Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 210]

Bart Vervaeck
Kroniek
Aan deze zijde van het litteken

Patricia de Martelaere, Littekens. Meulenhoff/Kritak, Amsterdam/Leuven, 1990, 163 p.

Eva, een studente geneeskunde, verlaat haar vriend Vincent en keert met de trein terug naar haar ouders. ‘En zo leek het alsof je nooit ergens heen ging, maar altijd alleen maar terugkeerde’ (p. 5). Die terugkeer is echter een onmogelijkheid. Thuis blijkt er niets meer te bestaan dat Eva kan weghouden van Vincent. Al gauw gaat ze dan ook weer bij haar vriend wonen. Er volgen nieuwe ruzies en nieuwe reizen naar een thuis dat voorgoed verloren gegaan is. Wanneer Eva op het einde van het verhaal weer op de trein naar huis zit, ‘leek het of alles gewoon voor altijd behouden bleef en de beelden zich op het netvlies boven elkaar stapelden. [...] Eva vroeg zich af hoevele malen ze op deze manier, vechtend tegen de tranen en de misselijkheid, naar huis was teruggekeerd. Het waren talloze malen, en toch leek het, alles te zamen, maar één keer te zijn geweest. Het landschap was hetzelfde, en ook de treinen en de gedachten waren dezelfde. [...] Het was een filmscène die was opgenomen en regelmatig weer werd afgedraaid’ (p. 152).

Eva pendelt heen en weer tussen haar oorsprong (het huis van haar ouders) en haar heden (de flat van Vincent). Die pendelbeweging belet elke voortgang: het heden is niet meer dan een herhaling van het verleden. En een toekomst zal er nooit zijn: ‘De angst sloeg haar om het hart bij de gedachte dat er nooit een toekomst zou komen. Alles zou voor altijd blijven zoals het altijd was geweest’ (p. 94).

Het leven mag dan wel een rusteloze beweging zijn, het is tegelijkertijd een stilstand. Het geraakt niet vooruit. Daarom haat Eva dat leven en verlangt ze naar de dood: ‘In de dood was er tenminste vooruitgang, terwijl in het leven alles altijd maar bleef ronddraaien. In de dood at het lichaam eindelijk zichzelf op’ (p. 96). Dat vindt Eva positief, want ze heeft een grote afkeer voor elk levend lichaam.

Het levende lichaam is onzuiver omdat het beheerst wordt door een geest. ‘Eva was tot de slotsom gekomen dat er helemaal geen geest bij het lichaam behoorde. Het lichaam was van nature onbezield en leeg’. Slechts in de dood verlaat de geest weer het lichaam, ‘dan werd het losgelaten en toonde het zich eindelijk, heel even, in al zijn zuiverheid’ (p. 96).

Vandaar Eva's voorliefde voor de lessen anatomie en voor de dissectie. Tijdens het leven ziet men het lichaam alleen aan de buitenkant, en dat wekt bij Eva slechts afkeer op. Vrijen vindt ze walgelijk. Dank zij de dood ziet men het lichaam ook aan de binnenkant, en die vindt Eva ‘veel mooier dan de buitenkant, veel toegankelijker, veel verleidelijker. [...] Dit was het enige volmaakte: de koude bestendiging van het gezuiverde lichaam’ (p. 58-59).

Een belangrijk onderdeel van die zuivering is het stilvallen van de bloedsomloop. ‘Het bloed was een bestanddeel van de geest, besmeurd door de kringloop van het leven en bestemd om, net als menstruatiebloed, te worden afgevoerd’ (p. 134). Het bloed symboliseert de onrustige beweging van het leven: steeds wordt hetzelfde parcours afgelegd

[p. 211]

zonder dat er van enige voortgang of verandering sprake is. De dood stopt deze onzinnige beweging.

Eva staat niet alleen met haar verlangen naar de dood. Ook haar vriend koestert die emotie. Die wordt bij hem een bewuste drang naar zelfmoord: ‘Hij dacht aan verongelukken, te pletter rijden. Hij hoopte dat het als vanzelf zou gebeuren’ (p. 91). Op het einde belt hij Eva op om te zeggen dat hij zelfmoord gaat plegen (p. 148). Daarna hoort ze niets meer van hem. Ze keert weer naar huis terug, legt zich te slapen en ziet in haar verbeelding het dode lichaam van haar vriend: ‘Voor het eerst vond ze zijn lichaam mooi, voor het eerst verlangde ze naar hem. [...] Ze was niet bang. Hij zou niet meer bewegen’ (p. 160-161). Alleen het dode lichaam is begerenswaardig.

