Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 132

[p. 42]

Jan Flamend
Negentien bokken en twee geiten
Polemieken (?) voor Vlaanderen en Nederland

BOKelf. Antwerpen, H, 1987.

Het is natuurlijk een stunt van Weverbergh, om na 23 jaar met een nieuw nummer van BOK voor de proppen te komen, namelijk BOKelf. Nou, een nieuw nummer, het is een boek, met achttien bijdragen door evenzovele auteurs, een woord vooraf van Weverbergh, plus een fotoreeks van Herman Selleslags en een aantal cartoons van Zak. Wat een hemelsbreed verschil vormt met de oorspronkelijke, bijna legendarische BOK.

Dat was een gestencild blaadje, waarvan tien nummers verschenen, tussen juni 1963 en november 1964. De eerste drie nummers stonden onder de redactie van Herman Cluytens en de zich weverbergh noemende Julien Weverbergh. Met ingang van nummer vier werd het blad opengesteld voor anderen, die voorheen hun hart al eens konden luchten in de rubriek Paraplu'ke-Parasolleke, en de redactie werd nu alleen door Weverbergh verzorgd. Bok, dat alleen ‘literaire kritieken (sic), polemieken, analyses’ publiceerde, was een blad met een gezicht, een visie en een toon. Het gezicht, de visie en de toon van weverbergh. Dat betekende: subjectieve benadering van het literaire werk, aandacht voor de vent achter het werk, een zeker politiek en vrijzinnig engagement. En vooral: polemiek. Als Bok geschiedenis geschreven heeft, dan is het vooral als polemisch tijdschrift. Vandaar de kunstmatige wedergeboorte, maar daarover straks meer.

In Bok trokken weverbergh en de zijnen, waaronder Herwig Leus, Hedwig Speliers en Freddy de Vree, ongenadig van leer tegen de gevestigde literaire namen (met Hubert Lampo als bête noir), tegen het bedroevend lage peil van de dagbladkritiek, tegen het literatuurbeleid. In een wervelende stijl, vaak gammel van syntaxis en Vlaams van idioom, proclameerde de branie-achtige weverbergh zijn onaantastbaar individualisme. Hij analyseerde en ‘kritikeerde’ vanuit een geprononceerde personalistische literatuuropvatting. Zo deed hij scherpzinnige dingen met Omtrent Deedee bijvoorbeeld, de eerste echte ‘claus-reading’. Een nieuwe wind woei.

In ‘Afscheid van Bok’ in Bok10 beloofde weverbergh ‘een gedetailleerd en (gedokumenteerd) verslag voor te leggen over het probleem van het honorarium, royalties en, vooral overheidssteun aan de literatuur in Vlaanderen’. Hij zou ook uitpakken met ‘MIJN Vlaamse literatuurgeschiedenis (..), gebaseerd niet op uitspraken van Docus Bolhoed, Groot Criticus, maar op eigen onderzoek én van de werken én van de kritische bronnen en praatjes’. Dat verwachtte ik in BOKelf aan te treffen. Maar niets daarvan. Wel word ik geconfronteerd met de penisnijd van Kristien Hemmerechts en het niet-tegen-zijn-verlies-kunnen van Tom Lanoye.

Na dat laatste, tiende nummer fusioneerde Bok met Diagram, wat in Komma resulteer-

[p. 43]

