Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 135

[p. 316]

Jo Tollebeek
Essay
Het postulaat van Plumb
Over het succes van de verhalende geschiedschrijving

Jo Tollebeek is Aangesteld Navorser N.F.W.O.

‘... l'historien de demain sera programmeur ou il ne sera plus’ E. Le Roy Ladurie, 1968.
‘Wil men een goed historicus zijn, dan zal men een goed stilist moeten wezen’ F.R. Ankersmit, 1984.

In het woord vooraf van zijn recent vertaalde Patriots and Liberators dankt Simon Schama zijn leermeester en vriend J.H. Plumb: ‘Van hem heb ik geleerd dat geschiedschrijving allereerst moet proberen een kunst te zijn, alvorens zich voor wetenschap uit te geven’. Schama heeft die les blijkbaar ter harte genomen, want zijn beschrijving van de metamorfose van de Nederlandse natie tussen 1780 en 1813 is een meeslepend verhaal geworden. Patriotten en Bevrijders heeft dan ook een ruime lezerskring gevonden en de benijdenswaardig hoge verkoopcijfers van het boek wijzen eens te meer op het succes van de verhalende geschiedschrijving.

Eens te meer, want Schama is niet de enige of zelfs niet de eerste verteller-historicus die op de gunst van het publiek kan rekenen. Ook de Amerikaanse historica Barbara Tuchman (De trotse toren, De waanzinnige veertiende eeuw, Het Zimmermann telegram...), de coryfeeën van de Franse Annalesschool, G. Duby (De kathedralenbouwers, De zondag van Bouvines...) en E. Le Roy Ladurie (Montaillou) en de mentaliteitshistorici P. Burke (De Italiaanse renaissance) en R. Darnton (De Grote Kattenslachting) viel en valt die eer te beurt. Het lijstje kan ad libitum worden aangevuld: C. Ginzburg, P. Hopkirk, J. Spence, Ph. Reliquet, R. Lane Fox, J. Le Goff, Natalie Zemon Davis, etcetera. Hun literair getinte evocatie van de ‘schimmenoorlog’ in Centraal-Azië, van de missie van de Italiaanse jezuïet Ricci naar China, van de gewelddaden van Gilles de Rais of van de gevoelens en gedachten van de zestiende-eeuwse Franse boeren wekt de indruk dat zij allen leerlingen van Plumb zijn: zij vertellen verhalen, trachten dat op een kunstzinnige manier te doen en genieten daardoor een ruime bekendheid.

De verhalende geschiedschrijving is dus in opmars. Steeds meer historici gieten de resultaten van hun onderzoek in de vorm van een verhaal. De populariteit bij het publiek van hun vaak fors uitgevallen en veelal onder een fraaie titel verschijnende boeken spreekt uit de verkoopcijfers. De Nederlandse uitgever van Schama's Overvloed en onbehagen, een met verve geschreven cultuurhistorisch panorama van de Gouden Eeuw, bracht niet minder dan 35 000 exemplaren van het boek aan de man. De meest recente bestseller is 1933, waarin Philip Metcalfe aan de hand van de brieven, dagboeken en memoires van vijf figuren uit de toenmalige Berlijnse beau monde de ‘bruine revolutie’ tracht te reconstru-

[p. 317]

eren. Metcalfe loste half mei 1989 Schama af in de non-fictie top-tien van Vrij Nederland, stond zelfs veertien dagen op de eerste plaats en bleef nog tot in de herfst één van de tien best verkochte non-fictie boeken in Nederland. Ook in Vlaanderen kreeg en krijgt 1933 trouwens veel aandacht. Maar de verhalende historici werden en worden natuurlijk niet alleen in Nederland en Vlaanderen gelauwerd. Het historisch werk van Tuchman, D.J. Boorstin en R. Massie werd met de prestigieuze Pulitzerprijs bekroond en in Frankrijk, waar het historisch bedrijf is uitgegroeid tot een ‘histoire spectacle’ zonder weerga, zijn de Annaleshistorici zelfs gewaardeerde televisiesterren geworden.

