Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 135

[p. 484]

Koen Vermeiren
Kroniek
Een miniatuur in woorden

Jacques Kruithof, Het lied van de houtduif. Amsterdam, De Bezige Bij, 1989, 159 p.

Jacques Kruithof (^o1947), docent en kenner van Middelnederlandse (en dus overwegend Vlaamse) letterkunde, is tot op heden vooral actief geweest als essayist, criticus en dichter. Het lied van de houtduif is zijn romandebuut en bevat enkele thema's die ook al waren terug te vinden in zijn poëzie en in zijn beschouwend proza, en die eigenlijk nauw samenhangen met zijn kennis van en interesse voor middeleeuwse teksten.

Eerst en vooral is daar Kruithofs voorliefde voor het prachtige verleden van Brugge, dat nog altijd doorschemert in kunst en architectuur. In Slaapvertrek, zijn poëziebundel, wijdde hij reeds een paar gedichten aan deze stad, ondermeer aan het Gruuthuse-museum, een 15 de-eeuws woonhuis - meer een paleis - dat een schat aan kunstwerken herbergt, en aan de tombe van Maria van Bourgondië die zich in de O.L.V.-kerk bevindt. Bovendien besloot Kruithof de opsomming van referenties bij de gedichten met de lijfspreuk van Lode wijk van Gruuthuse, ‘Plus est en vous’.

Maar ook in Brugge is er méér dan op het eerste gezicht lijkt, want als de dichter in de stad rondwandelt wordt hij geconfronteerd met een glansrijk verleden, dat niet alleen spreekt uit statige gebouwen, indrukwekkende schilderijen en oude handschriften, maar ook uit ‘de linden langs de Dijver / nog ouder de bruggen’ (‘Foto’, p. 29). Aangezien het typerend is voor een mythische belevenis dat ze enerzijds los staat van het nu-moment terwijl ze er anderzijds toch mee verbonden blijft, zoals Kruithof overigens zelf schreef in zijn essay ‘Daarheen en weer terug’ (in: Hoe ik om het leven kwam, p. 49), kan Brugge als een mythische stad worden beschouwd, waarin heden en verleden elkaar voelbaar aanraken.

Het is dan ook helemaal niet verwonderlijk dat het 15de-eeuwse ‘Venetië van het Noorden’ de plaats is waar de meeste gebeurtenissen uit Het lied van de houtduif zijn gesitueerd. Aan het woord is Rogier Kruithof, blijkens een nawoord de vroegste bekende voorvader van de auteur, die door zijn stervende jeugdvriend Jan Moriton na vele jaren opnieuw naar Brugge wordt geroepen, de stad waar hij ooit als jongeling woonde. Tijdens zijn reis en zijn verblijf in Brugge, houdt Rogier een soort intiem dagboek bij. Maar ook al is hij een belezen man die daarenboven veel heeft gereisd, toch is het niet erg waarschijnlijk dat zijn - vooruitstrevende - ideeën die van een vroegrenaissancist zijn. Want daarvoor zijn ze te radicaal.

Voor het oog van de wereld mag Rogier dan wel een onberispelijk raadsman en een vooraanstaand burger zijn; in wezen is hij een rebelse vrijdenker die god noch gebod erkent, die meent dat sociale rechtvaardigheid een illusie is, dat joden en vreemdelingen verschoppelingen zijn die alleen maar dienen om het superioriteitsgevoel van het westerse, blanke ras nog te versterken, die in handelszaken geen enkele moraal of terughoudendheid bezit en die, zeker in zijn jeugd, een losbandig leven heeft geleid, vol drank en seks. Hij heeft weliswaar een deftige opvoeding genoten, is vertrouwd met het werk van de klassieken (zoals Seneca, Horatius, Ovi-

[p. 485]

dius, Cicero en Vergilius), heeft Dante, Petrarca en Boccaccio gelezen, maar is in zijn Parij se studietijd een vurig bewonderaar geworden van empirische filosofen, en vooral dan van Occam en Roger Bacon, van wie hij het devies heeft overgenomen dat zonder ervaring niets kan worden geweten.

Zijn visie op de mens is ook opvallend ‘modern’ te noemen: het ik is niets anders dan een verzameling van ervaringen, indrukken en wisselende gevoelens. ‘een maaksel van tijd en lotgeval’ (p. 76), voortdurend veranderend, net zoals de orde die in de wereld wordt aangebracht, want die is helemaal niet bovenaards, maar wel een ‘armzalig voortbrengsel van de menselijke geest’ (p. 77). Heel pessimistisch wordt Rogier wanneer hij schrijft dat we slechts een ‘poos in leven (zijn), een streep op de kalender, omdat het zo is, niet meer dan de paddestoelen die kortstondig opschieten in het bos. En omdat men leven moet, moet men ook aan het leven meedoen (...)’ en dat het aardse leven een verdoemenis is zonder enige kans op verlossing (p. 154). Zijn kijk op kunst en literatuur is trouwens al even somber: men schrijft uit verdriet, gemis en machteloosheid en de tekst is ‘de verlenging van je onbehagen met ontoereikende middelen’ (p. 47). Rogier beschouwt het schrijven dus als een therapeutische neerslag van zijn falen, maar in het volle besef dat ook daar geen echte en blijvende redding of oplossing is te vinden.