de. Na de opheffing is Bok de literatuurgeschiedenis ingegaan. Welk effect heeft het geressorteerd? Bok was fel, agressief, omstreden, het verwekte veel deining in de Vlaamse literatuur, het maakte heel wat los in het ingedommelde letterland. Zo wil de literatuurgeschiedschrijving het nu. Het kon dus op de waardering rekenen van al wie de Vlaamse literatuur (echt) ter harte nam. In Merlyn (november 1963) schreef J.J. Oversteegen: ‘Ieder nummer van het blad is een reeks knuppels in het hoenderhok, en in landen waar het literaire (sic) leven door gezapigheid bedreigd wordt, is de knuppel per definitie sympathieker dan de hoenderen.’ Bok was de gangmaker van wat men de gestencilde revolutie is gaan noemen, een resem ‘polemische zelf-bouwtijdschriften’ als Mep, Daele, Totems/Schrift, Heibel, Yang, en Nul. Met Paul van Aken, van wie een grondige studie over deze ‘ondergrondse beweging waarin boze jongens front vormen’ aangekondigd is, kan men aannemen dat de marginale, soms ludieke, soms venijnige luidruchtigheid van de gestencilde revolutie een positieve rol gespeeld heeft in de Vlaamse literatuur. Doelgerichte polemische bedrijvigheid heeft inderdaad een zuiverend effect, er wordt gesaneerd, vanzelfsprekendheden worden afgebroken, en een nieuwe, jongere generatie verwerft recht van spreken. Ook al ‘zouden heel wat gestencilde-revolutieprofeten uiteindelijk onschadelijk worden gemaakt’, in Bok c.s. hebben een aantal jongeren lucht kunnen geven aan hun ontevredenheid. Het generatieconflict werd erin uitgevochten, en een aanvang werd gemaakt met de legitimatie van nieuwe, andere schrifturen, die b.v. in Komma uitgewerkt zouden worden. Auteurs als Boon, Claus, René Gysen, Ivo Michiels, C.C. Krijgelmans kregen de aandacht en de publikatieruimte die hen toekwam. Je zou wel kunnen stellen dat Bok zijn literairhistorische overleving en zijn bijna legendarische statuut posthuum te danken heeft aan het feit dat het net op tijd opgeheven werd, op het moment namelijk dat het zijn functie van stout generatietijdschrift vervuld had en de fakkel aan anderen kon doorgeven. Heeft heimwee naar zijn rellerige dagen Weverbergh ertoe aangezet de oude Bok uit de sloot te halen? Of zijn Teirlinck, Roelants en Streuvels uit hun graf verrezen en dienen zij, of hun clonen, er onverijld weer in gescholden te worden? Of staat er een nieuwe generatie schrijvers ongedurig te trappelen om schoon schip te maken met de ouden en de officiëlen, en om zelf de lakens te gaan uitdelen? Of zijn er nog steeds literaire misstanden die aangeklaagd dienen te worden? Of moet er dringend wat meer leven in de brouwerij komen? Een goede polemiek staat immers borg voor heel wat leute en verbaal krachtsvertoon.

Ik maak mij sterk dat Weverberghs ontslag bij Manteau en de perikelen rond Houtekiet/H er voor iets tussen zitten. Akkoord, er wordt nauwelijks over deze zaak gerept in BOKelf. Laten we het zo stellen: voor H biedt BOKelf een gedroomde kans om zich als strijdvaardige, dynamische uitgeverij te profileren en als dusdanig in de pers te komen. Vandaar: BOKelf is een stunt.

Dat neemt overigens natuurlijk niet weg dat er inderdaad nog heel wat aangeklaagd dient te worden, en dat er wat meer leven in de brouwerij mag komen. BOKelf echter heeft met Bok weinig meer te maken dan de naam, de polemische instelling en Weverberghs voorkeur voor paars. Met de boekwording van Bok is de gestencilde subversiviteit een mythe geworden. De onmiddellijke punchkracht die van een tijdschrift, een pamflet of een column kan uitgaan, zoek je vergeefs in een boek dat keurig een aantal polemische opstellen bevat. De positieve vooringenomenheid waarmee je dit boek ter hand neemt, - je verkneukelt je op voorhand omdat het er hard aan zal toegaan, de spitsvondige invectieven zullen niet van de lucht zijn, er kan gelachen worden, en misschien vloeit er zelfs bloed - maakt al snel plaats voor onbehagen en verveeld geeuwen. Het is teveel, het is te voorspelbaar. Is het dat maar, vraag je je af. BOKelf is flauw. Ik denk dat vooral de formule fout is, de boekvorm, de vooropgezetheid, de verschillende auteurs die, hoe terecht ook, hun particuliere gal komen spu-

[p. 44]

wen. BOKelf is polemisch maar het bevat geen polemieken. Een polemiek is immers een dialogisch gebeuren, een verhit debat waarbij beide partijen elkaar om beurt van alles naar het hoofd slingeren. Een boek vol polemische opstellen is niet geschikt als arena van polemiek, waar de tegenstanders elkaar te lijf gaan. Dat kan wel in tijdschriften, pamfletten en columns.