Dit zegebulletin suggereert echter dat alle genoemde auteurs een zelfde succesformule gebruiken en een monolitisch blok vormen. Niets is minder waar. Bij nader inzien blijkt de term ‘verhalende geschiedschrijving’ immers veeleer een parapluterm te zijn, een vlag die vele verschillende ladingen dekt. Terwijl de ene ernaar streeft de gebeurtenissen in een duidelijk gestructureerd verhaal te rangschikken, acht de andere de ‘pointillistische’ methode het meest geschikte middel om het verleden te evoceren (Patriotten en Bevrijders versus Th. Zeldins magistrale Histoire des passions françaises 1848-1945). En terwijl de ene naar causale verbanden tussen de feiten zoekt, hebben de gelegde verbanden bij de andere veeleer een associatieve oorsprong (Het Zimmermann telegram versus Overvloed en onbehagen). En nog: terwijl de ene zijn aandacht op een beperkt segment van het verleden richt, snelt de andere onbeschroomd doorheen de hele geschiedenis (Massies Nicolaas en Alexandra versus Boorstins De ontdekkers). De ene gaat bij voorkeur diachronisch te werk, de andere synchronisch (Hopkirks Het gedroomde rijk versus Montaillou). De ene verdedigt het primaat van de politieke geschiedenis, de andere prefereert de mentaliteitsgeschiedenis (Tuchmans De kanonnen van augustus versus De Grote Kattenslachting). En ten slotte: terwijl de ene zijn werk provocerend als een ouderwetse vorm van geschiedschrijving bestempelt, accentueert de andere het vernieuwende karakter van de historische school waartoe hij zichzelf rekent (Schama versus Burke). Verschillen genoeg dus! En toch worden deze uiteenlopende historiografische stijlen zowel door de auteurs zelf als door hun uitgevers onder één noemer gepresenteerd. Wat hebben zij dan gemeen?

Deze vraag kan anders - en beter - worden geformuleerd: wat bracht de bovengenoemde auteurs (én hun lezers) ertoe zich samen achter het postulaat van Plumb te scharen? Het antwoord laat zich raden: hun onvrede met de oudere geschiedbeoefening. In de jaren zestig en zeventig vierde - met name in universitaire kringen - de ‘positivistische’ geschiedwetenschap hoogtij. Omstreeks 1960 hadden de angry young men van de historische gilde het werk van hun voorgangers en leermeesters als een impressionistische en te persoonlijk gekleurde vorm van geschiedschrijving gehekeld. Hun oproep de geschiedbeoefening naar het voorbeeld van de sociale wetenschappen te verwetenschappelijken om haar aldus een rol in de ‘social engineering’ te laten spelen, kreeg gehoor. Vooral in de sociaal-economische geschiedenis (en in haar nieuwe deelspecialismen, de agrarische geschiedenis en de historische demografie) kenden de nieuwlichters succes. Verklaringen kwamen er in de plaats van beschrijvingen, modellen in de plaats van beelden, teamwork in de plaats van individueel onderzoek. En bovenal: de computer deed zijn intrede. Niet schrijven maar tellen werd nu het parool.

Zowat alles werd geteld of gekwantificeerd: de graanproduktie, de bevolking, de lonen, de leenbanken, de werkgelegenheid, de intensiteit van epidemiën, de revolutionaire passies... In

[p. 318]

mei 1968 profeteerde de jonge Le Roy Ladurie, algemeen erkend als de ‘dauphin’ van de Annales, in Le Nouvel Observateur: ‘L'historien de demain sera programmeur ou il ne sera plus.’ Een half jaar later verduidelijkte hij in Le Monde: ‘A la limite, il n'est d'histoire scientifique que du quantifiable.’ Nog eens vijf jaar later kon de verbouwereerde lezer in de geruchtmakende dissertatie van K. Bertels, Geschiedenis tussen struktuur en evenement, de consequenties van dit standpunt vinden: ‘Niet alleen het geschiedbeeld maar ook het geschiedverhaal dient vergruizeld. Liever dan een hommage aan Kleio presentere de historikus een wetenschappelijk tekstboek, dat zoals een proeve van sociaal-empiries onderzoek betaamt, is toegelicht met tabellen, kaarten, berekeningen, modellen, tablo's en diagrammen.’

Door deze uitgesproken anti-literaire houding haakten vele lezers af. Maar ook steeds meer historici wezen op het einde van de jaren zeventig op de schadelijke gevolgen van de verwetenschappelijking. Velen onder hen waren teleurgesteld in hun verwachtingen: de sociaal-wetenschappelijke studie van het verleden had niet tot de gewenste resultaten geleid. De kwantificerende en modelmatige aanpak had het historisch inzicht immers niet verdiept. Toen Golo Mann in 1979 een Plädoyer für die historische Erzählung publiceerde, was de reactie tegen de positivistische geschiedwetenschap al volop aan de gang en L. Stone kon in november van dat jaar in het gezaghebbende tijdschrift Past and Present al gewagen van The revival of narrative in het historisch bedrijf. De twee vormen die deze ‘revival’ heeft aangenomen, verklaren de hierboven genoemde verschillen binnen de verhalende geschiedschrijving.

