Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 135

[p. 467]

Hugo Bosset
Kroniek
Goudrenetten

Pol Hoste, Een schoon bestaan. Antwerpen/Amsterdam, Manteau, 1989, 129 p.

Het langverwachte derde prozaboek van Pol Hoste (1947), Een schoon bestaan, biedt de lezer vele variaties verfijnd genot. Zoals in de roman Vrouwelijk enkelvoud. Herinneringen aan mijn grootmoeder (1987) bespeelt de auteur verschillende taalregisters. Door de collage van dialogen en brieven wordt gedemonstreerd hoe taalarmoede leidt tot bewustzijnsvernauwing, hét thema van Hoste en bij voorbeeld ook van Robberechts en Pleysier. Maar Een schoon bestaan is ook een pijnlijk autobiografisch document, waarin de jonge hoofdfiguur geen enkel contact met zijn ouders tot stand kan brengen, tenzij je de harde klappen van zijn vader als een vorm van contact zou beschouwen. Af en toe bouwt de auteur in zijn ‘concentratiekamp-roman’ Gilliamse droomsequenties in van een zeldzame schoonheid. Door een subtiele verschuiving van de ik- naar de hij-persoon lijkt Hoste te willen aanduiden dat het heerlijke tafereel, dat ik nu overtik, nooit op zijn hoofdpersoon, nooit op hemzelf kan slaan. Te mooi om waar te zijn: ‘Zo komt hij in een kamer waarvan het halfronde raam over het meer uitkijkt. Een met kantwerk omboord gordijn filtert het glinsterende licht dat van het water wegspringt. Het zwart gelakte hout van de vleugelpiano spiegelt een vaas met lelies. Zwanen op een meer. Stuifmeel valt op geborduurde figuren. Voorzichtig ontsluit hij het klavier. Zijn klamme vingertoppen haperen aan het koele, gladde ivoor. Heel langzaam drukt hij één van de toetsen in. Werd zijn aanwezigheid verraden?’ Muziek is voor hem ‘het Eden op Aarde’, ‘de Hemel’. En hij wordt dan de engel. Maar muziek studeren mag hij niet. Wat niemand hem kan verbieden: ‘Steeds liep ik te zingen, te fluiten, bootste mensen na, imiteerde zangers, praatte zonder ophouden en citeerde uit het werk van Vlaamse expressionistische dichters. Op de fiets, rechtop zonder handen of gebogen over het stuur, zwervend door veld en bos - Daknam, Eksaarde, Waasmunster, Elversele, Tielrode - door weer en wind.’ Maar theater studeren mag hij niet.

De kern van Een schoon bestaan is ongetwijfeld de gebroken relatie tussen de hoofdfiguur en zijn ouders. Reeds in de ‘opdracht’ schrijft de auteur bitter: ‘Mijn grootmoeder bijvoorbeeld, zeg maar mijn moeder’ en ‘Mijn moeder bijvoorbeeld, zeg maar mijn stiefmoeder’. Zijn moeder wou hem niet, hij is al ongewenst nog voor hij geboren is, en hij weet dat: ‘Zes maand lang heeft ze zich ingeriemd, de wrok verkropt.’ Daarna laat ze hem huilen als hij honger heeft; met wellust heeft ze hem getergd. Of erger nog: is ze volslagen onverschillig; dan bestaat hij niet. ‘De zoon keek naar zijn moeder. Ze ontweek hem. Hij kroop bij zijn grootmoeder.’ Hoe zijn vader hem ook op militaire wijze drilde, de afwezige moeder heeft hem gemaakt tot wie hij is. Beheerst door schrik: ‘Angst is een eigenschap van mijn bloedsomloop geworden. De pijn lijkt zich wel voor altijd in mijn cellen te hebben vastgezet.’ Maar vooral: alleen op de wereld, geheel aan zijn lot overgelaten, onbehuisd. ‘Ik verlaat een huis waar ik nooit heb gewoond.’ Zin om van de wereld weg te kruipen. Op de aarde gezet om in zijn blootje te staan. De

[p. 468]

afwezige moeder: ‘Het is niet onze vader die ons het meest vernederd heeft. Hij schopte ons alleen maar, - als het winter is, geneest het traag - sloeg ons, misprees ons. Ronduit, we waren stront. Maar het is onze moeder geweest. Zij was er nooit, zij heeft niet van ons gehouden: “Ik heb daar allemaal geen tijd voor.” Zij heeft ons niet verwekt, niet gewild, alleen maar gedragen: “Ik heb daar al werk genoeg mee.” Gehoorzamend aan de wereld buiten haar, maar binnen zichzelf schipperend, afmetend wat er te doen valt: “Daar moei ik mij niet mee”.’ Vaak welt bij haar de woede op, tot in vel, vlees en been. Dan kan vader het vonnis voltrekken.