De afkeer voor het levende lichaam zorgt ervoor dat Eva ook walgt van haar eigen lijfelijkheid. ‘Ze vond haar schouders te breed, haar heupen te mollig en haar benen te gespierd. [...] Ze walgde bijna van zichzelf. Was ik maar dood, dacht ze. Ze besloot nooit meer te eten’ (p. 71-72). Ze lijdt inderdaad aan een vorm van anorexia, ze eet zo min mogelijk (p. 79) en vindt dat ze nooit mager genoeg kan zijn (p. 100). Zoals de psychologie leert, gaat die magerzucht hand in hand met vraatzucht. Boulemie, heet dat dan. ‘Ze had zin om in bed te kruipen en te slapen tot ze, drie weken later, graatmager zou ontwaken. En ze had zin om te eten, heel veel te eten, zoete dingen, taarten met slagroom, bonbons, botercakes en schuimpjes’ (p. 100).

Zoals Eva pendelt tussen thuis en Vincent, zo twijfelt ze tussen vasten en vreten. Tussen zuiverheid en bezoedeling. Tussen zelfbeslotenheid en verbondenheid. Op al deze niveaus is de twijfel eindeloos. Er is geen voortgang. Alles gaat eindeloos heen en weer. De beweging lijkt in een lege ruimte plaats te vinden. Dat sluit aan bij Eva's lichaamsopvatting. Eten impliceert een heen en weer gaande beweging tussen binnen en buiten, maar bij Eva heeft die beweging alle zin en oriëntatie verloren omdat ze zich blijkbaar in het ijle voltrekt: ‘Toen alles op was voelde ze zich nog even hongerig als tevoren en begon ze gewoon opnieuw met eten. Wat ze ook at, het leek door haar lichaam heen te vallen’ (p. 146).

De samenhang van tegengestelden als anorexia en boulemie is slechts één vorm van een dieper liggende samenhang in Eva's karakter. Al het positieve roept voor haar het negatieve op. En omgekeerd. Zo is een liefde pas echt als ze onecht is en blijft. Ze mag niet vervuld worden, want een droom die uitkomt is een nachtmerrie. Dat blijkt wanneer Eva haar irreële liefde voor de oudere architect Hugo Brenner werkelijkheid ziet worden. De reële ontmoeting met de man, vervult haar met ‘afschuw’ (p. 112), en toch: ‘Ze had het talloze malen voordien gedroomd en in de dromen was het altijd mooi geweest’ (p. 122).

Zoals het positieve elk moment kan omslaan in het negatieve, zo is ook de omgekeerde beweging mogelijk. Zo ervaart de hoofdfiguur het afscheid van Vincent niet als een straf of een verlies maar ‘veel meer als een bekroning’ (p. 146). Vincent vertoont dezelfde paradoxale omkering van tegenstellingen. Uit zijn onmacht puurt hij zijn kracht, zo bij voorbeeld wanneer hij Eva bekent dat hij eigenlijk niet kan studeren: ‘Er klonk iets van triomf in zijn stem, alsof hij door haar te bewijzen dat hij het niet kon eindelijk het overwicht op haar had weten te krijgen’ (p. 120).

Deze kantelingen tussen het positieve en het negatieve zijn eindeloos. De hoopvolle verwachtingen rond Brenner slaan om in vernietigende realiteiten, maar die worden dan weer positief: ‘Zo zou alles toch nog worden zoals ze altijd had gevreesd [...], zodat het leek alsof ze op het gevreesde had gehoopt’ (p. 111).

Door deze verwarring van het positieve met het negatieve heeft Eva geen

[p. 212]

enkel houvast om haar emoties te ordenen. Als ze kwaad is, voelt ze tegelijkertijd ook tedere ontroering (p. 68). Als ze bemint, haat ze ook (p. 51). Er zit geen duidelijke ontwikkeling of lijn in haar gedrag. Dat wordt symbolisch getoond door een ritueel dat de bijgelovige Eva zichzelf eigen heeft gemaakt. Voor ze in bed kruipt, draait ze vier keer rond (p. 44). En langzaam aan wordt dat ronddraaien een magische handeling die in alle moeilijke situaties gesteld wordt. Eva trappelt letterlijk ter plaatse, ze geraakt niet vooruit.

