Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 132

[p. 47]

Erik Spinoy
De laatste der verdoemden

Leopold M. van den Brande, De kooi van Faraday. Gent, Yang Poëzie Reeks, 1986.

De nieuwste, met de H.C. Pernathprijs bekroonde bundel van L.M. van den Brande ontleent zijn titel aan de proefopstelling waarmee de negentiende-eeuwse Engelse fysicus M. Faraday aantoonde dat een holle geleider, in dit geval een kooi van geleidende draden, zijn binnenruimte volledig tegen de werking van elektrostatische velden afschermt. Als men er goed over nadenkt, is die kooi eigenlijk een erg ambivalente constructie. Ze schept én vernietigt. Enerzijds brengt ze een binnen- en een buitenwereld tot stand, die zonder haar eenvoudigweg niet zouden bestaan. Anderzijds beëindigt ze daardoor de eenheid van binnen- en buitenwereld. Ze scheidt wat eens verbonden was. Ook haar werking is dubbelzinnig. Ze voorkomt dat elektrische ladingen het inwendige binnendringen, d.w.z. dat ze het binnenste beschermt maar het tevens isoleert en belet deel te hebben aan de buitenwereld. Zo is ze ook in de eigenlijke zin van het woord een kooi: een gevangenis. Voor Van den Brande is de kooi van Faraday een metafoor voor zijn leven en dichterschap, waarin hij dezelfde ambivalenties waarneemt. De basisthema's van De kooi van Faraday zijn, kort gezegd, de weigering van het individu om zich aan de samenleving aan te passen en de gevolgen daarvan.

Het onbehagen in de cultuur

Het dichterlijke ik van De kooi van Faraday vindt het leven zoals het zich aandient, ondraaglijk en weigert het te accepteren. Van den Brandes dichtkunst is er een van de negatie en de afwijzing. Door de samenleving doorgaans positief gewaardeerde eigenschappen worden in De kooi van Faraday systematisch aangevallen en in hun tegendeel omgekeerd. Aangezien de samenleving slecht is, is alles wat door haar geschuwd en veroordeeld wordt, eigenlijk het goede. Geheel in de traditie van de romantiek vereert Van den Brande het bij uitstek onmaatschappelijke: de fantasie, de waanzin, de onvolwassenheid, de dood, de nachtzijde van het bestaan.

Van den Brande wil de rol die de samenleving hem oplegt, niet spelen. Hij weigert ‘iets’ te worden: ‘ik ben niets’ (p. 27). Hij kiest voor regressie, een terugkeer naar vroegere stadia van zijn ontwikkeling:

‘het

enige leven dat mogelijk is, (lijkt) terug te gaan
van waar we zijn gekomen.’ (p. 53)

Zijn verering gaat uit naar mensen die dat voor hem al geprobeerd hebben, zoals de popzanger Jim Morrison, de man die ‘naar de oudheid ging’ (p. 22). De terugkeer kan reiken tot de kindertijd, maar gaat vaak nog verder, naar de eenheid van moeder en kind, een toestand waarin hij niet ‘iets’ hoefde te zijn,

[p. 48]

waarin hij ontheven was van zijn individualiteit. Van de tegenstellingen waar de volwassen dichter onder lijdt - tussen subject en object, individu en buitenwereld, man en vrouw, lichaam en geest - was nog geen sprake. Er was enkel eenheid, harmonie. Aan die paradijselijke toestand kwam een eind door de geboorte, die dan ook als een pijnlijke gebeurtenis in herinnering wordt gebracht:

‘toen knoopte zij voorgoed mijn navel. en
legde hem, naast zich, midden in mijn
lichaam ter nagedachtenis dicht. (p. 7)

Hij zal altijd naar dat ‘gouden tijdperk’ blijven verlangen. Hij wil dat het ‘knopen van de navel’, zijn ontstaan als individu, weer ongedaan wordt gemaakt:

‘ik zoek je al zo lang, zeg ik, en

vind alleen mijzelf, ik ben het heelal dat
uitdeint, zegt zij, en neemt mijn lichaam

in de hand, ontknoopt mijn navel.’ (p. 47)

Het heimwee naar de moederschoot komt voort uit het verlangen uit een ondraaglijk bestaan verlost te worden. Bijgevolg ligt het in één lijn met het in deze bundel vaak beleden verlangen naar de dood. Schoot en grafkuil, moeder en aarde, worden met elkaar geïdentificeerd - het romantische ‘tomb-womb’-motief:

‘hoe

langzaam ik ook aard naar deze aarde, langzaam
zij zich vernauwt tot mijn breedte, en ik weer
in de draagwijdte van haar lichaam gespannen,
voel hoe zij zich verbreedt. zich uitgestrekt
over mij heen strekt.’ (p. 28)

Die identificatie is zelfs in de structuur van de bundel aanwezig. De kooi van Faraday opent met ‘De handelingen van de moeders’, een afdeling met gedichten die het heimwee naar de kindertijd en de eenheid met het moederlichaam uitdrukken, en eindigt met ‘Wat ginder is’, een reeks gedichten waarin de dood centraal staat. Zo is de cirkelbeweging rond. Begin en einde vallen met elkaar samen.