Die vader was tijdens de tweede wereldoorlog in de weerstand, is communist, agent in openbare dienst, al jarenlang gewestelijk vakbondsvoorzitter. De hoofdfiguur krijgt een autoritaire opvoeding, want ‘niet alleen het fascisme, ook het socialisme steunde op autoriteit’. - ‘Ook het communisme, niet alleen het nationaal-socialisme onderwierp aan absoluut gezag.’ De organisatie van het gezin kan slechts versterkt worden door ‘gezonde discipline’. Het motto van die ‘totalitaire’ opvoeding is contradictorisch genoeg een zin uit het Lied der Officiële Scholen: ‘Durft een schoon bestaan verhopen, door de ruimheid van de geest.’ Dat ‘vers’ groeit in de roman uit tot een sarcastisch leidmotief dat reeds in de titel wordt ingeleid. Het ‘schone bestaan’ was voor de jonge ik-persoon een bestaan van vervreemding, van verbod, schrik en afkeuring. Zeg maar: een broeinest van diepe wonden en scherpe frustraties. Bijzonder schrijnend is de passage waarin Paul zich ingespannen maar vergeefs één enkel moment tracht te herinneren van ouderlijke goedkeuring. Hij wordt er zelfs toe gedwongen tegen die ontluisterende vaststelling een genezende redenering te ontwikkelen: ‘Of ik me dan niet kan herinneren dat mijn vader of mijn moeder ooit eens hebben gezegd dat ik iets goed deed? Of ik het werkelijk uitsluit dat ze dat ooit hebben gezegd? / Nee, ik denk dat ze dat wel eens zullen hebben gezegd. Ook al kan ik het me niet meer herinneren. Want het kan toch niet dat ze dat nooit hebben gezegd. Dat kan toch niet. / Alleen herinner ik het me niet meer. Dat zal het zijn.’ Wat hij zich wél nog herinnert is de pijn en de vernedering van de lijfstraf. Vader en moeder zijn het voor één keer roerend eens: ‘De dreiging van de broeksriem rond het middel van de man, de vuist waarmee hij me in de rug tussen - En d' Internationale zal morgen heers' op aard - de ribben port, de striemen van de glacé-handschoenen van de vrouw op mijn oogkassen, op mijn oorschelpen, op de punten van mijn haar, tegen de randen van mijn wimpers.’ De gecursiveerde tussenzin heeft duidelijk de bedoeling de ideologie van zijn ouders te ontmaskeren. Met andere citaten wordt de ‘common wisdom’ van opvoeders in al zijn zieligheid en hypocrisie getoond: ‘Altijd doen voor goed te doen’; ‘Altijd goed gekleed’; ‘Alles was voor hem ingericht’; ‘Hij was altijd “kraaknet”’; ‘Alle goede bestanddelen. Voor zijn borst.’ Deze ouders hebben zich niets te verwijten. Maar de ik-figuur heeft geen huis om in te wonen, voelt zich geestelijk dakloos: ‘Mijn geboortestad drijft op water. Het moeras is niet te dempen. De Gasstraat loopt op de Durme dood.’

Gelukkig zorgt de grootmoeder, aan wie Hoste werkelijk een hommage brengt, voor wat tegenwicht. Wel blijkt uit haar brieven, die met grote moeite en zonder leestekens zijn geschreven, dat het hier niet gaat om dezelfde grootmoeder van Vrouwelijk enkelvoud. Die grootmoeder, nochtans ook van moeders kant, had een universitair diploma. De grootmoeder uit Een schoon bestaan heeft nooit de kans gehad om school te lopen. Vanaf haar veertiende jaar werkte ze in een touwslagerij en soms ging ze mosselschelpen halen uit de vuilnisbakken van de rijke mensen. De jonge Paul wordt door zijn grootmoeder opgevoed:

[p. 469]

zijn ouders zijn vaak afwezig, ook als ze aanwezig zijn. Grootmoeder wordt door Pauls vader, haar schoonzoon, geterroriseerd, eet alleen in de keuken, voelt zich levend begraven, heeft chronische depressies. Maar alleen dankzij haar heeft Paul nog wat gelukkige herinneringen. Als hij zich weer eens vertwijfeld de vraag stelt: ‘Sluit ik onophoudelijk mezelf overal buiten? Heb ik niet altijd in de ouderlijke villa rondgelopen, nooit gewoond?’ Of als hij - zichzelf analyserend - weet: ‘Ik zal hier altijd wel iedereen blijven wantrouwen: ik zal me hier wel altijd bedreigd voelen, in deze Afbraak’, dan rest toch minstens één herinnering aan grootmoeder: ‘Maar wel: een goudrenet, 's winters in de oven, met een kluitje boter en wat bruine suiker. Droog stoofhout om het vuur mee aan te maken, een schep kolen: kleine, magere antraciet. Dat we niet in de kou moeten gaan slapen. / “Warmt u eerst nog wat, voor ge naar boven gaat”.’ In zijn ouderlijk huis was het altijd koud. Met spaarzame woorden wordt duidelijk gemaakt hoe moeilijk het is uit de afbraak van zijn jeugd een huis te bouwen, behalve wie weet een huis-van-woorden.