Het is natuurlijk niet onmogelijk dat zulke denkbeelden zijn opgekomen in het hoofd van een 15de-eeuwse koopman, maar erg waarschijnlijk is het niet. Bovendien behoort het soort belijdenis-literatuur dat Rogier Kruithof hier neerschrijft tot een genre dat eigenlijk pas in een latere cultuurperiode tot ontwikkeling is gekomen, terwijl het therapeutische geschrift dan weer samenhangt met bepaalde 19de-eeuwse ontwikkelingen in de psychologie. De ik-figuur beweegt zich dus wel in een historisch kader, maar zijn gedachten, opvattingen en schriftuur zijn in feite anachronismen.

De geschiedkundige indruk van de tekst wordt nog versterkt door de soms gedetailleerde beschrijvingen van Brugse straten en pleinen of van politieke gebeurtenissen, en door het optreden van historische personages, zoals Van Hulst en Jan Moriton (of Moritoen?) die beiden in verband kunnen worden gebracht met de liederen uit het Gruuthusehandschrift. En dan is daar nog Beaumont met zijn Ars Nova, de nieuwe muziek die steunt op het verleden.

Moriton, die vlak vóór zijn dood nog herinneringen met Rogier wil uitwisselen aan hun Parijse tijd, is een echte libertijn. Hij was het die ooit de tien jaar jongere Rogier aanraadde ieder denkbeeld te wantrouwen en van het twijfelen een levenshouding te maken, behalve als het om wijn of mooie vrouwen gaat. Moriton was een schrijver van liederteksten die veel waarde hechtte aan de zinnelijke ervaring, en het was tijdens een van zijn vrolijke zang- en drankfeesten dat Rogier de wondermooie Bianca Portinari ontmoette, een meisje uit Toscane dat was voorbestemd om te trouwen met Gillis Moreel, een Brugs zanger en tekstschrijver, en vriend van Moriton. De vader van Rogier had evenwel een huwelij ksovereenkomst afgesloten met een rijke landeigenaar wiens dochter, Liesbeth, later alles zou erven. Rogier treedt inderdaad met haar in het huwelijk en wordt een deftige en welgestelde handelaar. Maar zijn liefde voor Bianca is eigenlijk nooit helemaal uitgedoofd en als hij de stervende Moriton, na een kwart eeuw, in Brugge gaat opzoeken, komen er opnieuw heel wat herinneringen naar boven aan zijn kortstondige, maar passionele verhouding met de mooie Italiaanse. Er zijn echter ook minder prettige herinneringen aan die periode verbonden, zoals nog zal blijken, en daar schrijft Rogier liever niet over.

[p. 486]

En hiermee zijn we bij het eigenlijke thema van de roman aanbeland, namelijk de zoektocht naar de verloren geliefde. In zijn essaybundel Hoe ik om het leven kwam heeft Kruithof een lange tekst gewijd aan de queeste, een verhaaltype dat tot de traditie behoort, maar dat ook voorkomt in de moderne literatuur. Voor hem is het ‘een schoolvoorbeeld van de geïntensiveerde samenhang, de gearrangeerde handeling’ in een tekst (p. 39) en men kan de queeste indelen volgens een min of meer vast stramien dat is geconstrueerd rond het verliezen en hervinden van het (innerlijk) evenwicht.

Eerst komen de ordeverstoring en de opdracht aan bod, dan volgt een soort opschorting die leidt tot een krachtproef, en tenslotte is er, na een vertraging, een terugkeer naar de harmonie (p. 43). De literaire queeste impliceert dus een cirkelbeweging, die echter uitgroeit tot een dramatische ontwikkeling waarbij de held tegenstand ondervindt die hij moet trachten te overwinnen. Zijn uiteindelijk evenwicht bevindt zich bovendien op een ander en hoger niveau dan dat uit de beginsituatie.

Het lied van de houtduif kan ongetwijfeld volgens deze evolutie worden gelezen. Rogier leeft aanvankelijk in de veilig-geordende wereld van zijn gezin en van de burgermaatschappij en wordt dan plotseling uit evenwicht gebracht door de brief van zijn vroegere vriend Moriton, die hem opdraagt naar Brugge te komen. De reis daarheen betekent de opschorting en tegelijk de voorbereiding van het conflict, want de schrijvende en reflecterende Rogier komt langzaam maar zeker weer in de sfeer van 25 jaar geleden terecht. Opeens staat Bianca hem weer heel duidelijk voor ogen als een eeuwig jong meisje, ook al moet ze nu een oude vrouw zijn. Tenminste, indien ze nog leeft.

