Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 132

[p. 61]

Hugo Brems
Sporen, tekens, beelden

J. Bernlef, Wolftoon. Amsterdam, Querido, 1986.

De poëzie van Bernlef gaat over heel concrete dingen, die je, vrees ik, enkel in nogal abstracte termen kan beschrijven. Om dat concreet te doen, dienen de gedichten zelf. Neem nu een gedicht als ‘Grammatica's’ (p. 27):

Over de rechte metselvoegen
schaduwen van kale takken
laag winterlicht rinkelend van de rijp

Twee grammatica's over elkaar gelegd
de een helder en concreet
zich door herhaling een huis bouwend

De ander even helder, even concreet
maar tot niets dienend dan vertakking
rustplaats voor mussen

Een raam gaat open, een tafelkleed
wordt uitgeschud, de mussen (vier)
dwarrelen neer, keren weer terug

Misschien zijn ze een tiende
milligram zwaarder geworden
zoeken ze daarom nu andere takken

Uit de schoorsteen stijgt rook
uiteengewaaid voor zij een signaal
kan worden, teken

Nu ook nog de mussen verdwenen

trekt met de schaduw langzaam

het beeld van twee grammatica's weg.

Alles is hier inderdaad ‘even helder, even concreet’: een tafereeltje. Maar het gaat over wat alleen langs die omweg van het tafereeltje uit te spreken is: over structuren, betekenissen, talen, over zichtbaarheid en onzichtbaarheid, aanwezigheid en afwezigheid.

Grammatica's zijn beschrijvingen van de regels die ten grondslag liggen aan een ‘correct’ taalgebruik. Een grammatica beschrijft de taal als een systeem. Het taalgebruik ontkent en overschrijdt telkens weer dat systeem, maar blijft er toch - voor alle zekerheid - in vastgeankerd.

Een grammatica van individueel taalgebruik zou, naast enkele basisregels, vooral bestaan uit varianten, alternatieven, mogelijkheden. Uitzonderingen die deel gaan uitmaken van de regel. Zoals Bernlef het uitdrukt in twee verzen uit het titelgedicht van de bundel:

De uitzondering is de regel binnengeslopen
en ontvreemdt iets dat niemand mist

Beide grammatica's zijn helder en concreet, maar de ene bestaat door herhaling en regelmaat, de andere door willekeurige vertakking. Ze liggen op elkaar en schemeren door elkaar heen. Ze verdoezelen elkaar, terwijl de ene pas goed zichtbaar wordt door de andere, slechts door de andere kan bestaan. Als de

[p. 62]

mussen wegvliegen en de schaduw van de takken op de muur wegtrekt, verdwijnen beide grammatica's, ook die van de rechte metselvoegen. Wat verdwijnt is het beeld, en met het beeld het besef, het moment waarop je enkele grondprincipes van ervaring voor je ogen kan zien. Hoe alles zich afspeelt tussen orde en wanorde, tussen er zijn en er geweest zijn, tussen wat werkelijk is en wat had kunnen zijn.

Maar niet geworden is: rook die uiteenwaait voor hij een signaal kan worden. Verlangens die nooit werkelijkheid geworden zijn, maar die blijvend deel uitmaken van wat er wel is (p. 25):

Wakker wordt hij in een veld

van kale holle stelen, het is laat en

als hij opstaat, huiswaarts gaat

weet hij zich duizendvoudig overleden

in alles wat hij nooit beleefde

samengebald in dit moment dat

als lichtstraal in zijn ogen

in een prisma van verlangens openbreekt.

Of nog (p. 21):

In dubbeldruk schemeren de mogelijkheden
door de gebeurtenissen heen

Over dat type van ervaringen gaat de poëzie van Bernlef. Over nagelaten sporen, nauwelijks leesbare tekens, beelden van iets anders.

Over aandacht voor de onaffe schets, de aanzet, het schijnbaar toevallige gebaar, de tak die alleen maar dient als ‘rustplaats voor mussen’ (p. 19):

Het origineel kennen wij uit kopieën
vertel ons daarom liever over de schetsen,
de kleine vergissingen

de afdwalingen, de mogelijkheden
vernietigd
zoals dromen door het ontwaken.

Naar de kleuren moeten wij gissen
naar de zin van afgebroken gebaren
naar de woorden die nooit werden gesproken.

De hele bundel zit vol met dergelijke beelden. Iemand luistert naar de ruis achter de muziek, kijkt naar een zwerm spreeuwen tegen de herfsthemel, die zich soms verdichten tot het patroon van een herinnering en dan weer uitzwermen naar de vergetelheid (p. 22).

Het is in de poëzie en in het werk van Bernlef geen nieuw motief. Winterwegen (1983) ging daar al grotendeels over, in zijn titel al: ‘Wanneer de wegen zijn ondergesneeuwd en al het water is bevroren, ontstaan in het landschap winterwegen: een stelsel van buurtpaden en privé-wegen dat als een alternatieve topografie de officiële wegen zoals die op de landkaart staan tijdelijk vervangt. Het eigenaardige is dat dit wegennet door de bewoners 's zomers even snel wordt vergeten als het 's winters opnieuw in gebruik wordt genomen.’ Twee topografische grammatica's over elkaar heen dus: taal en taalgebruik, maar ook herinneren en vergeten. Aanwezigheid op een achtergrond van afwezigheid. Ook bijna letterlijk in Wolftoon (p. 21):

Wij vouwen de landkaart open, wijzen elkaar de plaatsen
waar wij waren - waar wij geweest zouden zijn

En Hersenschimmen (1984), de aangrijpende roman over dementie, beschrijft de langzame ontsporing, de toevallige vertakkingen van de geest, die afdwaalt van het patroon, die steeds meer afwezigheid in zich opneemt, schijnbaar vergeten winterwegen gaat bewandelen.