Het is duidelijk dat BOKelf zich zowel naar het Vlaamse als naar het Nederlandse publiek richt. De Vlaamse auteurs maken zich druk over Vlaamse mistoestanden of malafide landgenoten, en de Nederlanders in BOKelf storten hun paskwillen uit ten behoeve van hun plaatselijke aanhang. Polemieken liggen immers goed in de markt. Hoe vaak wordt er niet over geklaagd dat er niet genoeg gepolemiseerd wordt, dat het er veel te kalm en veel te braaf aan toe gaat. Wat Vlaanderen betreft zou het gebrek aan behoorlijk twistgeschrijf zelfs structurele oorzaken hebben. Volgens Marc Reynebeau heeft die lamlendigheid alles te maken met de verzuiling die de Vlaamse samenleving tot in al haar geledingen beheerst. In de polemiek-special van Kreatief (1986, 3) stelt hij o.a. dat al dan niet vehement verwoorde standpunten niet beoordeeld worden ‘op hun intrinsieke waarde (...) maar vooral op de hoek van waaruit ze worden geformuleerd’. Ook binnen de zuil worden meningsverschillen niet geduld omdat zij het eenduidig naar buiten tredende standpunt van de groep ondergraven en aldus de collectieve combattieve stellingname ten opzichte van de andere zuilen zouden verzwakken. De zuilen verkeren in een permanente staat van oorlog maar het pacificatiebeginsel van de gewapende vrede laat hen weinig meer toe dan schijngevechten te orkestreren. Dit resulteert in een paradoxale situatie waarin de discussie gemonopoliseerd is door de zuilen en de politiek dakloze geen recht van spreken heeft omdat zijn standpunt geen duidelijk gekleurde (lees gelegitimeerde) signatuur heeft. Een stoorzender wordt niet geduld omdat hij het precaire evenwicht van de gewapende vrede in het gedrang zou brengen. Dit is een zeer interessante hypothese, alleen vraag ik mij af of de verzuiling in het eigenlijke literaire debat wel zo sterk om zich heen heeft gegrepen. Ik wil wel aannemen dat het ideologische moment tot op zekere hoogte meespeelt, bij institutionele fenomenen als letterencommissies en staatsprijzen bijvoorbeeld, en dat er clans en vriendenkransjes zijn die elkaar het licht voor de ogen niet gunnen. Het eigenlijke conflict situeert zich, denk ik toch, op het intrinsiek literaire of noem het poëticale niveau. En als er hier niet gepolemiseerd wordt, met harde literair-kwalitatieve of poëticale argumenten, is er iets fout met het literaire bestel dat zichzelf blijkbaar niet voldoende respecteert om zich van tijd tot tijd te verschonen. Wanneer, om welke reden dan ook, de kwaliteitsbewakende en zuiverende functie van polemiek, in de vorm van ranselkritieken bijvoorbeeld, niet uitgeoefend wordt, kan er straffeloos gerotzooid worden.

BOKelf beantwoordt dus aan een acute behoefte, de auteurs hebben een belangrijke missie. We moeten blij zijn dat zij hun nek durven uitsteken. Nu, ik zei al dat het hele initiatief iets kunstmatigs heeft, iets willekeurigs ook. Zo van, wij zijn de good guys, wij hebben overschot van gelijk, wij gaan die anderen eens lekker de mantel uitvegen. We kiezen elk een schietschijf en daar schieten we naar hartelust op los. Als je dat dan allemaal gelezen hebt, dan vraag je je af wie het nu weer op wie gemunt had en waarvoor welke minkunkel op het matje geroepen werd.

Ik neem het boek weer ter hand. Ja, Brouwers past zijn beproefde formule van citeren, variërend herhalen van invectiva en misprijzend commentariëren toe om onweerlegbaar aan te tonen dat Karel van het Reve niet de piet is waar de literaire gemeenschap hem voor houdt. Hij heeft immers een aantal domme dingen over Elsschot gezegd. God ja, dat zal wel zo zijn. Wat Herman de Coninck doet met Hedwig Speliers is een weinig geïnspireerde toepassing van het brouwersiaanse polemische model. Is het trouwens nog nodig om, na Lanoyes geestige filippica in Rozegeur en Maneschijn, Speliers nog eens te doen zieltogen? Koos Hageraats neemt Boudewijn

[p. 45]

