Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 135

[p. 694]

Johan van Iseghem
Schilder met de pen, dichter met het penseel
Een tweeluik met Gezelle en Van Gogh

Niet altijd beschikt een spreker over het academische privilege zelf de inhoud van zijn tekst te mogen bepalen. Meestal wordt men met zijn redevoering op een sokkeltje in de wind geplaatst, zoals de molens van Brugge hier net om de hoek, op de hellingen van de Kruisvest. Ergens blaast iemand het onderwerp, en men begint te draaien. Een beetje zoals Gezelle misschien, bij wie het bisdom dan nog voortdurend koren op de molen legde.

Vandaag heeft men mij adem en vrijheid gelaten, met het daarmee samenhangende probleem dat ik dus zelf ook een titel moest vinden. ‘Schilder met de pen, dichter met het penseel’, heb ik die dag gezegd. Ik voeg daar in de kleine lettertjes van een voetnoot meteen bij dat ik dat niet helemaal zelf heb gevonden: de gedachte ontleende ik aan de ondertitel die Bert Verbist in 1952 gaf aan zijn studie over Timmermans, ook al gaat het vandaag om een tentoonstelling met originele handschriften en drukken van Guido Gezelle.

Op ditzelfde moment loopt in Nederland de grote Van Gogh-expositie, die oorspronkelijke boeken en tekeningen bijeenbrengt van een ander geniaal meester. Gezelle leefde tussen 1830 en 1899, Vincent van Gogh van 1853 tot 1890. Hun levens overlappen mekaar dus zowat compleet. Ook in hun kunst zijn er raakpunten: door een merkwaardige combinatie van onderlinge gelijkenissen en fundamentele verschillen, profileren hun portretten als het ware mekaar. Van deze gedachte, die mij al heel lang bezighoudt, wil ik op deze plek een aantal aspecten kwijt. Ik voelde mij in mijn voornemen gesteund toen ik in de catalogus las dat ook Jozef Boets in deze confrontatie gelooft. Zoals Gezelle schilderde met de pen, zo dichtte Van Gogh met het penseel. In de titel gaat het bij mij dus duidelijk om twee verschillende mensen.

Eigenlijk vormen ze een tweeluik. Hun leven en werk zijn een diptiek boven het altaar van de 19de-eeuwse kunst. Van Gezelle hebben we zowat alleen foto's in zwart-wit gekregen, de kleuren van albe en soutane. Zijn beeld is een fijne en serene grisaille naast het fel en breed geborstelde portret van Van Gogh, getormenteerd en kleurrijk. Gezelle is wat behoedzaam om een pijnlijke rechterhand, een kwaal van lichamelijke aard door het leven hem aangedaan. Van Gogh verbergt het afgesneden linkeroor, teken van de psychische verwarring die hij zelf niet altijd wilde bezweren. Op het tweeluik met hun afbeeldingen staan hun kwellingen tweemaal links: de lens van een toestel vangt de werkelijkheid anders dan de spiegel die helpt bij het zelfportret.

Om te beginnen vertonen hun biografieën anekdotische parallellen, waarvan ik er enkele grijpgraag op een rijtje

Tekst van de toespraak bij de opening van de tentoonstelling ‘Gezelle in origineel’, Guido-Gezellemuseum Brugge, 19 mei 1990.

[p. 695]

zet. Ze stamden af van sterk religieuze ouders, en van allebei werd bij de geboorte het ergste gevreesd. Financiële problemen speelden een rol tijdens hun studies, en heel vroeg ontwaakte hun sterke missioneringsdrang. Gezelle kreeg de kans niet om daaraan gestalte te geven. Van Gogh greep die kans maar zelf - dat is meteen al een typisch verschil - maar identificeerde zich teveel met de sociale ellende om de zaken meester te blijven.

Beiden waren zowat 27 jaar toen ze het besluit namen om definitief naarbuiten te treden met hun artistieke roeping: Gezelle ging werken aan zijn debuut, Van Gogh schreef in juli 1880 dat een omgeving met schilderijen hem tot ‘geestvervoering’ bracht; in september getuigde hij dat zijn moedeloosheid verdween zodra zijn potlood tekenen kon.

