Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 133

[p. 166]

Leo Vroman
Kunst, wetenschap, literatuur, Indonesia, Amerika, Holland en ik

Wij zijn met wonderen opgegroeid, gevoed en doorspekt, maar de meeste wonderen zijn zo groot dat we ze alleen op een afstand en onscherp kunnen herkennen, zonder nog duidelijk te kunnen merken dat ze op een wonderbaarlijke manier zijn opgebouwd. Oppervlakkig weten we veel, maar van de geschiedenis en oorzaken van dat oppervlak weten we vaak niets. We kunnen een stuk hout glad schuren en daar dan de glans en vlam van bewonderen, maar nooit zullen we de voorgeschiedenis van dat kleine dode onderdeel van de boom voldoende begrijpen zonder het nog eens en nog eens door te moeten zagen en te polijsten, en dan alle beelden te verenigen met de archieven over de windrichting, de regen, de droogte en hitte, en de ongelukken waaraan dat stuk hout destijds als levende boom was onderworpen en waaruit de mooie vlam, en het mooie van die vlam, was ontstaan. Zulk begrip zou pas komen lang nadat de boom zelf was vernietigd. Hoeveel meer te laat kan dus ooit het begrip komen voor het prachtige van de fatale laatste vlam: die waarmee we een stuk hout in een vuurtje verbranden.

Ook elkaar begrijpen wij maar half en vaak te laat. Ik krijg de indruk dat veel mensen vijanden hebben en daardoor vijanden zijn van anderen, en dat sommigen misschien per ongeluk niet konden voorkomen om met bijl en vuur een dieper inzicht in die vijanden te winnen; te laat.

In Holland was ik als heel klein kind al dol op dieren: zo dol dat ik salamanders en visjes ving om ze bij me te houden in een aquarium, tot ze van honger of eenzaamheid stierven. De salamanders kropen meestal ongemerkt het water uit, en werden soms in een kamerhoek, uitgedroogd en stoffig, teruggevonden. Het meest hield ik dan ook van olifanten en tijgers, die ik meestal tekende alsof ze vrij door Java liepen - Java, doordat we meestal jongens in huis hadden die daar hadden geleefd maar niet erg goed hadden opgepast, en die dus naar Holland werden gestuurd, naar een instituut (Wullings heette het geloof ik). Als het daar ook niet goed ging, ja, dan moesten ze maar bij ons komen wonen, in Gouda. Ik bewonderde vooral een van de eerste, Oom Arthur, omdat hij zo'n mooie donkere huid had en zulke donkere ogen.

Goed dan, ik hield zo veel van dieren dat ik biologie ging studeren, om eens grondig te leren waarom ze mij allemaal zo lief waren. Ik herinner me nog steeds de zwartstenen wasbak waarin, na afloop van zo'n verklarende les, de afgeknipte voorhoofdjes, met ogen, van de kikkers lagen te kijken, want die lichaamsdelen waren voor dat uur niet van belang.

Ik ontmoette Tineke ongeveer zeven jaar later, toen ze uit Indonesia kwam om in Utrecht te gaan studeren. Ik ben achteraf blij dat ik toen al ervaren was in de pijnlijke tegenstelling tussen dieren liefhebben en het al

[p. 167]

te grondig zoeken naar de diepere oorzaken - anders had ik verleid kunnen zijn om een schaartje te nemen en eens te kijken waarom ik Tineke zo onmiddellijk en zo diep liefhad. Wel stond ik mezelf toe nog sterker te verlangen naar Indonesia, waar Tineke immers uit was ontstaan, en tegelijk nog beter portretten te tekenen en nog warmere gedichten te schrijven.