Bijna ieder vers in Wolftoon is van toepassing om de situatie in die roman te beschrijven:

-	De uitzondering is de regel binnengeslopen (p. 21)
-	Roerloos kijkt de kat naar buiten - urenlang ik mis ieder begrip voor wat ik zie (p. 21)
-	Het is een oud, bekend gevoel: iets achter te laten terwijl je zo te zien niets mist. (p. 20)

[p. 63]

Verschrijvingen (1985) heet een recent bundeltje ‘prozagedichten’. Het eerste stukje daaruit, ‘Verbindingen’ (p. 9) formuleert nog eens ten overvloede hoe Bernlef gefascineerd is door het gebied dat nog in kaart moet gebracht worden, de stemmen die nog geen taal zijn, de mogelijkheden die nog niet afgehakt zijn door gemaakte keuzes; het moment vóór het vertrek:

‘Je neemt de telefoon op en bent verbonden met het grotere net dat aan satellietboeien hangend boven de wereld zweeft.
De schelp aan het oor gedrukt: het ruisen, luister! Ook toen al wist je: dit is niet de zee, maar een koor van stemmen. De verlorenen die zich verstaanbaar willen maken, die worstelen om aan de oppervlakte te komen. Lucht! Zuurstof! Gehoor! Maar ook de ongeborenen zweven daar.
Alle talen, alle grammatica's, alle woorden. Daarom versta je niets. Een palet met miljoenen schetsende handen. Dat is ook waar muziek over gaat: er is andere muziek, nu nog ver weg, nu nog niets dan geruis. Heel in de verte klinkt een stem, nog zonder taal.
Je bent verkeerd verbonden, maar je hebt verbinding. Het ruisen zwelt aan. Spoedig! Blijf aan de lijn tot je de schok voelt en de reis kan beginnen.’

Ik heb in het voorgaande al een paar keer woorden gebruikt als ‘herinnering’, ‘vergeten’. Inderdaad speelt in deze wijze van ervaren de tijd een belangrijke rol.

‘Es gibt keine Geschichte’ (p. 15) heet een gedicht dat vertelt over een overlevende van de nazi-kampen, die jaren later opnieuw een bezoek brengt aan de plaats waar zoveel dood nooit meer overgaat. Elders zijn het archeologische vondsten, die vragen oproepen naar vergane betekenissen: Chinese krijgers en paarden in terracotta (p. 11), Azteekse goden (p. 13).

Overal beelden, die herinneringen in zich opgeslagen hebben (p. 12):

Een afvoerpijp steekt uit een blinde muur
ik hoor stemmen maar kan niet dichterbij.
Daar, achter de muur, moeten zij zitten
op zakken, tassen, bundels, koffers
de reizigers die nooit aan zullen komen en
elkaar vertellen over het doel van de reis.

Uit de pijp dwarrelt een brief
ik herken het handschrift maar niet de taal
onderstrepingen, doorhalingen, uitroeptekens
de stemmen zwijgen
uit de pijp druipt traag cement naar omlaag

Met een onleesbare brief in mijn hand
ga ik op zoek naar een weg
vastbesloten de code te breken
die in alle talen zwijgt.

Beelden, foto's, schilderijen, even zoveel
stemmen van achter een blinde muur (p. 50):

Dat is het geluid van foto's:

er waren mensen, eens en zij

spreken zich in dit, ons kijken

uit.

Dat lijkt voor Bernlef een van de meest wezenlijke functies van poëzie vergeten talen weer tot leven brengen, de code breken, ‘die in alle talen zwijgt.’ Daar is geen taal voor, maar het gedicht kan het vermoeden van zo'n taal levend houden.

Het heeft te maken met niet minder dan de menselijke situatie. Tussen natuur en bewustzijn, en de onvrede, die ook een rijkdom is, als gevolg daarvan. Te midden van een natuur, die met wellust leven verkwist, die miljoenen mogelijkheden laat verloren gaan, waarin het individuele leven van geen tel is, staat de mens (p. 28):

Alleen de mens denkt Ik

enige op aarde, maakt en

breekt als een bezetene

De mens die moet bekennen (p. 30):

Het lichaam kent geen herinnering.

Hoe graag zou ik houden van wat ik ben.

Maar die dat niet doet omdat hij wel herinneringen heeft, en plannen en omdat hij ziet wat had kunnen zijn en wat er is en dat wat er is nooit is wat had kunnen zijn.

[p. 64]

Ook niet in het gedicht, in het schrijven dat al doende zijn oorsprong verraadt. Een oorsprong als ‘... de suggestie van iets dat / gezongen maar nog niet voldongen, nog net / geen woorden kent.’ (p. 35):

Dit is het zuiverste moment waarop je zelf
afwezig bent, de eerste zin tot trillen komt
en prompt gevolgd wordt door een tweede waarin
je het komende gedicht herkent maar ook de toon
steeds zwakker klinkt van wat er daar in oorsprong zong.

Daarom is de dichter, namens de mens, telkens weer averechts op zoek naar die oorsprong, naar de stilstand van de tijd, naar het lichaam zonder herinnering. Terwijl hij even driftig maakt en breekt en ik zegt.

Poëzie die eerst dwingt tot verder lezen, dan tot uitstel en aarzeling, die dan uitnodigt tot dit soort benaderend nastamelen, tasten, is heel goede poëzie. Ze geeft de lezer een zeldzame intellectuele ontroering.