Guido Gezelle moest zijn hele leven bijspringen - vaak ook financieel - voor zijn onpraktische broer Jozef, die hij satirisch een ‘verlorenbrood’ noemde. In de Jubileumuitgave schreef Baur bij het gedicht dat Jozef ‘een origineel’ was, al zal hij daar natuurlijk niet mee bedoeld hebben dat zijn foto vergroot op deze tentoonstelling over ‘Gezelle in origineel’ had moeten staan. Maar Van Gogh was niet veel handiger. Gauguin, die een tijd met hem samenwoonde in het gele huis te Arles, getuigde dat Vincent soep maakte zoals hij verven mengde: alle kleuren in één pot, en dan roeren. Dus ging ook Van Gogh maar aankloppen bij zijn broer Theo, om geld en brood te bedelen. Had Gezelle hem gekend, zijn gedicht had hem probleemloos bij ‘onbetaalde wisselbrieven’ en ‘bodemlooze vaten’ geklasseerd.

Guido Gezelle was op het einde van zijn leven ‘krank van zinnen’, schreef zijn neef Caesar. In zijn tekst voor Le Journal van 17 maart 1901 noteerde Mirbeau over Vincent van Gogh: ‘Il est mort sinon fou, du moins le cerveau malade’. De verwoording was dus zeer gelijkaardig, al verbergt ze bij Van Gogh eufemistisch het ravijn van de volstrekte waanzin. Zowel bij Gezelles als bij Van Goghs overlijden steeg er een luid gejammer op in de hoek die hem nooit had erkend. Misschien is ook dàt maar menselijk. Hun dood was in ieder geval het startsignaal om bibliotheken vol te schrijven, waarbij men van allebei inmiddels erkent dat ze de spoorslag hebben gevormd tot een vernieuwing van de lyriek of de schilderkunst.

Gezelle wordt verder geëerd, onder andere in het tijdschrift ‘Gezelliana’. Plezierig daarbij is wel dat toen de Duitse expressionist Emil Nolde in 1905 verzocht werd om tot Die Brücke toe te treden, hij voorstelde om de groep liever ‘Van Goghiana’ te noemen. De parallel tussen beide kunstenaars wordt helemaal bont als we zien dat zowel het borstbeeld van Van Gogh te Saint-Rémy als dat van Gezelle te Kortrijk onlangs de kop werd afgeslagen: tot in de beeldenstorm hebben ze zo hetzelfde lot gedeeld.

Maar het zou goedkoop zijn de vergelijking tot toevallige weetjes te reduceren, ook al is onze tijd beperkt. Wat was hun levensvisie? En hun kunstenaars-droom?

Van Gogh beleefde de wereld als een wilde worsteling met de tentakels van de wanorde. Elke veeg van potlood, penseel of tempermes was een bezwering, een toverformule die de dingen als een kramp op hun plaats moest houden. De tragiek van zijn persoonlijkheid - en dat werd duidelijker naarmate zijn leven vorderde - was dat de wanorde voor een groot deel uit hemzelf oprees. Het werpt een droevig licht op al die zelfportretten: alsof hij het instinctief aanvoelde, en ook zichzelf voortdurend wilde herkennen en situeren.

Zijn oeuvre was een reisgids die hij zelf maakte: dolend registreerde hij, bracht hij leven en wereld in kaart. Een andere keuze was er niet: Van Gogh had alle bestaande wegwijzers met het schuim op zijn mond aan spaanders

[p. 696]

gehakt. In de hitte van het zuiden, naast een veld met grote zonnebloemen, had hij alle overgeleverde levenswijsheid met laaiende moed verbrand - en het zo te warm gekregen. Geen religieuze praktijk, geen academische scholing, geen voorgekauwde visie of sociale structuur; maar verf, om in de verf te zetten; om zelf te zoeken naar de zin, verzengd op trillende korenvelden. Hij was een echte Don Quichote, zo ridicuul als elke idealist; tragisch, en even heldhaftig. Van Gogh riskeerde het avontuur van de moderne mens.

Niets daarvan bij Gezelle. Op zijn horizon ligt het silhouet van Londen en het katholieke reveil van Engeland. Zijn kant van de diptiek laat het vrome verleden niet los. Zijn bibliotheek puilt uit van de devotieboeken, liefst nog uit de 17de eeuw; de planken zakken door, de deuren sluiten niet. Het avontuur van de zinzoekers schrikt zijn wereld af. Een tocht naar het zuiden kan voor hem alleen maar een pelgrimstocht zijn, over beproefde en veilige wegen, eventueel omringd door pauselijke zoeaven. Hier leiden alle wegen nog naar Rome. Niet naar Arles: dat is een gesticht.

