Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 132

[p. 11]

Karel Porteman
Vondel herdacht

Waar bleef de zwaan,
Waar bleef de zwaan?
Noach, v. 1060-61

Op 17 november 1987 vieren we de vierhonderdste verjaardag van Joost van den Vondel, die bij zo'n gelegenheid steevast de ‘prins van de Nederlandse letteren’ wordt genoemd. Geeft deze benaming blijk van grote verering, vandaag zou zij ook kunnen wijzen op een soort vorstelijke marginaliteit of overbodigheid. Prinsen bezitten tegenwoordig een onduidelijk statuut, ook in de wereld van de letteren. Daarover eerst een kleine meditatie. Daarna zal ik mij beslist aan de regels van de herdenkingskunst houden. Dus van de prins haast geen kwaad.

I.

Wie achter de coulissen van de herdenking kijkt, kan het niet ontkennen: Vondel is thans niet veel meer dan een symbool. Nederland siert de vijfguldenbankjes met zijn beeltenis. Vlaanderen gebruikt zijn naam voor een moutig provisiebier ‘met onbeperkte houdbaarheid, bij voorkeur te drinken op een temperatuur van twaalf graden’. Maar of Vondel een dichter met onbeperkte houdbaarheid is gebleven, is een andere vraag. Die klinkt in elk geval niet langer heiligschennend en velen beantwoorden ze met een neen, ook al hoor je geen beledigingen meer à la Greshoff, die Vondel ‘verpulverde rommel’ noemde. Nu heerst koele onverschilligheid. De editie 1987 van Meulenhoffs literaire dagkalender brengt op 17 november een gedicht van Mickey Walvisch: Herfst! Er is geen enkele afzonderlijke bloemlezing van Vondels lyriek meer op de markt en dat terwijl de Querido-selecties uit Hooft en de thans zo bewonderde Huygens relatief hoge toppen scheren.

Zoals alles op deze planeet, is ook de literatuur vergankelijk. Ook de literatuur is geschiedenis. Inzonderheid Vondel behoort kennelijk meer dan ooit tot het verleden. (Prinsen voelen zich daar trouwens goed thuis). De recente herdruk van de Volledige Dichtwerken in de uitgave van Verwey lijkt daarvan een sprekende illustratie. Verweys inleiding, die er in 1937 op gericht was de eeuwigheidswaarde van Vondels werk te beklemtonen, is er vervangen door een overigens schitterende literairhistorische benadering. Vondel lezen wordt er in de eerste plaats niet als een esthetisch, maar als een ‘historisch avontuur’ voorgesteld (p. VIII). Naar verluidt, werd deze reprint een succes. Een intense publiciteitscampagne heeft daartoe zeker bijgedragen. De ‘eventuele’ lectuur van deze met statussymboolachtige argumenten aangeprezen Vondel vergt bovendien niet alleen een historische, maar ook een fysieke inspanning. Het boek weegt zo zwaar, dat je er in een positie die voor een gelukverschaffende consumptie van literatuur geschikt is, niets mee kunt aanvangen. Het lijkt wel een zinnebeeld: Vondel is in velerlei

[p. 12]

opzicht te zwaar geworden. Niet alleen bij de lezers, maar ook in de literaire cenakels lijkt zijn rol uitgespeeld. In het theaterleven doet de oude gangmaker al lang niet meer mee en van welke dichter kan hij nog de poëtische meester worden genoemd? Verwey is wellicht de laatste geweest. De vroeger zo hooggeachte retorische amplificatie, de agressieve taalexpressiviteit, de artistiek geworden emotie, kortom het vaak zo briljante decoratieve gebruik van de taal dat ze in de zeventiende eeuw ‘hoogdravendheid’ noemden, lijkt onherroepelijk gedateerd.

Is Vondel herdenken en huldigen dan lippendienst bewijzen aan een verloren zaak? Als hij zo groot en belangrijk is, waarom moeten we hem dan steeds aan het publiek opdringen, herdenken, huldigen en hérherdenken? Als de mensen nog steeds naar Shakespeare kijken en niet naar hem, als Multatuli nog fascineert en Vondel niet, is er dan niets aan de hand? Of is dat niet Vondels schuld, maar de schuld van hen die hem om nationalistische of religieuze motieven hebben opgepept tot een literaire wereldreus? Het zijn pijnlijke vragen.

