Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 132

[p. 39]

[p. 40]

Koen Vermeiren
Het groenogig monster Jaloezie

Gaston van Camp, Gesprekken met een steppe. Antwerpen/Weesp, Standaard Uitgeverij, 1986, 220 p.

In 1984 publiceerde Gaston van Camp de literaire reisroman De kracht van Marrakech. Hoofdfiguur van het boek was Harry Willemsens, een stadsarchivaris, die een zwerftocht ondernam naar Marrakech in de hoop dat hij zo in het reine zou komen met zichzelf, zijn mislukt huwelijksleven (met Sim) en zijn wat tanende relatie met z'n minnares, Belle. Het hele verhaal ontwikkelde zich als een soort mythisch-symbolische zoektocht, die ten slotte eindigde met een bevrijdende loutering.

Het is dit procédé dat Van Camp opnieuw heeft toegepast in zijn tweede reisroman, Gesprekken met een steppe. Zelfs de hoofdpersonages dragen dezelfde namen, nl. Harry Willemsens en Belle, maar - en hiervan is de reden mij helemaal niet duidelijk - hun hele achtergrond is gewijzigd. Harry is niet langer archivaris, maar jurist; en Belle heeft geen boekwinkeltje meer, maar is lerares geschiedenis. De echtgenote van Harry speelt ook nog een rol, al heet zij niet langer Sim, maar Ivonne (zo heette de beste vriendin van Sim, in De kracht). Waarom deze vreemde tegenstrijdigheden? Indien Van Camp een boek heeft willen maken dat totaal los staat van zijn vorige, dan had hij toch beter andere namen kunnen kiezen, dunkt mij. Nu is het verband met De kracht gelegd, al wordt het tegelijkertijd weer ontkend door de gewijzigde situatie. De bedoeling hiervan ontgaat mij.

Maar goed, ik wil het vanaf nu over Gesprekken met een steppe hebben. Het boek vangt aan op het ogenblik dat Harry en Belle net ruzie hebben gemaakt over een zekere Adriaan. Om te weten wie Adriaan is, zal de lezer nog geduld moeten uitoefenen tot in hoofdstuk twee, want eerst wordt er beslist om naar Venetië te reizen. Belle wil er namelijk eens tussenuit, en Harry meent dat een reis hen beiden goed zal doen. Tijdens de paasvakantie wordt het plan dan ook uitgevoerd.

In Venetië komen ze toevallig op een Koerdisch feest terecht, en zo wordt hun interesse voor Koerdistan gewekt - in feite een land dat niet bestaat, aangezien het deel uitmaakt van Turkije. Opeens wil Belle tijdens de zomer naar de Koerden, ‘op zoek naar een volk dat op zoek is naar zichzelf’ (p. 15). Aha, denk je als lezer, hier krijgen we de eerste symbolische verwijzing; want zijn ook Belle en Harry in feite niet op zoek naar zichzelf? Maar enkele regels verder lees je dan: ‘“Waarom niet?” zei ik, koppig het gevaar negerend. “Door een koppel dat na vijf jaar wat op drift is geraakt en zijn identiteit zoekt. Mooie parallel.”’ (p. 15). Gaston van Camp kàn schrijven, daar bestaat geen twijfel over, maar in zulke details verraadt de jeugdschrijver zich

[p. 41]

te veel. Waarom die nadrukkelijkheid? Uit vrees dat de (volwassen) lezer de parallel niet zélf zou bemerken? Hoe dan ook, na de terugkeer uit Venetië lijken de relatieproblemen tussen Belle en Harry niet te zijn opgelost, en daarom zullen ze de tocht naar Koerdistan ondernemen. Het wordt een ‘Reizen als therapie (...) De ultieme test’ (p. 15). Op het laatste moment wordt er echter beslist dat ook Adriaan zal meegaan, tot aan de Iraanse grens in Dogubayazit.