Het gebrek aan voortgang en oriëntatie is uiteindelijk een gebrek aan ‘karakter’. Aan identiteit en zelfgevoel. Eva vindt zichzelf een minderwaardig schepsel dat eigenlijk niet beter verdient dan gestraft te worden. Van Vincent houdt ze het meest wanneer die haar onheus behandelt: ‘In werkelijkheid hield ze het meest van hem wanneer hij haar eruit had gegooid, en ze in het holst van de nacht voor de deur stond te huilen en te roepen’ (p. 49).

De dood maakt de mens zuiver. In het leven heeft de dood een handlanger die ook een zuiverende functie vervult, en dat is de pijn. Pijn verdrijft de bezoedeling eigen aan het dagelijkse leven: ‘Het voortdurende bewustzijn van de kwetsuren slorpte al het overige op en gaf de dingen een waas van onwaarschijnlijkheid. Eva voelde zich met zichzelf verzoend. Ze voelde zich bijzonder, onstoffelijk, bijna heilig’ (p. 65). Er zijn echter twee voorwaarden waaraan voldaan moet worden alvorens de pijn helend kan werken. Ten eerste moet het lijden een duidelijke oorzaak hebben. Er moet namelijk een overtreding gebeurd zijn, waarvoor de pijn dan als straf kan gelden. Zo denkt Eva na over haar romance met Brenner: ‘Het liefst van al had Eva alles aan Vincent zelf verteld. Hij zou haar hebben geslagen, hij zou haar het huis hebben uitgegooid, maar ze zou een pijn hebben gehad die tastbaar was en die beperkt kon blijven. [...] Ze had hem willen vertellen dat ze van een ander hield, zodat hij haar ervoor had kunnen straffen’ (p. 122-123).

Ten tweede moet de pijn zuiver lijfelijk zijn. Hij mag niet bezield zijn, net zoals het lichaam maar zuiver is wanneer het ontzield is. Zo krijgt Eva hoofdpijn wanneer Vincent haar verlaat: ‘Het was een zuiver lichamelijke pijn, bijna zonder enig bewustzijn, het was de pijn van hersenen waarin werd gesneden onder volledige verdoving. Er was geen manier om eraan te ontkomen. Eva sloot de ogen en gaf zich over aan de pijn. Het was ondraaglijk en tegelijk gaf het haar een gevoel van diepe vervulling’ (p. 157).

Op deze manier werkt een straf bevrijdend. Affectie en tederheid daarentegen werken beperkend. Als blijkt dat Brenner haar bewondert, verliest Eva op slag alle waardering voor hem. Een man die van zo'n minderwaardige vrouw kan houden, verdient geen liefde. ‘Nu voelde ze zich opgelucht dat ze hem belachelijk kon vinden, en tegelijk deed het haar pijn, alsof ze erbij verloren had. Ze had gewild dat hij zich tegenover haar anders zou hebben gedragen en toch wist ze niet hoe. Want eigenlijk had hij zich gedragen zoals ze had moeten hopen dat hij zich gedragen zou’ (p. 108).

Zo vernietigt Eva zichzelf: ‘Het was duidelijk dat niemand haar kon helpen, dat niemand haar iets kon geven. Ze had het altijd al geweten. Het was een ware opluchting, te bedenken dat ze het alijd bij het rechte eind had gehad’ (p. 111).

Littekens is een boek over zelfvernietiging en zelfverminking. Het analyseert de duizend-en-één subtiele manieren die de mens gebruikt om zichzelf te fnuiken. Het lijkt alsof een mens zichzelf voortdurend nieuwe littekens wil toebrengen. Deze treurige dwang gaat terug op een eerdere wonde die nooit volledig verdwenen is. Over de buik van Eva loopt een ‘gekartelde streep [...] als een lange ritssluiting met in het midden, als een soort drukknoop, de navel. Het was

[p. 213]

het litteken dat was overgebleven nadat Eva, toen ze een jaar of twaalf was, in een populier was geklommen om te bewijzen dat ze een jongen was, en toen een heel eind langs de stam naar beneden was geroetsjt’ (p. 29).

Maar Eva heeft ook andere verklaringen voor het ontstaan van dat teken. Ze verzint verschillende verhalen. Aan Vincent vertelt ze: ‘Ik had een film gezien. [...] Over een man die zijn eer had verloren en toen harakiri pleegde. [...] Ik wilde het ook proberen, [...] maar dan met een broodmes en over de hele lengte’ (p. 75). Aan Brenner geeft ze een andere verklaring: ‘“Mijn man,” zei ze. “Mijn man heeft het gedaan. Met een broodmes”’ (p. 130). Het litteken is met andere woorden de bron van velerlei verhalen. En Vincent antwoordt op de fabel van de harakiri: ‘Ik hou meer van het verhaal van de boom’ (p. 75).