In ‘Wat ginder is’, maar ook in de rest van de bundel, wordt de dood voortdurend opgeroepen. De gebruikelijke negatieve waardering ervan wordt consequent omgekeerd. Tekenend is het gedicht ‘Het colombarium te Mechelen’, waarin het sprekende ik het pad verlaat om over de dodenweide, het terrein van de dood, te lopen. In meerdere gedichten brengt Van den Brande verslag uit van een kerkhofbezoek. Met de levenden kan de dichter nauwelijks tot communicatie komen, maar met de doden staat hij kennelijk op goede voet. Zo bevat De kooi van Faraday nogal wat in-memoriamgedichten en opdrachten aan overleden kunstenaars, auteurs en familieleden. Voorts krijgt hij geregeld het bezoek van zijn overleden vader:

‘Mijn vader, die deze dode is, verschijnt mij
soms, uit het avondland, bij het eerste licht
aan het bed, in een spoor van glimwormen
ritselen vonkende atomen in de zwarte gaten
van wat eens zijn lichaam was.’ (p. 60)

Zoals men uit deze regels kan opmaken, neemt Van den Brandes belangstelling voor de dood meer dan eens morbide trekjes aan. Zo heeft hij het ergens

‘over de doden van

het jaar, die gehurkt in hun nissen, met
krijtwit gelaat en uitwerpselen besmeurd,
plots levensgroot rechtop zijn gaan staan.’ (p. 32)

Het morbide wordt op zijn beurt verbonden met het scatologische:

‘de aars die krimpt, de sluitspier

die zich ontspant, en de dood de stront
die uit de hemel loopt.’ (p. 47)

Het morbide en het scatologische zijn twee aspecten van de nachtzijde van ons bestaan, aspecten die ‘normaal’ worden doodgezwe-

[p. 49]

gen. Het is dan ook niet meer dan logisch dat Van den Brande nadrukkelijk op het ‘perverse’ en ‘obscene’ ingaat. Het geeft hem de kans zijn uitgangspunt nog eens te herhalen:

‘je bent obsceen

fluistert ze. neen, denk ik. het is het leven,
dit leven is obsceen.’ (p. 47)

Een bijzonder aspect van Van den Brandes belangstelling voor de dood is zijn reeds van vroeger werk bekende zelfmoordfascinatie. Van den Brande schrijft een gedicht bij de poëzie van de Amerikaanse dichteres Sylvia Plath, die in 1963 door zelfmoord om het leven kwam en ontleent een motto aan werk van de eveneens door zelfmoord gestorven Zweedse schrijver Stig Dagerman (1923-1954). Kunstenaars-zelfmoordenaars - het spreekt vanzelf dat zulke mensen Van den Brandes helden zijn. Plath en Dagerman hebben het leven afgewezen tot het uiterste toe.

Droom en daad

Bij Van den Brande loopt het voorlopig allemaal zo'n vaart nog niet. Hij beschermt zich voor de ondraaglijkheid van het bestaan door zich terug te trekken in zijn fantasie, die een neerslag vindt in zijn gedichten. Sinds de romantiek staat ook de poëzie aan de nachtzijde van het bestaan. Het is een reservoir waar het de irrationaliteit, de tegenpool van de beschaving, oogluikend of zelfs openlijk wordt toegestaan een grote rol te spelen. In dat domein heeft Van den Brande zich verschanst. Hij bevredigt er op imaginaire wijze zijn asociale fantasieën. Hij is er almachtig en kan er de tegenstellingen die hem kwellen, opheffen:

‘Ik heb opnieuw met de nacht de dag
gemengd, en uit mijn hoofd, met voor
handen zijnde zwaartekracht, mij een
lichaam bedacht in uw ruimte

waarin man en vrouw opnieuw samenzijn.’ (p. 21)

Hij leeft niet dan in zijn poëzie - hij is ‘op schrijven na dood’ (p. 48). Dichterschap is voor hem zoveel als godsdienst. De dichter is een priester:

‘als brood

het woord te hebben gebroken.
voor het onderhoud van het leven, voor de opengebroken.

poëzie, van de poëzie te leven.’ (p. 29)

De dichterlijke taal kan, dat is logisch, niet de taal zijn van de gewraakte samenleving. Ze dient ‘dat beetje / licht te zijn, in het zwijgen van de taal’ (p. 48). Vandaar het nadrukkelijk ‘dichterlijke’ karakter van deze poëzie.