Het was vreselijk om door de oorlog van Tineke weggerukt te worden, maar het was heerlijk om, dank zij haar vader, in Indonesia aan te komen, en het was vreselijk om nu in het land van Tineke te zijn, en mensen te ontmoeten die ze kende, zonder Tineke. Ik vind het altijd akelig om weg te gaan en heerlijk om aan te komen. Maar hoe weinig begreep ik van het koloniale leven! Ik mocht geen dessah in, en Siman mocht niet bij mij aan tafel eten. Ik wilde nu liefst mijn geld verdienen met tekenen voor tijdschriften en kranten, en, toen Jan Greshoff mij aanmoedigde, ook met schrijven. Maar hij, zowel als Tinekes vader, zorgden er toch voor dat ik doorging met mijn studies en aan de Geneeskundige Hogeschool af studeerde. Toen ik daar zoölogisch assistent werd, begon ik te kijken hoe ik insekten en slakken kon gebruiken om studenten te laten zien hoe het hart werkte bij heel verschillende dieren. Totdat de oorlog met Japan begon, had ik thuis (waar het toen Gang Scott heette) een badjing en een tokeh, en een dode kalong. De badjing liet ik al gauw vrij; hij vloog als ik 's middags thuis kwam van de ene tjemara-top naar de andere, rende omlaag, sprong op mijn nek en urineerde tussen mijn hemd en jasje, om mee naar binnen te worden gedragen, waar hij aan tafel met mij lunchte. 's Nachts ging hij eerder onder de klamboe dan ik en groef zich in onder de matras aan het hoofdeinde, waar hij soms midden in de nacht hoorbaar gaatjes knaagde. De tokeh leefde in mijn boekenkast, van de sprinkhanen die ik ving, maar stierf. Ik vilde hem en gebruikte zijn mooi gespierde lichaam om een serie tekeningen voor kinderen van hem te maken: hij liep daarin rond als een oud en nogal vervelend mannetje. En de kalong was al dood toen ik hem kreeg, dus die mocht in een fles alcohol.

Hoe gauw vergat ik die eerbied voor het leven toen de oorlog met Japan uitbrak! Alles, en zelfs een heel land vol mensen, dat mijn hereniging met Tineke in de weg stond, was meteen mijn aartsvijand. Ik geloofde al graag dat alle Japanners kort, bijziend en o-benig waren, en toen ik in het leger werd gezet leerde ik het genot van schieten. Goddank ontmoette ik in Japan Kajiyamasan, een van onze bewakers, die onder andere omstandigheden een goede vriend zou zijn geweest. En daar was Kikuhe, die mij de drie knopjes van een machine uitlegde en die nu ook al bijna zo oud is als ik, maar niet in mijn herinnering: die twee mensen blijven glad en mooi.

Waar bleef intussen de biologie? Op een dag, in Osaka, werd aan mij en een medebioloog gevraagd om te onderzoeken of een preparaat, door een andere gevangene gemaakt, werkelijk uit gist bestond zoals die hoopte. We hadden niets om mee te werken behalve een reageerbuisje. Ik bedacht dat we suiker zouden kunnen maken door op wat rijst te kauwen en die na een tijdje uit de spugen, om daarop het preparaat te sprenkelen. Dan, als het gas ontwikkelde, zouden we dat kunnen opvangen in het omgekeerde en met water gevulde reageerbuisje. Dan zouden we kunnen snuffelen en proeven of er alcohol was ontstaan. Er ontstond iets afschuwelijks.

Wat was er verder nog te doen, behalve het werk? Behalve aan onze ziektes was niet veel biologie te merken. Maar in het krijgsgevangenenkamp in Tjilatjap woei wel een boom om, en daarin was een nest van wevende mieren. Nu kon ik met mijn eigen ogen zien hoe ze bruggen van zichzelf en elkaar maakten om twee bladeren naar elkaar toe te trekken, en dan hun larven gebruikten om die bladeren aaneen te weven, precies zoals ik als kind in Holland in het boekje van professor Buytendijk had gezien. Het was aandoenlijk de mieren te zien werken om hun nest in leven te houden terwijl hun gastheer de boom aan het sterven was.

En verder schreef ik gedichten en verlangde naar Tineke en naar Soember Brantas. Wat

[p. 168]

nog meer? Ik ontwierp een microscopische dierentuin, en een toestel om hersens mee te prikkelen. Ik schreef een boekje, onder aanmoediging van mijn slapie Buwalda, waaraan ik regel na regel werkte onder de mars naar de droogdokken en terug. Het heette, natuurlijk, Tineke. Dan waren er wat bomen in Tjilatjap, en wat barakken in Japan, om na te tekenen, en dan waren er wat vliegen in de modder van Osaka die ik niet begreep. Maar toen ik bevrijd was en naar Holland zou gaan, en in Amerika bleef steken, was ik alweer niet van plan met mijn biologie door te gaan, tot een oom van mij een baan voor mij vond. En sindsdien ben ik toch wel vooral een bioloog, al werkte ik voornamelijk in ziekenhuizen. Wat ik dus verder vertel, heeft van al dat verleden iets, en hangt dus samen omdat ik het ben die vertelt, zoals alles wat iedereen doet samenhangt omdat de hele mensheid daarin iets vertelt, ook al luistert niets of niemand.