Van Gogh schildert enthousiast de metalen constructie van een brug. In een brief van juni '81 - jaren vóór Van Ostaijens swingende Singermasjien - zingt hij de lof van ‘het naaimachine’, ‘niet minder pittoresk’ dan het verdwenen spinnewiel. De technische evolutie kreeg van Gezelle nooit een loftrompet, hoogstens het ‘boe’ van een hoorn, de ‘trompe’ van de koe. Waar hij en Van Gogh op elkaar lijken, in hun wantrouwen tegenover grootschalige industrie, zijn ze nóg wezenlijk anders. Gezelle zweert bij de huisnijverheid en bij het agrarische economische model, en volgt daarin de belangen van de clericale macht en de landadel. Het armoedeprobleem benadert hij met gemeende liefdadigheid, maar paternalistisch - zoals alle vertrouwden rond hem. Van Goghs verzet is fundamenteler, maar tegelijk ook te schematisch: hij pleit voor handwerk als uiting van het ongebonden individu, vanuit een sociaal - onmogelijk - pleidooi voor de vrije, zelfstandig producerende arbeider. Gezelle benadert het proletariaat vanuit een feitelijk hogere positie, met een warm hart, in caritas; een tijd levert Vincent van Gogh voor de arbeiders een verwoed gevecht, maar zijn identificatie met hun groep verloopt uitermate krampachtig omdat hij er eigenlijk niet bij behoort.

En contradictorisch genoeg: al heeft hij op een doek van 1885 - zijn ‘Stilleven met bijbel en roman’ - aan het geloof adieu gezegd, zijn ingesteldheid vertoont het profiel van oprecht evangelisch altruïsme. Hij heeft bij voorbeeld nooit aanklachten geschilderd. Bij Van Gogh zien we geen kritiek, geen enkele karikatuur. De spotverzen en het journalistieke proza van Gezelle laten wel eens andere geluiden horen, zelfs zijn bundels soms. De dronkaard kreeg in Tijdkrans de woorden ‘Broodbeestig dier’ naar zijn hoofd, ‘verken’ dat zijn ‘vroete in de eerde’ mag wrijven. Van Gogh schilderde zijn ‘Nachtcafé’ (1888) in deemoed, wat méér gelouterd misschien - omdat hij zelf met de dingen geen blijf meer wist. Het is daarom geen toeval dat vanuit een totaal andere hoek ook bij de schilder de liefdadigheid weer opdook, toen hij kort voor zijn dood, in mei 1890, de barmhartige Samaritaan ging schilderen. Het was zijn ode aan de aandacht voor anderen, aan de lijdende mens in een bevende wereld.

Wat te denken van hun kijk op de kunst? De produktiviteit was bij allebei onstuitbaar. Gezelle bezorgde ons acht delen lyriek, meer dan 100.000 taalfiches, wie weet ooit hoeveel turven proza? Vincent van Gogh had bij zijn dood, in 9 jaar tijd, 879 doeken bijeengeborsteld; hij maakte massa's tekeningen op alle mogelijke papiertjes en papiersoorten, en schreef meer dan 800 brieven.

Om te beginnen leren we eruit dat ze

[p. 697]

hun kunst beiden beleefden als een sociaal gegeven. Geregeld verwijst Van Gogh naar de mensen die later zijn werk zullen waarderen (bij voorbeeld in de brief van 1 mei 1882), net zoals Gezelle zich in ‘'t Laatste’ tot de onbekende lezer richt. Maar het sociale aspect van hun oeuvre was rijker dan het besef dat er een kans in zat op onsterfelijkheid. Zelfs Vincent van Gogh zal nooit gedacht hebben dat deze week nog een doek van hem voor 3 miljard verkocht zou worden. Zijn werk blijkt nu al duurzamer dan de waarde van het geld, ‘pecunia perennius’...

