Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 207]

Koen Vermeiren
Kroniek
Een literair memorandum van Pierre H. Dubois

Pierre H. Dubois, Een soort van geluk. Memoranda 1952-1980. Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 1989, 344 p.

Een soort van geluk is het derde en laatste deel van de autobiografische trilogie Memoranda en bestrijkt de periode 1952-1980. Dubois kijkt terug op een leven waarin literatuur en schrijvers een grote rol hebben gespeeld en maatschappelijke, politieke en sociale gebeurtenissen niet onopgemerkt zijn voorbijgegaan. En het is precies door die verruimde visie op de behandelde periode en door de veelvuldige contacten met andere auteurs dat dit ‘gedenkboek’ gaat aanleunen bij het genre van de memoires, waarin het eigen leven in een bredere context wordt geplaatst en een duidelijk afgebakende periode wordt beschreven. De innerlijke wereld van de schrijvende en reflecterende ik-figuur blijft evenwel centraal staan doorheen het boek, waardoor de tekst zich op het snijpunt van autobiografie en gedenkschrift bevindt.

Dubois vangt zijn terugblik aan op het moment dat hij en zijn vrouw Simone, die trouwens heel nadrukkelijk aanwezig is in dit Memorandum, zich in Parijs bevinden, het toenmalige centrum van het naoorlogse culturele leven in Europa. Onder invloed van het existentialisme en vooral dan van Sartre, gaat Dubois nadenken over het engagement in de literatuur. De oorlog heeft hem immers geleerd dat het op bepaalde tijdstippen in de geschiedenis bijna onmogelijk is om geen politiek standpunt in te nemen. Want wie dan niets deed, ‘werkte mee door niet tégen te werken’ (p. 13). Toch wil Dubois - in tegenstelling tot Sartre - zijn schrijverschap niet volledig laten samenvallen met of verbinden aan een of andere politieke of maatschappelijke verantwoordelijkheid, aangezien geen enkele partij de functie en de vrijheid van het individu vooropstelt. Ik kan hem daarin absoluut geen ongelijk geven en meen zelfs dat een schrijver zijn kritische distantie en integriteit dreigt te verliezen indien hij zich tot partijpolitieke opvattingen laat verleiden. Die zijn immers altijd op de maat van de massa gesneden en zijn daardoor veel te onderhevig aan allerlei opportunistische en electoraal-geïnspireerde stellingnamen en koerswijzigingen.

Wat Dubois indertijd zo aantrok in Parijs was juist de creatieve discussie die voortvloeide uit de verschillende standpunten van kunstenaars en filosofen en die een individuele en persoonlijke ontplooiing mogelijk maakte. Ook het schrijverschap kan bij deze ontwikkeling een belangrijke rol spelen, al ontleent het zijn rechtvaardiging in de eerste plaats aan zichzelf, ‘dat is zijn gezag en daar ligt zijn engagement’ (p. 20). Iedere schrijver moet immers voor zichzelf trachten te achterhalen wie of wat hij is - want dat kan niemand voor hem doen - en op welke manier hij het best gestalte kan geven aan zijn eigen innerlijkheid. Dat is niet alleen de schrijfopvatting waaraan Dubois altijd is blijven vasthouden, maar in feite ook zijn belangrijkste thema. Schrijven biedt inzicht in zichzelf - ik noem het graag ‘visueel denken’ - en daardoor bijna automatisch in de sociale, culturele en politieke wer-

[p. 208]

kelijkheid waarvan de auteur deel uitmaakt. Soms leidt dit zelfbewustzijn tot ‘een soort van geluk’, maar het kan natuurlijk evengoed een ontnuchterend of zelfs negatief beeld doen ontstaan omdat het zaken aan het licht brengt waarvan men vroeger geen weet had. Want schrijven is, naast een zelfonderzoek, óók ‘een stap in het onzekere’ (p. 41). Ik kan Dubois' overtuiging alleen maar beamen en ben het inderdaad oneens met diegenen die, meestal in navolging van Elsschot, beweren dat men altijd het slot van een roman of verhaal moet kennen vooraleer men eraan begint. Wél mag men zijn thema geen moment uit het oog verliezen.