Ik leef altijd met mijzelf samen, en probeer iets van dat lichaam te begrijpen. Als ik merk adem te halen, denk ik soms: de Natuur probeert mij weer eens te laten begrijpen wat dat is, ademhalen. En alleen omdat ik dan alweer zak voor dat kleine examen, moet ik het weer over doen, meer dan een dozijn keren per minuut. En mijn hartslag, die is nog moeilijker. Hoe scherper je die eenvoudige levenstekens onderzoekt, hoe ingewikkelder hun grondslagen, en daarvan weer de grondslagen, blijken te zijn.

Ik heb destijds een eenvoudige proef bedacht die ik nooit heb uitgevoerd. Stel je voor dat ik in een vleesmolen stap, en mij fijnmaal, maar de molen heeft maar een enkele opening en die is maar een tienduizendste millimeter hoog en een tweeduizendste millimeter breed. Dan kom ik daar als een draad uit die zo lang is dat hij drie duizend keer om de aarde kan, maar in die draad zit nog heel veel structuur waar ieder die met een elektronenmicroscoop de draad langs ziet komen, naar zou kunnen kijken.

Als we van het kleinste in ons naar het grootste kijken, moeten we beginnen met de loopbanen van elektronen zoals die door naburige atomen worden beïnvloed, en die loopbanen zijn al te ingewikkeld om te berekenen. Stel je nu voor dat ik met een vinger naar je wijs en je hebt een volmaakt oog dat niet knippert maar scherp blijft kijken al raak ik het aan, dan zie je mij in perspectief van elektronen in de top van mijn vinger tot, ver weg, mijn geheel. Dan lijkt het of de wildste activiteit in die elektronen vlakbij heerst, terwijl ik in de verte niets zit te doen, en buiten is het helemaal doodstil. Dat lijkt natuurlijk maar zo: overal zijn de elektronen even hard bezig, maar gelukkig zien we dat niet zo scherp, en de verte lijkt vredig. Daarom, geloof ik, beklimmen we bergen: niet om meer te zien maar om minder te zien.

Op dat zelfportret zie je dat de elektronen in atomen bewegen, en de atomen in moleculen, vaak lange die op en in en tussen de bloedvaten in mijn vinger leven. Mijn gebied is speciaal die lange moleculen: eiwitten.

Een eiwit is een keten van schakels, die aminozuren heten, en waarvan we er ongeveer 20 verschillende kunnen gebruiken om een eiwit mee te ‘spellen’. Eiwitten lijken dus op woorden, meestal woorden van honderden letters. Een enkele lus van zo'n eiwit laat zien in modellen hoe veranderlijk de keten is. De ‘betekenis van het woord’ hangt af van de manier waarop het zich opkrult: vaak onzinnig als het in rust is, of als het voor onze analyse uitgerekt wordt, is de ware betekenis (de activiteit) van het eiwitmolecule pas langs het gekrulde oppervlak leesbaar voor andere moleculen onder bepaalde omstandigheden.

Ik heb uitgerekend dat we, om alle eiwitmoleculen in hun onderling verband te lezen met een meer dan gewone leessnelheid, ongeveer tien miljoen jaren nodig hebben voor het lezen (en misschien niet eens begrijpen) van een enkele seconde uit je leven: we zouden in het stenen tijdperk moeten beginnen.

Bovendien hebben eiwitten de neiging om aan oppervlakken vast te plakken, waardoor ze veranderen en soms op elkaar reageren - net als woorden die geschreven willen worden, en waarvan de betekenis afhangt van de samenhang. Het hele leven is dus als

[p. 169]

een boek waarvan de woorden de pagina's verbinden, zodat de samenhang en betekenis verbroken wordt zodra je het boek openmaakt.

Op een laboratorium in Columbia University, New York bestudeer ik welke eiwitten door het bloed worden afgezet zodra het in aanraking komt met een nieuw materiaal. Ik heb al eerder ontdekt dat het bloed dan het ene na het andere eiwit afzet, die elkaar binnen seconden vervangen. Voor dat werk gebruikten we onder andere een ingewikkeld instrument, de ellipsometer, waaruit allerlei interessante getallen komen die niet helemaal te vertrouwen zijn: maar we gebruiken ook eenvoudig observatie van interferentiekleuren. Je ziet die kleuren onder andere waar olie op asfalt gemorst is. Daarop wordt het zonlicht weerkaatst door het buitenoppervlak van de olie, maar ook door het onderoppervlak tussen olie en asfalt. Door het afstandverschil weerkaatsen de twee stralen zodanig dat bepaalde kleuren (golflengten) in tegenovergestelde richting trillen en elkaar opheffen. Zo blijft zonlicht min een enkele kleur over, en dat licht heeft daardoor zelf