In de eerste plaats vertoont Stones ‘revival’ zich als een terugkeer van de traditionele verhalende politieke geschiedschrijving en van de historische biografie. Historici als Tuchman, Massie en Schama (tenminste: de Schama van Patriotten en Bevrijders) zoeken in het verleden niet naar sociaal-economische mechanismen, maar trachten de politieke geschiedenis en de ideeënwereld van de belangrijkste historische protagonisten te reconstrueren in een goed geschreven verhaal, discursief en met een duidelijke plot. Van tellingen en wetenschappelijke analyses willen zij niets weten. Voor hen is de geschiedenis als het ware een ‘poème épique’. Zij kunnen zich beroepen op een eeuwenlange traditie en aarzelen ook niet dat te doen. Schama en de byzantinoloog-verteller S. Runciman verheffen Gibbon tot hun grote voorbeeld. Anderen verwijzen naar de Franse romantische geschiedschrijvers (Michelet, Thierry, Barante...) of naar de Duitse historicus Th. Mommsen, die in 1902 voor zijn Römische Geschichte de Nobelprijs literatuur ontving. Deze verhalende geschiedschrijving is eigenlijk nooit geheel verdwenen, maar sinds het laatste kwart van de negentiende eeuw was zij in diskrediet geraakt. Eerst werd zij - in een tijd waarin de nadruk op de historische detailstudie en de geschiedvorsing viel - gewraakt om haar synthetiserende karakter, later - in de jaren zestig en zeventig - om haar ‘gering wetenschappelijk gehalte’. Maar als onderstroom leefde zij verder en nu bloeit zij. Vol zelfvertrouwen, ongegeneerd en voorzien van bellen en toeters hebben de vertellers de tegenaanval ingezet. En met succes: niet langer zij, maar de feitenverzamelaars (de ‘droogstoppels’) en de sociaalwetenschappelijke historici (de ‘cijferaars’) zijn nu in het defensief gedrongen.

Stones ‘revival’ presenteert zich echter ook in een tweede gedaante: die van de cultuurgeschiedenis ‘nieuwe stijl’ en van de mentaliteitsgeschiedenis. De voorbije jaren hebben vele historici getracht symbolisch en ritueel gedrag uit het verleden te duiden, de materiële organisatie van voorbije culturen te beschrijven en de gevoels- en gedachtenwereld van onge-

[p. 319]

letterden in kaart te brengen. In navolging van hun collega's uit de (culturele) antropologie hebben deze historici het oude normatieve en elitaire cultuurbegrip (cultuur als synoniem voor letterkunde, kunst, filosofie...) ingeruild voor een descriptief en breder cultuurbegrip (cultuur als ‘de vormgeving van het bestaan’). Deze ‘etnografische historici’ - een term die door henzelf is gelanceerd - wensen zich niet langer op het niveau van de feiten, maar op dat van het onbewuste te bewegen en streven ernaar vooral de marginalen en de anoniemen uit het verleden in het centrum van hun werk te plaatsen. Om deze doelstellingen te realiseren moeten zij nieuwe en vaak curieuze bronnen aanboren: een uitzonderlijk rijk inquisitiedossier waaruit de mentaliteit van de gedaagden spreekt, een sprookjesverzameling, een stadsbeschrijving van een door volledigheid geobsedeerde anonieme bourgeois uit een Franse provinciestad, de rapporten over de literaire onderwereld van een politie-inspecteur, iconografisch materiaal... In tegenstelling tot de traditionele vertellers kunnen zij zich dus niet op een indrukwekkende reeks voorlopers beroepen, al wordt Huizinga's Herfsttij der Middeleeuwen wel eens als een inspirerend model naar voren geschoven.