Vanaf het moment dat Dubois gaat meewerken aan Het Vaderland, namelijk 1 augustus 1952, komen zijn talrijke contacten met andere schrijvers - gelijk-gezinden en andersdenkenden - op de voorgrond. Opvallend daarbij is dat Dubois ten opzichte van hen geen kritiek schuwt, terwijl hij toch mild en begrijpend blijft. Hij oordeelt wel, maar veroordeelt nooit en het hedendaagse scheldproza, dat zo vaak met hoogstaande en gedurfde polemiek wordt verward, is aan hem gelukkig niet besteed. Dubois' stijl is overal even sereen en genuanceerd, zonder dat hij evenwel een eigen mening of standpunt uit de weg gaat. Bovendien is er bij hem niets terug te vinden van de hautaine houding die veel Noordnederlanders menen te moeten aannemen tegenover de Vlaamse literatuur, meestal uit onwetendheid. Integendeel, Dubois toont zich niet alleen een kenner van de Zuidnederlandse letterkunde uit de behandelde periode, maar schrijft ook met veel waardering over auteurs als Maurice Gilliams, Willy Roggeman, Paul de Wispelaere of René Gijsen (met de laatste drie vormde hij trouwens gedurende vier jaar de redactie van het tijdschrift Komma, waarvan ook Julien Weverbergh deel uitmaakte, tegenover wie Dubois blijkbaar wel enige reserves heeft).

Verder schrijft hij over zijn contacten met mensen als: Geert van Oorschot, wiens moeilijk karakter ook nu weer naar voren komt; Bordewijk, die afstandelijk en stug in de omgang was; Jan Greshoff, die voor Dubois een soort vaderfiguur betekende; en Georges Simenon (mijns inziens het boeiendste portret), een man zonder pretentie, maar met radicale ideeën over vrouwen en seksualiteit, die Dubois in verband brengt met de complexe relatie tussen Simenon en zijn moeder.

Niet minder belangrijk zijn Dubois' confrontaties met historische figuren als de schilder Francesco Guardi en Leonardo da Vinci, in wie hij niet alleen ‘een verkenner van het onbekende’ ziet, ‘iemand die iets te weten wilde komen, niet een man die zich verbeeldde dat hij al wist’ (p. 111), maar ook een tragisch genie, omdat hij heel goed moet hebben beseft dat zijn drang naar kennis wel onvolledig moést blijven. Ook de studies over leven en werk van Marcellus Emants en Belle van Zuylen hebben invloed gehad op Dubois' eigen schrijverschap.

Naast deze talrijke literaire en culturele ontmoetingen gaat er voor Pierre Dubois ook een grote bekoring uit van sommige, vaak nogal romantisch gekleurde en idyllische plaatsen, zoals de Italiaanse kunststeden, en dan vooral Venetië en Firenze (Florence voor onze noorderburen), en Torri del Benaco (aan het wondermooie Gardameer). Daar treft hij een sfeer aan die hem helpt bij het vinden van de juiste ‘grondtoon’ en die ook aanwezig is in zijn eigen romans en verhalen. Schrijven is voor Dubois immers grotendeels een intuïtief proces, dat niet alleen wordt beheerst door een persoonlijke thematiek, maar ook door onvoorziene bewegingen en door een ‘noodzakelijke verbinding van toeval en onvermijdelijkheid’ (p. 219). En zo komen alle ervaringen, gedachten en herinneringen uiteindelijk samen in de literaire

[p. 209]

werkelijkheid, die er zin en betekenis aan moet geven.

Het portret dat uit dit derde Memoranda-deel naar voren komt is er inderdaad een van iemand wiens bestaan wordt beheerst door de geschreven reflectie, door de literaire vormgeving en het eeuwige gevecht met de stijl. Schrijven betekent voor Dubois een manier van leven, dat is duidelijk, die nu eens als een dwang wordt aangevoeld, dan weer als ‘een soort van geluk’. Niet iedere bladzijde in dit lijvige boekwerk is even boeiend - sommige ontmoetingen of gebeurtenissen worden te lang uitgesponnen en de wat plechtstatige schrijfstijl van Dubois werkt een zekere monotonie in de hand - en ongetwijfeld zal de lezer zich in zijn oordeel mee laten leiden door zijn eigen literaire interesses en voorkeuren. Maar dit doet niets af aan de onbetwistbare cultuur- en literair-historische waarde van dit autobiografische geschrift, dat volledig in het verlengde ligt van Dubois' eigen romans en de neerslag vormt van een schrijvers-leven in het teken van de Literatuur.