Büch voor zijn rekening, Jaap Goedegebuure neemt daar Hans Warren en Gerrit Komrij mee op de koop toe, René Stoute dient Ten Braven, alias Hans van den Bergh, posthuum nog enkele slagen toe. Van de Vlaamse kant trapt Kristien Hemmerechts op de pikken van de Mooie Jonge Goden, en Herwig Leus vindt dat het Boon-kennerschap van Herwig Leus door de Nijmeegse academici Vanheste en Muyre niet erkend wordt. Martien de Jong laat zijn licht en dat van zijn naamgenoot schijnen op de zelfmoord van Menno Ter Braak, Lucas Lichtenberg doet de leuke Dichter bij de mens-groep uit de doeken. Marc Reynebeau roert even in de oorlogsgeschiedenis van enkele Vlaamse Literatoren en Greta Seghers geeft een stoomcursus Vlaamse literatuurgeschiedenis en keert zich verwoed tegen Gaston Durnez en Leo Geerts. André Leysen en Rudolf Vanmoerkerke, twee geslaagde Vlaamse ondernemers, vinden geen genade in de ogen van Paul de Wispelaere. Een aardig citaat: ‘Laat Vanmoerkerke maar af en toe een sonore denkwind vliegen, Leysen heeft er zijn hele broek van vol. Het glibbert hem uit twee pijpen tegelijk, zodat je als lezer niet weet naar welke kant je je neus moet wenden.’ Freddy de Vree betreurt de gang van zaken op de kunstmarkt, vergelijkt kunst met religie en stelt ‘De kunst is geabsorbeerd door haar paradoxen.’ Benno Barnard, de voortreffelijke stilist die heelder parten van de recente Vlaamse literatuur tot aanvaardbare teksten herschreven zou hebben, pakt uit met een schandaal: een tekst van hem op verzoek voor het tijdschrift Onze Tijd geschreven, diende herschreven te worden. En Tom Lanoye, Vlaanderens polemische hoop en jeune premier, werd uitgefloten en op zijn nummer gezet in Arnhem. Hij geeft in BOKelf een relaas van ‘De feiten zoals ze zich wérkelijk hebben voorgedaan.’ Grappig vond ik de geëlaboreerde mystificatie van Mon Detrez over een internationale complotten blootleggende thrillerschrijver, genaamd Fred Geevaerts. Waarschijnlijk niet toevallig wordt dit stukje gevolgd door een aantal foto's door Herman Selleslags voorstellende Jef Geeraerts. De ‘Dagsluiting’ wordt uitgesproken door Jef Lambrecht, een vreemde poëtiserende tekst getiteld ‘Tijdsein door woestijnbloei’. En tussen de stukken in zijn er de cartoons van de onverbeterlijke Zak.

Is dat nu de lang verwachte, gevreesde en brokken belovende te maken BOKelf? Goed, ik geef toe dat mijn voorstelling niet helemaal recht doet aan de respectieve stukken. Ze zijn doorgaans goed geschreven, flink doortimmerd, onderhoudend, en binden waarschijnlijk terecht de strijd aan met de ‘juiste’ tegenstanders. Met Weverbergh ben ik overtuigd van de noodzaak van polemiek, voor hem is het een zaak van morele, mentale, literaire en maatschappelijke hygiëne. De polemist, de goede schrijver noemt Weverbergh hem, heeft een zending, hij moet de leugen te lijf gaan en daarvoor ‘het gevaarlijkste van alle literaire genres beoefenen: de polemiek’. Ik hou meer van de omschrijving van Komrij, nl. dat polemiek literatuur op zijn hevigst is. Als genre is polemiek een geïnstitutionaliseerd gegeven, lokaliseerbaar als vrijplaats voor subversiviteit en controverse, en neutraliseerbaar. Het is maar polemiek, het is een spel, een speeltuin voor tal van literaire vormen, retorische truuks, grapjes. Zo heet het, niet helemaal ten onrechte. Hoe oprecht de verontwaardiging ook, hoe legitiem de aanklacht ook, het blijft een bewust spel met de vorm, een exhibitie van verbaal en literair vernuft. Maar dat moet gedoseerd aangeboden worden, niet als een groot simultaan spektakel met teveel vertoon van acrobatie en gegoochel. Dat verteert ook de meest positief vooringenomen toeschouwer niet. En het is toch allemaal ten behoeve van zijn vermaak geënsceneerd, hij is de betalende consument die zijn rechtmatige portie amusement en lering rustig tot zich mag nemen. Of doen de artiesten het voor zichzelf, voor elkaar, of voor de cursusmeester?

Polemiseren is een ambivalente onderneming.