De enige manier om met Vondel rechtvaardig om te gaan bestaat er inderdaad in hem open en loyaal te benaderen als een brok behartenswaardige geschiedenis. Wie hem naar zijn eigen tijd en naar zijn eigen ideologie poogt toe te halen, bewijst zichzelf en de dichter een slechte dienst. Zulke behandeling is Vondel, deels op grond van zijn bijwijlen zeer geëngageerd dichterschap, al te vaak te beurt gevallen. Daar ligt de oorzaak van veel Vondelverdriet en Vondelvervreemding. De waarden waarvoor men hem in de negentiende eeuw en vooral in de combattieve katholieke milieus van het interbellum, óf met een respectabele wetenschappelijke nauwgezetheid, óf met een opvallend gebrek aan scrupules, heeft ingespannen, staan niet meer op de voorgrond. Het ketterjagen is al lang geen eerzame bezigheid meer. De literaire afgoderij werkt ridicuul. Vondel als dichter der natie, Vondel als Amsterdammer, Vondel als Keulenaar, Vondel als Grootnederlander, Vondel als Europeaan, Vondel als Oranjeklant, Vondel als republikein, de witgele Vondel, de rode Vondel, de groene Vondel: het kan bij momenten genoeglijk en instructief zijn, het kan even belangstelling wekken, maar uiteindelijk leidt het ons af van de historische werkelijkheid van zijn historisch dichterschap, zijn volstrekt meesterschap van taal, stijl en vers. Enkel via de zorgvuldige omgang met deze werkelijkheid kan Vondel onder ons blijven. Dat betekent verder onderzoek, vooral van zijn poëticale opvattingen en de functie die zijn poëzie in zijn tijd heeft gespeeld; voorts openheid en respect voor de dode medemens (om een nieuw ordewoord van de historici te gebruiken). Vondel Vondel laten zijn. Dit is geen terugkeer naar een psychologiserende, biografische zoek-de-mens-lectuur, maar een pleidooi voor een loyale en humane leeshouding die gebaseerd is op intellectuele eerlijkheid en die o.m. voor de oude taal en andere aspecten van de historiciteit niet terugschrikt.

II.

Vondel als dichter ontmoeten. Toen in 1632 op de Amsterdamse Burgwal het Athenaeum Illustre werd gesticht, de latere universiteit, zag hij zich, in tegenstelling tot de daar benoemde literaire grootheden, als een simpel zangvogeltje:

Ik kwinkeleer, beschaduwd door de zon
In lindelanen.

Maar in hetzelfde jaar zwemt hij de Zweedse koning Gustav Adolf, die zijn geboortestad Keulen dreigde te verwoesten, tegemoet als een zelfbewuste zwaan:

Hoe wens ik, als een Rijnzwaan, Mars t'ontmoeten
En met de borst in stroom,
Aldus door zang zijn toom
Te temmen, langs het stof van paardevoeten.

Het eerste citaat is mooi, het tweede heeft ons bovendien een glimp van zijn totalitaire opvatting van het dichterschap: ‘met de borst

[p. 13]

in de stroom’. Als Vondel een onverbeterlijke impulsieve vechtjas is geweest die zelfs met zijn leven heeft gespeeld, een houwdegen, vaak ontroerend tactloos, dan was hij dat in hoofde van zijn verheven concept van het dichterschap. Alleen voor de ‘poëzije’ en het theater leeft hij. De zakelijke dingen des levens ondervond hij als een noodzakelijk kwaad. Studeren, vrienden consulteren, met hun hulp op late leeftijd Latijn en zelfs Grieks leren, reusachtige vertalingen maken waren het vulsel van zijn beloken dagen. Hij is een geknevelde door de literatuur. Zijn zoontje geeft hij, in weerwil van het familiaal protest, de naam van de titelheld van zijn geplande epos. Elk van zijn drama's laat hij voorafgaan door een soms moeizaam vertolkte verantwoording, waarin hij zijn nieuwste ontwikkelingen kenbaar maakt, vaak tegen de lokale modes in. Op de duur halen zijn stukken zelfs de scène niet meer - Adam in ballingschap beleefde zijn première pas in de negentiende eeuw -, maar hij gaat door. Tussen zijn zeventigste en tachtigste levensjaar schrijft hij nog gemiddeld meer dan vijfduizend versregels per jaar, goede versregels. Bezeten en gedreven. Nooit laat hij daarbij de band los met zijn omgeving:

Maar wat op 's harten grond leit
Dat welt me na de keel.

Deze verzen uit de Roskam tekenen hem voortreffelijk. In dit dichterlijk zelfbewustzijn, dat van de voorganger, verenigen zich al de contradictorische aspecten van zijn oeuvre en persoonlijkheid. De loyale burger die zich met zijn stad identificeert en door haar wordt geliefd; de tegendraadse nukkigaard wiens roede niemand spaart en zijn vrienden en beschermheren in benarde situaties brengt; de zich overtuigd belijdende katholiek, stadsdichter in een land dat met Spanje in oorlog is; de diepvrome en deemoedige dichter van Gods barokke majesteit en mildheid; de zwaan van de vrede en de moordende polemist; de zwoegende studax en de taalvirtuoos. Wat Vondel over de oude burgemeester Hooft dichtte, past ook op het voetstuk van zijn poëzie:

Een hoofd vol kreuken, een geweten zonder rimpel.

Voor dit dichterschap aandacht vragen, kan en moet nog:

De wereld is een speeltoneel
Elk speelt zijn rol en krijgt zijn deel.