Van Gogh droomde van een kunstenaarskolonie, in Arles, precies zoals Gezelle de hoop koesterde van een Westvlaamse dichterschool. Zo romantisch als het verlangen was hun individuele ingesteldheid - die de nodige potten brak: hun grootste vertrouweling stapte telkens op. Al moeten we daar verontschuldigend aan toevoegen dat Eugeen van Oye en Paul Gauguin ook niet de soepelste vrienden waren.

Bij de twee meesters primeerde de drang naar natuurlijkheid in de artistieke expressie. Het onderwerp overviel hen telkens te velde: een landschap, een iris om te schilderen - vorig jaar goed voor 2 miljard, een ‘egelentieren roosken’ om over te dichten, boten op het strand, een dansend kinderlied. Ze maakten allebei eerst een vluchtige schets; ze hakten ijverig op het ontwerp in, maakten aanvullende versies of ‘hercastijden’ de verzen, en gingen tenslotte over naar een definitieve vorm - waarvan veel varianten bestaan. Die zijn telkens de bron geworden van een zorgzame fragmentenliefde in de studie van hun werk.

Gezelle verkoos natuurlijke zegging, levende volkstaal; niet de stijfgestreken ‘vaerzen’ van arme rederonkende tijdgenoten, geen volzinnen die holzinnen waren. Van Gogh van zijn kant botste met gietvormen en academies, die hij onverdraagzaam vond ten aanzien van zijn creatief talent en die hij over dezelfde kam schoor als de leermeesters op de domineeschool. Zo koel de voorbeelden, zo kokend zijn reactie. De pleistermoulures gooide hij thuis kapot in de kolenbak. ‘Ik zal pleistertekenen als jelui weer heel en wit wordt, en er geen handen en voeten van levende mensen meer te tekenen zijn’, brieste hij op 15 (of 27) april 1882. Zijn roeping beleefde hij met verheven gevoel. Net zoals Gezelle, die ‘al 't bestaende’ weer naar zijn goddelijke Oorsprong wilde opvoeren - zoals hij stelde in ‘Binst het stille van den nacht’ - zo had Van Gogh een idealiserende kijk op ons wezen. Zijn kunst schonk de mens een lichtvlek op het voorhoofd, vervangstuk van het vroegere aureool, teken van een eeuwigheidsdimensie. In dat bezeten zoeken naar de werkelijkheid die zich achter de mens en de dingen beweegt, ligt tussen Gezelle en Van Gogh de grootste inhoudelijke overeenkomst, tevens hun edelste trek.

Geregeld drukte Van Gogh in zijn brieven uit dat een schilder een dichter moet zijn. Daarbij nam hij dat woord in zijn puurste etymologische betekenis: een poiètès, een maker. Het oerbeeld voor hem was Genesis 1, net zoals Gezelle God doorheen de schepping benaderde, als opperste Creator die liet leven door het Woord.

De artiest die iets wil vangen van die schoonheid in vluchtige dingen, moest in hun ogen dan ook werken aan een razend tempo. Tijdgenoten getuigden dat Van Gogh zeer snel portretteerde of schilderde; de zoeaaf, die in 1888 op een merkwaardig doek terechtkwam, zei dat de kunstenaar bezeten was. Het geschrift van Gezelle wijst op niets anders: de inspiratie slingert zijn pen vooruit over het ‘gladde papier’, vlugger dan de inkt kan vloeien. De letters struikelen over elkaar, leestekens worden door woorden onder de voet gelopen.

Maar in al die bezetenheid gebeurden er essentiële dingen. In hun speurtocht

[p. 698]

naar een intensere boodschap, naar grotere zeggingskracht en technische beheersing, namen zowel Gezelle als Van Gogh afstand van vroegere kunstprincipes: de reproducerende doelstellingen van de impressionisten of de fletse wijdlopigheid van classicistische ‘klippeldichters’.