Het werk van deze etnografische historici - Ginzburg, Burke, Darnton, Le Roy Ladurie (tenminste: de Le Roy Ladurie van Montaillou en Het carnaval van Romans), Schama (de Schama van Overvloed en onbehagen)... - kan slechts in oneigenlijke zin verhalend worden genoemd. Zij vertellen immers geen verhaal zoals de navolgers van Gibbon en Michelet dat doen, maar reconstrueren een leefwereld. Doordat zij hun personages veelvuldig aan het woord laten, wekt hun werk echter een verhalende indruk. Bovendien zoeken zij op methodologisch vlak aansluiting bij de niet-natuurwetenschappelijk georiënteerde antropologen en literatuurtheoretici en niet bij de positivistische, anti-literaire historici. Of zoals Darnton het uitdrukt: ‘Dit soort cultuurgeschiedenis behoort tot de interpretatieve wetenschappen. Ze lijkt misschien te literair om onder de appellation contrôlée van de sciences (empirische wetenschappen)... te kunnen vallen, maar sluit goed aan bij de sciences humaines (menswetenschappen)...’

De heropleving van de oude verhalende geschiedschrijving en de opkomst van de etnografisch-‘verhalende’ historiografie zijn geen geïsoleerde fenomenen. Zij kunnen niet los worden gezien van het maatschappelijk bepaalde failliet van het rationalistische vooruitgangsgeloof, waarvan de positivistische geschiedwetenschap trouwens de specifiek historische verschijningsvorm was. Bovendien hangen zij samen met recente ontwikkelingen in het geschiedtheoretische denken en in de literatuur.

Op geschiedtheoretisch vlak hebben zich - zoals in de verhalende geschiedschrijving zelf - twee sporen gevormd. De traditionele vertellers hebben een uitgesproken anti-theoretische positie ingenomen. Het ‘getheoretiseer’ over de methodologische grondslagen van de geschiedbeoefening wekt bij hen de herinnering aan de positivistische geschiedwetenschap. Tuchman bij voorbeeld liet in een uit 1983 daterend interview in NRC Handelsblad botweg weten: ‘Theorie interesseert me niet. Geschiedenis moet geen sociologie worden - die vertelt wat je toch al wist.’ Anderen pronken met een schaamteloos methodologisch eclecticisme. En nog weer anderen maken er zich met een jantje-van-leiden van af. Zij stellen zich tevreden met het herhalen van enkele clichés over de oude banden tussen de geschiedenis en de literatuur of over de onmogelijkheid van de historicus zijn persoonlijkheid geheel uit zijn werk weg te cijferen, verwijzen naar enkele boutades van grootheden als Huizinga zonder

[p. 320]

diens werk grondig te hebben gelezen en beschouwen de zaak daarmee als afgedaan.

De etnografische historici daarentegen zijn minder allergisch voor methodologische en theoretische beschouwingen. Velen onder hen verwijzen naar de narrativistische geschiedfilosofie, die de laatste jaren - vooral in de Angelsaksische landen (maar ook in Frankrijk en in Nederland) - tot volle ontplooiing is gekomen. In het historisch narrativisme staat niet de wijze waarop de historische kennis wordt vergaard centraal, maar wel de manier waarop deze kennis wordt geordend en verwoord. Volgens de narrativisten verleent de historicus samenhang aan de ongelijksoortige historische gegevens door hen ‘samen te binden’ in een narratio. Deze narratio definiëren zij als ‘een voorstel’ om een bepaalde figuur, periode of reeks van gebeurtenissen ‘te zien als...’ (bij voorbeeld om de veertiende en vijftiende eeuw te zien als het ‘Herfsttij der Middeleeuwen’, de gebeurtenissen na de Tweede Wereldoorlog als de ‘Koude Oorlog’ of de Nederlandse antirevolutionaire politicus Abraham Kuyper als ‘de klokkenist der kleine luyden’). Zij benadrukken dat de samenhang tussen de diverse gegevens niet in het verleden zelf is gelegen, maar pas in de narratio van de historicus ontstaat.

Aangezien deze narratio ipso facto een talig karakter heeft, beschouwen de narrativisten de stijl van de historicus niet als een overbodige franje, maar als een wezenlijke component van de geschiedschrijving. Het zoeken naar nieuwe narratio's - precies de hoofdbekommernis van de historicus - vergt derhalve een creatief taalgebruik en een groot stilistisch vermogen. Slechts door een beeldende, sensitieve en metaforische taal opent de historicus nieuwe perspectieven op het verleden. De kwaliteit van een historisch werk is met andere woorden wezenlijk afhankelijk (uiteraard niet uitsluitend afhankelijk: de feiten moeten ‘kloppen’) van de stilistische vermogens van de historicus. Met de woorden van één der leidende narrativisten, F.R. Ankersmit: ‘Wil men een goed historicus zijn, dan zal men een goed stilist moeten wezen.’

