Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 132

[p. 48]

Koen Vermeiren
Beter een goede buur dan een verre vriend

Willy Spillebeen, Moeder is een rat. Antwerpen, H, 1986.

Sinds de jaren '60 is taal als maatschappelijk verschijnsel weer opnieuw in de belangstelling gekomen. De sociolinguïstiek vestigde er de aandacht op dat taal niet alleen een communicatief systeem is, maar ook het middel bij uitstek om sociale interactie mogelijk te maken. Een gecompliceerde samenleving zoals de onze kan pas goed functioneren indien bepaalde overeenkomsten worden nageleefd. Sommige komen kunstmatig tot stand, zoals wetten en regels, en hebben een officieel karakter; andere worden beschouwd als algemeen aanvaarde, soms zelfs ongeschreven afspraken tussen leden van eenzelfde maatschappij. Daar waar de wet ontbreekt of tekortschiet, moet er een beroep worden gedaan op het gezond verstand. En wanneer het eropaan komt scheefgegroeide situaties weer recht te trekken, beschikt de mens over de taal, waardoor hij in staat is misverstanden uit de weg te ruimen, onderlinge afspraken te maken, en sociaal contact te onderhouden. Als het taalgebruik tot een minimum wordt herleid of zelfs wegvalt, dan is de mens aangewezen op andere tekens en signalen die hij moet trachten juist te interpreteren. Als mijn buurman dagelijks, opzettelijk of niet, de inrit van mijn garage verspert met zijn geparkeerde wagen, dan kan ik hem daar vriendelijk attent op maken met woorden, of ik kan demonstratief een vuilnisbak neerzetten die hem verhindert zijn auto nog langer op die plaats achter te laten. Dieren beschikken niet over ons taalsysteem, maar toch slagen zij erin om op een duidelijke manier, bijvoorbeeld door een geurbaken, hun territorium te begrenzen. Van ratten en muizen is algemeen geweten dat zij tot kannibalisme overgaan op het ogenblik dat hun leefruimte ‘overbevolkt’ geraakt. In dit geval overheerst het instinct en het zelfbehoud. Dat ook de mens nood heeft aan een bepaald territorium, waarbinnen hij over een zekere privacy kan beschikken, blijkt uit de roman Moeder is een rat, van Willy Spillebeen (Uitg. H, 1986), en de metafoor van de rat kan in dit opzicht moeilijk worden misverstaan.

Hoofdfiguur in het boek is opnieuw de leraar-schrijver Jaak Tantasis, die eerder al aanwezig was in Steen des aanstoots, De vossejacht en De varkensput. Naar situaties en personages uit De vossejacht wordt trouwens meer dan eens verwezen in deze nieuwe tekst (b.v. p. 102). Het boek bestaat uit zes hoofdstukken, voorzien van een datum. Sommige hoofdstukken zijn nog onderverdeeld in een aantal kortere fragmenten, die dan meestal vanuit verschillende personele vertelsituaties zijn geschreven, al is er in het hele verhaal ook een auctoriële verteller aanwezig die commentaar en informatie geeft.

Het verhaal vangt aan op 27 maart 1966. Jaak Tantasis wordt thuis opgezocht door een

[p. 49]

zekere Gerard Coppens, die hij in zijn jeugd heeft gekend. De half zwakzinnige Gerard was ooit een held in Jaaks ogen, vooral omdat hij het aandurfde met zijn blote handen ratten te vangen en dood te knijpen. Zelf vindt Jaak dat ratten griezelig veel op mensen lijken, en als hij voor zijn raam staat uit te kijken over de rivieroever en de sluizen, vergelijkt hij de arbeiders die daar werken met ratten. De reden van Gerards komst wordt stilaan duidelijk: hij heeft werk gevonden op de sluizen, en wil nu met zijn ouders wat dichter komen wonen. In een bui van jeugdsentiment stelt Jaak voor dat ze buren zouden worden. Hij zal er zelfs voor zorgen dat ze vlug aan een bouwvergunning geraken, iets wat hij later nog vaak zal betreuren.

Hoofdstuk twee is gedateerd op 14 mei 1983, en de relatie met de buren blijkt inmiddels al flink verzuurd te zijn. De zwakzinnigheid van Gerard is nog toegenomen, en zijn moeder, Maria, lijkt wel helemaal gek. Zijn vader, Henri, is stervende. De hulp die Jaak en zijn vrouw al meermaals hebben aangeboden, wordt telkens brutaal afgewezen. Erger nog, Maria ontzegt hun zelfs de toegang tot het huis en vermijdt zoveel mogelijk iedere omgang met mensen. Maar als er op een dag een onverdraaglijke stank uit het huis van de familie Coppens komt (veroorzaakt door een hond die door Gerard werd doodgeslagen, maar dat weet Jaak niet), besluit Tantasis toch maar eens te gaan informeren. Het komt echter tot een geweldige ruzie, die het begin zal zijn van een hele reeks pesterijen. De climax wordt bereikt na de dood van Henri, want vanaf dan gaat het met Maria steeds slechter. Ze drinkt de hele dag, verwaarloost haar huis, verbiedt Jaak nog één voet op haar grond te zetten, veroorzaakt opzettelijk allerlei hinderlijk lawaai, vernielt de planten in haar eigen tuin, en eist dat Jaak zijn twee mooie populieren omhakt omdat ze niet op de reglementaire afstand van de scheidingslijn staan. De hele zaak komt ten slotte voor de vrederechter, die de wet toepast en Tantasis in het ongelijk stelt: de bomen moeten weg. Willy Spillebeen toont hier goed aan hoe een dramatische burenruzie opeens kleinburgerlijk en zelfs belachelijk dreigt te worden wanneer ze voor een rechtbank in woorden moet worden beschreven. En we krijgen eveneens te zien wat er gebeurt als de sociale functie van de taal wegvalt. Maria kan immers nog maar aan één ding denken, namelijk vendetta totterdood! Haar conversatie met Gerard beperkt zich tot enkele gebrekkige gesprekken en zinnen, en met de buitenwereld heeft ze praktisch alle contact verloren. Haar haat tegen Jaak wordt eigenlijk ingegeven door een diep gevoel van onrechtvaardigheid. Zij kan de gedachte niet verdragen dat de ene mens meer geluk in het leven heeft dan de andere, en daarom wil ze zich wreken op Tantasis, ‘de buurman die er welgedaan en gelukkig uitziet’ (p. 104). Ze gaat hierin zelfs zo ver dat ze op een dag besluit om Jaak te doden. Gerard zal dat uiteindelijk beletten door hààr te doden. Maar om deze daad te verklaren moet er eerst wat meer worden verteld over de vreemde moeder-zoonrelatie.