Eens Rogier in Brugge is aangekomen, breekt het verleden pas goed door en het ‘over zijn schouders’ kijken dat hij ook daarvóór al deed, wordt nu een ware obsessie. Want hij beseft dat Bianca indertijd op een ingrijpende manier bezit van hem heeft genomen en dat zij een ‘tekening’ in zijn geheugen is gebleven, ‘een indruk in het stoffelijk omhulsel’ van zijn denken (p. 84).

Met haar, die evenmin in god geloofde en zonder remmingen het zinnelijke genot van een verboden en onmogelijke liefde wilde beleven, bereikte hij werkelijk extatische hoogtepunten die dicht in de buurt van een mystieke ervaring kwamen. Rogier wil hervinden wat hij tijdens zijn familiaal en burgerlijk leven in Holland heeft verloren, maar wordt zich ervan bewust dat Bianca nog maar alleen in hem bestaat, ‘als een geschiedenis die verklonken is’ (p. 136). Dat wat hij heeft achtergelaten is hem nochtans onvervreemdbaar eigen geworden, ‘in een vorm waar de tijd geen vat op heeft, en waarin het met jou zal ondergaan als het einde daar is’ (p. 152). Bianca is voor hem dus uitgegroeid tot een mythische realiteit, waarmee hij enerzijds is verbonden, maar die anderzijds volledig buiten zijn bereik ligt. Rogier gaat op zoek naar sporen van zijn vroegere geliefde en ontdekt dat zij, verstoten door haar familie wegens het verlies van haar ‘eer’ en bij wijze van boetedoening, als lekezuster in het Brugse Sint-Jansgasthuis heeft gewerkt, waar ze aan melaatsheid is gestorven; ‘van al die schoonheid bleef enkel rottenis over’ (p. 142). De herinnering aan Bianca hangt bovendien nauw samen met het ‘Chant du ramier’ van Beaumont (en dus met de titel van het boek), dat hun geliefkoosd lied was en hun passie voor elkaar symboliseerde.

Maar mét het beeld van Bianca duikt ook langzaam maar zeker - en hierin ligt de ‘vertraging’ van de queeste - een andere herinnering op, namelijk die aan Gillis Moreel. Gillis, ooit zijn kameraad en daarna zijn rivaal, had de beide geliefden immers brutaal van elkaar laten scheiden, maar kwam kort daarna in mysterieuze omstandigheden om het leven tijdens een schaatstocht op de

[p. 487]

Damse vaart. Of het hier echt om een ongeluk ging, kan beter aan het oordeel van de lezer worden overgelaten, maar er zijn alleszins indicaties dat Rogier, indirect, te maken heeft gehad met de fatale gebeurtenis (vergelijk pp. 97 en 150, die in meer dan één opzicht elkaars ‘spiegelbeeld’ vormen). Het is in ieder geval een feit dat Rogier heel ambivalente (schuld)gevoelens overhoudt aan de dood van Gillis, die zich tijdens zijn verblijf in Brugge steeds sterker gaan manifesteren.

Als hij, na de begrafenis van Moriton, naar huis weerkeert, hervindt hij stilaan zijn evenwicht, dat als een soort gelaten verzoening met het leven én met de dood kan worden gezien. Hij verkeert in de situatie van mensen die een illusie verloren hebben, schrijft hij in zijn dagboek, en ‘wat zij onder ogen zagen, was weliswaar onaangenaam, maar ten minste een waarheid die de voorafgaande leugens in de schaduw stelde. Men is ontgoocheld, maar terug op aarde. En dan sterft men, dat is niet moeilijk, dat kan iedereen.’ (p. 155).

Het lied van de houtduif is een sereen, poëtisch en droefmelancholisch verhaal over een verloren liefde en over de langzame, noodgedwongen aanvaarding van dit tragische verlies. Het is een mythische queeste naar die voorbije werkelijkheid die alle gevoelige en bewustlevende mensen in zich meedragen, en die daardoor een tijdloos karakter krijgt. Deze roman moet men vooral niet te vlug willen lezen, maar wél op een manier zoals men kijkt naar en geniet van een fijnzinnige miniatuur: met aandacht en oog voor alle details die uiteindelijk de rijkdom van het geheel uitmaken. Pas dan wordt deze lyrische tekst een rustpunt in de consumptiestroom van hedendaagse thrillers, misdaadromans, ontspanningslectuur en scheldtirades waarin serieuze literatuur bijna onopgemerkt ten onder dreigt te gaan.