd, door het even laten zien van een detail of het even laten vallen van een uitspraak die later in de lectuur in een groter geheel ingepast wordt en een sublieme meerwaarde krijgt, dat zij een groot tovenaar met woorden is, waarin een felle bewogenheid vervat ligt. Maar de bladzijden waar zij konijnen tovert, terwijl ik geacht word duiven te zien, heb ik vlug omgeslagen.