[p. 170]

een kleur die we ‘interferentiekleur’ noemen. Heel toevallig ontdekte ik dat in de industrie glas gebruikt werd waarop tantalium was afgezet dat dan door anodiseren met een dun laagje oxide werd bedekt. Dat had prachtige interferentiekleuren, die veranderden als er bijvoorbeeld een laagje eiwit van een molecule dik op werd afgezet. Dat was heel nuttig, maar ook afleidend, want ik begon nu allerlei eigenaardige mengsels, zoals eiwitoplossing met zout en wat potatochiprommel op zulke oppervlakken te gieten en te laten uitdrogen: dan maakte ik foto 's door de microscoop die aan landschappen deden denken, en een keer een hele serie van een enkel plekje van ongeveer een mm breed, waarop ik telkens ademde om de kristallen opnieuw te laten vormen. Bij die serie schreef ik toen een science fiction verhaaltje in de vorm van korte gedichten.

Ik weet natuurlijk niet precies hoe anderen naar zo iets kijken. Ik zelf vind ze mooi zodra ik me kan voorstellen dat ze opnamen zijn van een landschap waarin ik kan ronddwalen en mij verliezen. Als ik je een foto laat zien van een stel rotsblokken op een hoop, is die pas indrukwekkend wanneer je naar dat rode plekje kijkt: dat is de rugzak van mijn schoonzoon die vooruitliep op de Knife Edge. Alles is indrukwekkend en dus mooi als we er ons in durven verdiepen. Wie zich ergens in verdiept ziet dat op ‘normale’ grootte, het gezichtsveld vullend. Praat over een atoomkern met zeg maar acht elektronen die er omheen draaien, en je ziet het zo groot als een bal in je handen. Praat over de aardbol en hoe daarop de continenten verdeeld zijn, en je ziet het zo groot als een bal in je handen. Dat is handig, maar het verdooft ons respect voor de geweldige ruimte in jezelf, vanuit een elektron gezien. Kon je je de kern van een atoom zo groot voorstellen dat hij als een kleine bal in je hand paste, dan was het hele atoom met zijn elektronen zo groot als een gebouw, en dan was een bescheiden molecule (cyclic A P) dat veel in ons voorkomt, zo groot als Nederland. Denk je dat molecule dan in een evenredig vergrote cel van de hypofyse (een klier die onder je hersens zit), dan moest die cel zo groot zijn als de maan; en stel je die cel voor in de hypofyse, dan moest die klier zo groot zijn als de zon. De mens waarin die hypofyse dan zou passen, zou zo geweldig zijn dat die de sterren met elkaar verbond.

Hoe ingewikkeld moet het dan zijn voor de eiwit ‘woorden’ om met elkaar te spreken zodat we een geheel blijven, en niet op een ochtend ontwaken en merken in een draak te zijn veranderd! Hoe moeilijk dus voor mensen om elkaar te begrijpen en hoe veel moeilijker om hun werk te vertalen. Het vertaalde werk is alleen maar schijnbaar een spiegelbeeld van het oorspronkelijke.

En toch probeer ik het werk dat ik wetenschappelijk bedoel, soms te ‘vertalen’ in gedichten. In enkele beschrijf ik die afstand tussen deel en geheel in ons, en ergens vergelijk ik die met het vergroten van een foto uit een krant: wat op het gebruikelijke peil de mooiheid heeft van een mens, heeft op microscopisch peil de mooiheid van wiskundige orde.

Wiskunde is misschien de meest internationale taal (meer nog dan muziek?), en tegenwoordig speel ik ook daar mee. Dat begon toen ik een wiskundig model probeerde te maken van de manier waarop die eiwitmoleculen in het bloed elkaar aan oppervlakken vervangen. Maar daardoor kon ik het natuurlijk niet laten allerlei wiskundige regels te maken om computerkunst te laten ontstaan.

En zo werk ik dus met minstens drie hoofden, waarvan het wetenschappelijke maar zelden zo kritisch is dat het graag het werk van de twee andere hoofden vernietigt. Integendeel meestal: uit hun samenwerking komt meer dan uit elk afzonderlijk: of sterker, die afzonderlijkheid bestaat niet eens, zomin tussen mijn manieren van denken als tussen de werelden van Holland, Indonesia en Amerika die binnen mij, nee, binnen Tineke plus mij, met elkaar zijn verbonden.

Hier is dus, ten slotte, een vers in het Hollands over mijn liefde voor Indonesia.