Verhalen ontstaan aan littekens, aan onverwerkte wonden. Ook Vincent draagt een duidelijk litteken. Op zijn voorhoofd loopt een overdwarse lijn, een restant van een nooit nader gespecificeerd autoongeluk (p. 63). De oorzaak van het teken blijft hier al even vaag als bij Eva. Het litteken is duidelijk zichtbaar, maar de oorzaak is onduidelijk. Ze is verzonken in een schemerig verleden en vraagt om verhalen ter verduidelijking. Zo'n verhaal is Littekens. Het is een bijna psychoanalytische speurtocht naar de oorsprong van het menselijke onbehagen.

Zoals Eva nooit duidelijk aangeeft welke nu de echte oorzaak van haar litteken is, zo geeft De Martelaere nooit aan waar de ultieme grond voor de menselijke zelfverminking gezocht moet worden. De roman suggereert dat er zo geen eenduidige grond is. Er is wel de uitzichtloze verhouding met de ouders, en vooral de wondere haat-liefdeverhouding tussen Eva en haar moeder. Maar de informatie die De Martelaere hierover geeft, is te summier om te besluiten dat de bron van alle leed in de opvoeding gelokaliseerd is.

Toch is de verhouding met de moeder de essentiële sleutel tot het raadsel. Eva vindt haar moeder vies. Ze wil niet door haar geholpen worden. Desondanks wordt ze ook ontroerd door de gedienstigheid en de onopdringerigheid van haar moeder. In feite is haar wrok niet zozeer gericht tegen haar moeder als individu, maar tegen de moeder als bron van het zo gehate leven. ‘Ze dacht aan de opening tussen de benen van haar moeder, waar ze uit was gekomen, en ze schudde het hoofd van ongeloof en weerzin, ze zou er alles voor hebben gegeven dat het niet zo zou zijn gebeurd’ (p. 133). Dit is het allereerste litteken: de geboorte. De bron van het leven is meteen de bron van de ellende. Hier wordt de basis gelegd voor de merkwaardige versmelting van positieve en negatieve elementen, die zo karakteristiek is voor Eva.

Het is niet verwonderlijk dat Eva een schijnzwangerschap ontwikkelt. Op die manier hoopt ze het primaire litteken ongedaan te maken: ‘Ze droomde dat het kind groeide en dat het de naad van het litteken deed openspringen’ (p. 134). Zo zou ze toegang krijgen tot de binnenkant van haar lichaam, de zuivere kant die normaal alleen na de dood toegankelijk wordt. Het litteken is de verbinding tussen binnen- en buitenkant. Het is het aan de buitenkant zichtbare teken dat over de binnenkant vertelt. ‘Soms, wanneer hij in bed met zijn hoofd op haar buik lag, stelde Vincent zich voor dat hij de wonde ook werkelijk als een rits zou kunnen openen en dat hij dan in Eva's verborgen binnenste zou kunnen kijken’ (p. 29).

Maar deze hoop om ooit achter het litteken te kunnen zien, is ijdel. Eva's zwangerschap is slechts schijn, en ook Vincent zal nooit doordringen tot de geheime binnenwereld van Eva. Symbolisch daarvoor staat het gebruik van twee dagboeken. Eva heeft een geheim dagboek waarvan ze weet dat Vincent het leest. Daarin schrijft ze niets an-

[p. 214]

ders dan banaliteiten, uiterlijkheden. Bij haar vriendin Karen heeft ze een tweede dagboek waarin ze het wel heeft over de dingen die haar echt bezighouden (p. 47). Of ze daarmee daadwerkelijk doordringt tot de wereld achter de littekens, is echter de vraag. Het blijft een raadsel of de geschreven taal in staat is die wereld te verkennen.

Dat is meteen ook de essentiële vraag die deze roman stelt: is er een taal die littekens kan doen openbarsten? Voor De Martelaere kan een dergelijke opening in geen geval gezocht worden in een explosieve, beeldrijke en experimentele taal. Littekens is geschreven in een koele, droge en analytische stijl die het verhaal vaak de allure geeft van een psychoanalytische case-study. In korte zinnen en in eindeloos meanderende conversaties toont De Martelaere hoe mensen zichzelf telkens opnieuw verminken. En hoe ze, net als de schrijfster, zoeken naar een ruimte voorbij het litteken.