De kooi van Van den Brande

De kooi van Faraday bevat zes opdrachten, die gericht zijn aan familieleden, vrienden en andere dichters (i.c. L. Nolens en J. Kruit). Voorts staan er in deze bundel niet minder dan negen motto's, citaten uit het werk van zeer verscheiden schrijvers (M. Kundera, D. Barnes, Achterberg, Goethe, S. Dagerman, L. Nolens), een psychoanalyticus (Lacan), een componist (Schubert) en een popzanger (J. Morrison). Het enige wat die opdrachten en motto's met elkaar verbindt is de figuur van Van den Brande. Door de opdrachten brengt hij de mensen aan wie hij de gedichten opdraagt in betrekking met zichzelf. Door te citeren identificeert hij zichzelf met zijn voorbeelden. Naar goeddunken, zonder dat daar in de buitenwereld veel aanleiding toe bestaat, geeft hij ze een plaats in zijn persoonlijke kosmologie. Kosmologie: de wetenschap van het heelal als een geordend geheel beschouwd. De orde van Van den Brande is gefantaseerd, asociaal en moet dus wel in conflict komen met de werkelijkheid. Zo is Van den Brandes dichterschap zijn kooi van Faraday. Het bezit de hierboven beschreven ambivalenties. Het beschermt hem voor de harde werkelijkheid, maar tegelijk isoleert het hem ervan en maakt het hem onbekwaam erin op te treden. Marginaliteit en lijden zijn het gevolg, maar de dichter draagt de gevolgen van zijn onmaatschappelijkheid

[p. 50]

met trots en voelt zich gesterkt door het voorbeeld van andere ‘maudits’.

Verdriet, doem en depressie - Van den Brande lijkt er zich, twee eeuwen na de romantiek, met exhibitionistische wellust in te wentelen. Gedichten met titels als ‘Het schreien achter de waterval’, ‘Fatum’ en ‘God, waarom deze troosteloosheid’: het zegt genoeg. Ook de keuze van de citaten is significant: ‘Nur wer die Sehnsucht kennt, weiss was ich leide!’ (Goethe, p. 45). Van den Brande houdt hardnekkig vast aan een visie op het dichterschap die een antwoord was op een andere socio-culturele context dan de onze en bovendien al talloze malen voor hem is uitgeprobeerd. Elk nieuw tijdvak vereist een ander antwoord van alle maatschappelijke systemen, ook van de literatuur. Daardoor, hoe oprecht ook bedoeld, klinken veel van de gedichten in De kooi van Faraday hol en pathetisch, vooral omdat nergens ook maar een zweem van ironie aan te treffen valt. En ook van suggereren, indirectheid heeft Van den Brande nog niet gehoord. Hij stevent rechtstreeks op zijn doel af: ‘God, waarom deze troosteloosheid’.

Van den Brandes poëtica is achterhaald. Dat verklaart waarom hij, ondanks zijn bezeten activiteit, nog niet uit de marge is losgekomen. Tevens verklaart het, paradoxaal genoeg, zijn succes in allerlei lokale poëziewedstrijden, waar vaak normen gehanteerd worden die in het centrum van een cultuur al lang niet meer gelden. Ik kan me voorstellen dat Van den Brandes gedichten beantwoorden aan de clichématige voorstelling die een minder gespecialiseerd publiek van poëzie heeft.

Retoriek

De vorm van Van den Brandes poëzie lijkt sinds zijn vorige bundel, De nabijheid van spiegels (1981), nauwelijks te zijn geëvolueerd. De kooi van Faraday bevat meestal sterk retorische, breedsprakerige gedichten. Van den Brande hecht zeer veel belang aan het ritme. Symptomatisch daarvoor is zijn bekende tic, het gebruik van punten die slechts pauzetekens zijn. Het ritme en het veelvuldige herhalen van verzen geven aan heel wat gedichten een psalmodiërend, ‘bezwerend’ karakter. Daar tegenover staat dat die gedichten vaak vaag en abstract blijven. Het is het bekende Vlaamse manco: de klankroes die ten koste gaat van de betekenis en de plastische kracht, de visualiseerbaarheid. Neem nu titels als ‘De handelingen van de moeders’, ‘Legende van mijn hand’, ‘Het aanraken van dromen’. Ze klinken niet gek, maar ik kan niet zeggen dat ze me veel doen. Net zo vergaat het me met heel wat verzen. Dat euvel wordt nog aangescherpt doordat heel wat gedichten uit deze bundel gebaseerd zijn op tegenstellingen die elkaar op een nogal mechanische en voorspelbare wijze oproepen en niets wezenlijks aan de inhoud toevoegen.

Ten slotte wijs ik erop dat De kooi van Faraday wemelt van taal- en spelfouten en andere slordigheden. Zelfs citaten worden verkeerd overgenomen. Het stadium van de redactie slaat men niet straffeloos over.