Pauls herinneringen worden gedateerd tussen 1946 en 1963, dus van bij zijn conceptie tot in de jaren zestig. Behalve een paar schaarse zinspelingen op werk en huwelijk (‘Al vier jaar reed ik heen en weer tussen Gent en Antwerpen, waar ik op een technische school werkte, 's Morgens om kwart voor zes op, 's avonds om half zeven thuis. En mijn vrouw? Ik was getrouwd’), verspringt de tijd ineens naar 1978, de dood van zijn grootmoeder, en 1980, de tvfilm. Maar de jaartallen staan helemaal niet in chronologische volgorde: hier is geen traditioneel dagboekschrijver aan het werk, die het verleden wil reconstrueren. Het gaat eerder om een autofictioneel document, waarin de gaten in het geheugen belangrijker zijn dan het geheugen zelf. En wat de auteur zich toch nog herinnert, schrijft hij op, om het zich nadien nooit meer te herinneren (‘Ik vergeet wat ik me heb herinnerd’). Hoste schrijft zijn geheugen weg. De ‘realiteit’ wordt langzaam ingenomen door de taal, zijn enig verweer. Daarom richt hij in de chronologie van zijn bestaan een moedwillige chaos aan. Zijn ik mag niet uit de herinneringen te voorschijn treden, want met dat verleden (en dus met dat ik) wil hij breken. Behalve een handvol goudrenetten moet het allemaal weg.

Helend lijkt me ook het plaatsen van de geschiedenis van een individu op de kleurrijke achtergrond van de jaren vijftig en zestig. In vlijmscherpe korte taferelen schetst Hoste de koude oorlog en de periode van de ‘wederopbouw’. Over de spaarzaamheid na de oorlog: ‘Is de was gedaan, dan wordt de loog niet in het roostertje gegoten, ze wordt eerst nog gebezigd om de houten bril van het huisje af te schuren. Het hout is er helemaal wit van.’ Maar het is niet alleen koud in het ouderlijke huis, het is ook koud daarbuiten, tussen de grootmachten. En is het écht zoveel warmer eind jaren zeventig? Als zijn grootmoeder sterft, is er veel werkloosheid. Wie wel werkt, voelt zich perfect vervangbaar en vertrekt 's morgens omdat men dat nu eenmaal verwacht: ‘Ik heb een dergelijke bezigheid niet bedacht. Ik heb mijn eigen levensomstandigheden niet uitgevonden. Ik heb helemaal geen uitstaans met deze gang van zaken.’ De stad is onleefbaar, ‘het oog wordt overstelpt met stenen, compartimenten van spanbeton, geprogrammeerd ontworpen. Gestructureerde machtsuitoefening. Geïnstitutionaliseerd geweld.’ En dan het racisme: ‘Hier stempelen kunnen ze wel.’ ‘De wederopbouw’ is al lang vervangen door een nieuwe ‘Afbraak’, meteen de titels van het eerste en laatste deel van de roman. Met deze bouwstenen kan hij zich geen woning bouwen.

Het is het lot van Paul dat hij zijn verleden had kunnen gebruiken om hel-

[p. 470]

der te zien in zichzelf, een ‘ik’ te ontwerpen, mocht hij (meer) weet hebben gehad van allerlei andere gebeurtenissen van de jaren vijftig en zestig, zoals Tijd en Mens (1949-55), De Tafelronde (1953-81), de eerste tv-uitzending in België (1953), Boons De Kapellekensbaan (1953), Gard Sivik (1955-64), Walravens' Waar is de eerste morgen? (1955), de lancering van Spoetnik-1 (1957), de Brusselse Wereldtentoonstelling (1958), de machtsovername van Fidel Castro in Cuba (de eerste dag van 1959), de onafhankelijkheid van Kongo (1960), het presidentschap van J.F. Kennedy (1961-63), het Tweede Vaticaanse Concilie van paus Johannes XXIII (1962), de grote marsen van de Vlamingen op Brussel (1961-62), Claus' De verwondering (1962), Michiels' Het boek Alfa (1963), ... Natuurlijk heeft die afzondering hem ervoor behoed last te hebben van het Koreaanse conflict (1950-53), de eerste proef van de V.S. met een waterstofbom (1951), de schoolstrijd (vanaf 1954), de Suezcrisis en de Hongaarse opstand (1956), ... maar toch! Wat blijft hangen: het culturele en psychologische isolement. Moederziel alleen thuis, afgesneden van de wereld. Later heeft Paul het allemaal zelf moeten doen, en aan zichzelf moeten leren. ‘Zolang ik het maar een beetje esthetisch kon houden’: Rilke, Rodin, Nerval; reizen naar Erfurt, Weimar, Bonn en München. Veel lezen en studeren. Na het huwelijk: alleen wonen. Achter zich: de pijn van de eigen geschiedenis, de onbereikbaarheid van de wereldgeschiedenis. Alleen de herinnering aan goudrenetten, of liever: het schrijven daarover.

‘Vroeger, zeg ik, de klagende klokken 's avonds, een zure wind die het geklep aan- en afvoert, dan deed mijn grootmoeder goudrenetten in de oven: stak er het klokhuis uit, en vulde ze met een kluit boter en wat bruine suiker waarin het vruchtvlees smolt. Het hout lag in de schuiven van de stoof te drogen. Blauwe bloemmotieven op wit email.’ Een schoon bestaan.