Wie is nu die Adriaan? Het schrijven over hem valt Harry vrij moeilijk, al is Adriaan zijn vriend. Hij is immers óók de vriend van Belle, en Harry is ervan overtuigd dat Adriaan in stilte verliefd is op haar. Maar hij wil niet kleinburgerlijk doen door de confrontatie uit de weg te gaan. Zelf had Harry ooit een vluchtig avontuurtje met Vera, de echtgenote van Adriaan, maar toen was het huwelijk al zo ver stuk dat er geen moeilijkheden van kwamen. Harry bracht zelfs, wat later, de echtscheiding in orde. Via de school leert Belle Adriaan kennen (die pedagoog is) en al vlug ontstaat een innige vriendschap. Terwijl het in De kracht Harry was die van tekenen en schilderen hield, is het nu Adriaan die erg bedreven is in het maken van aquarellen. En nu gaan ze dus met z'n drieën op reis, naar de Koerden.

Het reisverhaal zelf is samengesteld uit een achteraf geschreven verslag, aangevuld met dagboeknotities en bedenkingen. Op de structuur van het boek kom ik te gelegener tijd trouwens nog terug. Reizen betekent voor Harry een ‘vernuftig gecamoufleerd afleidingsmanoeuvre tegen de ultieme aftakeling’, een ‘ultieme wanhoopsdaad om te redden wat niet meer te redden is.’ (p. 33). Het zal dus allesbehalve een georganiseerde uitstap worden met overnachtingen in luxueuze hotels.

De Passat, uit De kracht, is ook nu weer van de partij en tot in Istanboel verloopt alles vlot. Maar de gesprekken komen al vlug op het onderwerp jaloezie, in het jargon van Adriaan ‘het groenogig monster’ genoemd. In de loop van het verhaal zal Harry steeds meer zijn eigen, groeiende jaloezie, waaraan hij aanvankelijk niet wil toegeven, analyseren. Dit vormt voor mij dan ook het echte thema van het boek, maar dan geprojecteerd tegen het hele reisavontuur. Harry komt namelijk maar niet in het reine met zijn jaloezie en achterdocht, en uiteindelijk zal hij zelfs moeten toegeven dat deze gevoelens - althans voor hem - in de eerste plaats te maken hebben met seks en bezit (cf. p. 72 en 113-114). ‘Als ik met zekerheid wist dat jullie (Adriaan en Belle, K.V.) elkaar alleen maar knuffelden, alleen maar niet-seksueel zouden strelen, ik was er haast zeker van dat het monster nauwelijks zijn klauwen in mijn ziel zou zetten. Dààr lag dus het breekpunt. De ultieme grens. Het kale woordje seks.’ (p. 115).

Ondertussen komen ze, aanvankelijk aarzelend maar daarna steeds vaker in contact met de Koerden, die in Turkije een onderdrukte en zelfs vervolgde minderheid zijn. De landschappen in Koerdistan zijn desolaat en vertonen een overweldigende uitgestrektheid. Wat Harry er vooral in treft is ‘een nieuwe beleving van het tijdbegrip’ (p. 143). De haast en onrust die hij, als westerling, in zich heeft, zijn totaal misplaatst in een streek ‘die in perfecte harmonie is met de natuur, met de landschappen, met het klimaat.’ (p. 145). Uit moeizame gesprekken met Koerden komt vooral naar voren dat zij zich aan hun lot voelen overgelaten door Europa en Amerika, en dat ze daarom hopen op hulp uit Rusland. Het Koerdische volk blijkt een taai, fier maar versplinterd ras te zijn, dat zich onvoldoende kan organiseren om de strijd voor onafhankelijkheid aan te vatten. ‘Pas als ze hun identiteit zullen gevonden hebben, kunnen ze met enige hoop op succes dromen van een eigen Koerdistan. Geen dag vroeger.’ besluit Belle (p. 216).

En hoe zit het ondertussen met Belle en Harry zelf? Het steppelandschap heeft hen flink getekend, ‘het biedt de reiziger geen houvast, hij wordt gedegradeerd tot een bewegende stip in een eindeloosheid die geen grenzen kent, tot een te gemakkelijke prooi in een hete leegte.’ (p. 175). Op die manier komt de kern van hun probleem - verhevigd - aan de oppervlakte (Adriaan is inmid-

[p. 42]

dels afgezet, en op weg naar Iran). Belle meent dat een reis door een steppe veel overbodigs doet wegvallen, en nadat hun conflict extreme vormen heeft aangenomen volgt de loutering, ook al zijn niet alle vragen verdwenen (p. 213). Maar om dààr een antwoord op te vinden, zal Harry eerst een boek moeten schrijven over hun (bewustzijns)tocht, ‘want wat geen woorden wordt, verdampt als tekeningen die je met natte vinger op een rots in de steppe maakt.’ besluit hij (p. 219). Een uitspraak die haast letterlijk naar De kracht van Marrakech verwijst, waarin de allereerste zin als volgt luidt: ‘Wat geen woorden wordt, verglijdt als tekeningen in zand.’