Zowel in de historische praktijk als in de (narrativistische) geschiedfilosofie leunt de geschiedenis dus steeds meer aan bij de literatuur. Tegelijkertijd wordt in de literatuur de historische roman geherwaardeerd. Het gaat natuurlijk te ver om van een nieuwe ‘scottomanie’ te spreken, maar de belangstelling voor de negentiende-eeuwse historische roman is opvallend. De Waverley Novels van Scott en de historische romans van zijn navolgers - Victor Hugo, Manzoni, Flaubert, Tolstoi, Bosboom-Toussaint, Conscience... - worden opnieuw van de planken gehaald. Wetenschappelijke onderzoekers doen het genre ook niet langer af als een oninteressant bastaardgenre (‘de geschiedenis in balkostuum’). Integendeel: zij worden juist geboeid door de virtuositeit waarmee de negentiende-eeuwse auteurs van historische romans de traditionele verkaveling tussen de letterkunde en de geschiedwetenschap hebben doorkruist.

Maar ook de twintigste-eeuwse vormen van de historische roman doen opgeld. De moderne psychologiserende romans van onder meer Thomas Mann, Faulkner en Couperus worden herlezen, terwijl postmodernistische auteurs als J. Fowles en L. Ferron een nieuwe variant van de historische roman hebben ontwikkeld. De historische romans van Hella Haasse, winnares van de P.C. Hooftprijs, worden keer op keer herdrukt. Boeken als Het meisje met het rode haar (Theun de Vries) en The French Lieutenant's Woman (Fowles) worden verfilmd. Th. de Vries, in 1963 ook al winnaar van de P.C. Hooftprijs, ontving van de letterenfaculteit van de Groningse universiteit een eredoctoraat.

De recente ontwikkelingen in dit suc-

[p. 321]

cesvolle genre moeten ook de historicus boeien. Het is immers steeds moeilijker geworden tussen het ‘werkelijke’ en het ‘literaire’ in de historische roman een grens te trekken. De auteurs van klassieke historische romans documenteren zich zorgvuldiger en uitgebreider dan vroeger. In de twee op basis van archiefmateriaal geschreven Bentinckromans van Hella Haasse bij voorbeeld werd niets ‘verzonnen’. Th. de Vries gaat in Ketters nog een stap verder en noemt het boek geschiedschrijving tout court. Waar ligt bij deze realistische auteurs de grens tussen geschiedenis en literatuur? De postmodernistische historische romanciers doorbreken deze grens op een andere manier. Hun werk is een doorlopende commentaar op de kneedbaarheid van het verleden en op de onmogelijkheid ‘ware’ historische kennis te verwerven. In hun romans pogen zij dit scepticisme slechts een literaire vorm te geven.

Deze vervaging van de grens tussen feitelijkheid en fictionaliteit is een probleem dat zich begrijpelijkerwijze ook in de verhalende geschiedschrijving (in haar beide varianten) en in de narrativistische geschiedfilosofie stelt. De lezer is er wellicht niet zo veel aan gelegen, al zal ook hij wel willen weten waar hij aan toe is. Maar voor de historicus zelf gaat het om een fundamentele kwestie die het hart van zijn discipline raakt. De veelvuldig voorkomende kortsluiting tussen de niet tot het gilde behorende vertellers als Tuchman en de vakhistorici wijst erop dat het probleem ook zo wordt aangevoeld. Critici hebben er herhaaldelijk op gewezen dat Tuchman - onder het mom een boeiend geschiedverhaal te willen schrijven - al te slordig met de feiten omspringt. En terecht: een boek als Het eerste saluutschot wemelt van de halve waarheden en hele fouten. De trotse dame heeft die kritiek altijd afgedaan als vakhistorische haarkloverij, minstens gedeeltelijk ingegeven door rancune. Dat is een onbevredigend antwoord: de kern van de zaak is niet de eerbaarheid of de oneerbaarheid van de motieven van de critici, maar de vraag of de verhalende historici niet te ver zijn gegaan in hun reactie tegen de verwetenschappelijking van de geschiedenis. Met andere woorden: de vraag of zij hun doel niet zijn voorbijgeschoten. Maar zeker hebben zij eraan herinnerd dat de historicus niet alleen een accurate ambachtsman, maar ook een woord- en ideeënkunstenaar moet zijn. En dat is al heel wat.

[p. 322]

Tom Pijnenborg, Droge naald.