Daartoe lieten ze hun kunstconcept door een verfijnende filter sijpelen: Van Gogh door die van de Japanse prenten, Gezelle door de ‘kleengedichtjes’ van de Arabieren. Begin april 1882 schrijft Van Gogh aan zijn broer dat hij de ‘eenvoudige karakteristieke lijnen’ wil vatten, ‘die grote lijnen’ waardoor ‘met een paar strepen of krassen men het essentiële zegt’. Gezelle noteert in 1862 dat hij ‘van langs te meer verliefd’ wordt ‘op kleene kerns van Poëzie op de wijze van de araben(,) de rijkste dichters van heel de wereld’. Dat was méér dan modieus oriëntalisme: het lag geworteld in hun esthetische drift naar intensere kleuren en eenvoudiger vormen. Met preciezere zegging en scherpe contouren hebben ze toen een streep getrokken tussen zichzelf en de anderen, tussen oud en nieuw. Voortaan was het een kwestie van ‘Guidon, Vincent et les autres’. Het heeft hen automatisch naar een plastischer beeldentaal opgevoerd, waarin de schilder tot scheppend ‘dichter’ werd, en het vers van Gezelle tot een visueel en auditief direct-beeldend tafereel.

De apotheose van dat experiment zou volgen. In het absolute van zijn esthetische drift heeft Van Gogh de kleuren op het doek losgekoppeld van die der concrete objecten. Zo vormde zijn kunst de definitieve stap naar de autonomie van het coloriet in de moderne picturale kunst. Het virtuoze klankenspel van Gezelle, met zijn rinkelende onomatopeeën, is op dezelfde manier de rechtstreekse aanzet geworden tot een muzische poëzie, die in de 20ste eeuw bij momenten tot louter klankdicht zou evolueren.

De diptiek die ik u heb voorgehouden bevat het portret van een soms radeloze verdediger van oude waarden, en dat van een hopeloos zoeker naar het nieuwe dat in pijn geboren wordt. Artistiek, ideologisch en inhoudelijk symboliseren zij als het ware twee kampende aspecten van hun tijd. Samen vormen zij de Januskop van de 19de eeuw, die pas na 1850 haar echte - dubbele - gezicht liet zien: een tijd die nog studie verdient...

Het is evenwel een troost dat zij in hun diepste kunstbesef talloze raakpunten hadden, dat zij in hun mateloze scheppingsdrang voor dezelfde waarheid vochten. Gezelle heb ik ooit een waterval van taal genoemd. In die zin viel mij onlangs een beeld op van Gottlieb Leinz, die in een werk over moderne kunst Van Gogh als een vulkaan beschreef, als een creatieve uitbarsting die zich ontlaadde tussen polen van angst en hoop. Ik wil ook dié beelden in tweeluik doortrekken. Water doet groeien, schept leven en verfrist; Gezelles poëzie vertedert vaak, koestert het ontluikende leven. Van Gogh daarentegen schenkt ons geschroeide landschappen; zijn eigen persoonlijkheid heeft zich ongeneeslijk verbrand aan de verf die als lava over zijn doeken liep.

Want ondanks hun gelijkaardig ‘poëtisch’ talent, ligt het grote verschil in hun diepere duiding van de dingen. Als Gezelle zich verlaten voelde, dichtte hij van zijn rozenkrans of van zijn ‘ouden brevier’. Hij kon zich ermee situeren in een wereld die aan het uiteenscheuren was. Vincent van Gogh vlotte rond op een golf van verlatenheid. Toen Gauguin weer de trein naar het noorden nam, schilderde Van Gogh een lege stoel; zo'n stoel waarvan Van de Woestijne schreef ‘dat het late licht in richelkens lag over de biezen der zate’. Dat was in ‘De boer die sterft’, toepasselijk omdat ook Van Gogh in dat doek een beetje gestorven is.

Dààr zat de kern van hun anders-zijn.

[p. 699]

In zijn verzen greep Gezelle de hemel vast: geloof en brevier waren zijn anker in de wolken. In de lege stoel op het doek - hoe mooi ook geschilderd - omhelsde Van Gogh desolate en desperate eenzaamheid.

De tentoonstelling van vandaag illustreert u die complete Gezelle, de helft van een eeuw. Zijn handschrift toont u de bezetenheid van zijn kunstenaarschap, zijn boeken zijn het origineel zoals wij het niet meer kennen, zijn bibliotheek demonstreert het veld van zijn interesses.

Bij al die overvloed laten wij u bovendien niet aan uw lot over. De catalogus zal u wegwijs maken, en u al vlug een vertrouwde reisgids zijn. Maar dan mag u die niet in de struiken gooien van deze prachtige Gezelletuin, zoals Vincent van Gogh waarschijnlijk al lang wèl had gedaan.