Gaston van Camp houdt er blijkbaar van, zijn personages in situaties te brengen waarin ze bijna volledig worden teruggeworpen op zichzelf. Geconfronteerd met de weidsheid van broeiende, onherbergzame landschappen, voelen zij dat hun problemen worden gerelativeerd, en het resultaat van deze (gedwongen) ervaring én van de doorstane ontberingen is een bijna klassieke catharsis. Het is een typisch literair procédé, dat echter - precies daardoor - nogal voorspelbaar dreigt te worden. Daar komt dan nog bij dat Van Camp meer dan eens de ontwikkelingslijn binnen zijn boek - die gaat van conflict, via dieptepunt naar loutering - al te nadrukkelijk accentueert, en zeker naar het einde toe.

Maar mijn grootste bezwaar betreft de structuur van het werk en vooral dan de plaatsing en functie van hoofdstuk zes. Om dat aan te tonen is een korte, nogal technische uiteenzetting i.v.m. de chronologie van het verhaal nodig. Er was dus afgesproken dat Adriaan zou meerijden tot in Dogubayazit. Tot op p. 74 verloopt alles nagenoeg chronologisch, maar dan komt hoofdstuk zes, dat handelt over ‘de rit van het Rottend Paard’ (p. 75 e.v.). Op p. 76 staat héél terloops vermeld dat ze Adriaan aan de Iraanse grens hebben uitgewuifd, terwijl de rit waarover sprake is duidelijk wordt gesitueerd tussen Dogubayazit en het Van Gölu (p. 76). Tóch vraagt Harry zich af (op p. 78, twee bladzijden verder dus!) of hij Adriaan hoort gillen op de achterbank. Als het hier om een soort van hallucinatie gaat, dan is ze wel op een vrij onhandige en verwarrende manier aangebracht. Maar er is meer. Hoofdstuk zeven vat namelijk terug de draad op die werd afgebroken in Kars, waarover gesproken werd in hoofdstuk vier (p. 58), en Adriaan is nu terug van de partij (p. 88)! Eerst frons je, als lezer, de wenkbrauwen, maar na een moeizame reconstructie kom je tot de ontdekking dat het hier wel degelijk om één grote flash-back moet gaan. Op p. 91 wordt immers de reisweg naar Dogubayazit uitgestippeld (de plaats waar Adriaan hen zal verlaten). Verder verloopt het hele boek weer gewoon chronologisch, zodat pas in hoofdstuk elf (p. 149) daadwerkelijk afscheid wordt genomen van Adriaan, die met enkele Deense meisjes verder reist. Allemaal héél ingewikkeld, en vooral: wat mag de bedoeling zijn van het hele hoofdstuk zes, dat zo plotseling het hele romanverloop door elkaar haalt? Ik moet eerlijk bekennen dat ik er, zelfs na lang puzzelen, niet uit ben geraakt.

De literaire reisroman is in onze hedendaagse Vlaamse literatuur niet zo'n veelbeoefend genre, maar Gaston van Camp lijkt er wel de typische vertegenwoordiger van te worden. Het vertellen zit hem dan ook in het bloed. Hij moet er zich echter wel voor hoeden dat zijn romans geen varianten worden op één en dezelfde verhaallijn, die steeds weer eindigt in de clichématige loutering van personages. Als schrijfprocédé wordt het op den duur wel wat al te gemakkelijk en te doorzichtig, en voor de lezer gaat de aardigheid eraf als hij doorheeft dat er achter die berg van moeilijkheden toch altijd weer een veilige thuishaven opduikt waar de vermoeide reizigers tot rust en bezinning kunnen komen.