Want naast de strijd om het natuurlijke territorium, is er in het boek nog een ander conflict aan de gang dat draait rondom wat ik zou willen noemen het psychologische territorium. De verhouding tussen moeder en zoon is namelijk zeer incestueus. Als kleine jongen lag Gerard maar al te graag bij haar in bed, en ook nadat hij volwassen is geworden blijft de moeder een grote invloed op hem uitoefenen. Gerard is alleen maar getrouwd omdat zijn vrouw aanvankelijk op zijn moeder geleek, en in stilte hoopt hij dat zijn vader, die eigenlijk zijn echte vader niet is, spoedig zal sterven, want ‘dan zal hij moeder helemaal voor zichzelf alleen hebben en dan zal hij nooit meer naar zijn vrouw terugkeren’ (p. 44). Maria doet ook helemaal niets om deze incestueuze verhouding te beëindigen, integendeel. Zij wil Gerard immers zo lang mogelijk gebruiken om zich op haar onmiddellijke omgeving te wreken. Gerard zelf denkt bij het zien van zijn moeder echter steeds meer aan een rat, en precies op het ogenblik dat zij hem dwingt Jaak neer te schieten, ervaart Gerard deze identificatie ook als een bedreiging. In plaats van Tanta-

[p. 50]

sis, doodt hij zijn moeder, maar in zijn verbeelding heeft hij geschoten ‘naar een grote grijze rat daar in de deur, want die rat heeft daarnet in zijn hand gebeten.’ (p. 124). En daarmee is de metafoor van de rat doorgetrokken tot in de dood. Mensen zijn als ratten, wanneer zij elkaar te dicht naderen of te veel hinderen komt het instinct tot zelfbehoud weer naar boven. Spillebeen gebruikte reeds in vroeger werk heel wat dierensymboliek. In De vossejacht was er de metafoor van het opgejaagde wild, en in De varkensput betekende het gruwelijke ongeluk met een varken de voorafspiegeling van bepaalde menselijke gebeurtenissen.

Moeder is een rat is een uitgesproken naturalistisch boek. Daar is vooreerst de erfelijke krankzinnigheid, die ten slotte tot de ondergang van zowel de moeder als de zoon zal leiden. Henri, de vader, is eveneens zwaar door het lot getroffen. Als kind speelde hij met een gevonden granaat die plots ontplofte en hem zwaar verwondde, zodat hij voor altijd impotent werd. Hij heeft echter leren aanvaarden ‘dat alles gebeurt zoals het gebeurt’ (p. 69), en zijn houding tegenover het leven is dan ook zeer fatalistisch. Jaak Tantasis heeft dan weer het gevoel dat zijn verleden hem achtervolgt, in de vorm van de familie Coppens. Vertwijfeld vraagt hij zich af hoe hij daaraan kan ontsnappen. En ten slotte zijn daar ook nog de expliciete verwijzingen naar Faulkner en zijn werk (b.v. p. 22). Zowel inhoudelijk als thematisch vertoont Spillebeens tekst trouwens overeenkomsten met de verhalen en romans van deze grote naturalist, die ook heel dikwijls een gezinssituatie als uitgangspunt nam voor een boek.

In Moeder is een rat zijn de menselijke relaties, zoals gewoonlijk in het werk van Spillebeen, zeer complex en onderhevig aan krachten die de personages zelf niet beheersen. De strijdkreet ‘Vendetta!’ van Maria illustreert goed de opvatting die de auteur over de mens heeft. Samenleven is blijkbaar al te vaak een kwestie van individueel standhouden. Dit maakt dat deze symbolische roman met zijn vrij alledaags gegeven toch tot een boeiend verhaal is uitgegroeid. Anderzijds is de bijna anekdotisch verteltrant niet altijd even goed te rijmen met de symbolische laag van de tekst, alsof de schrijver beide niveaus wat te nadrukkelijk bij elkaar heeft willen doen aansluiten. En de verbanden die Jaak Tantasis regelmatig wil leggen tussen werkelijkheid en literatuur zijn soms nogal gezocht en niet erg relevant voor het verloop van het verhaal. Misschien heeft Willy Spillebeen het intellectualisme van Tantasis wat al te scherp tegenover de primitieve levenshouding van Maria en Gerard willen plaatsen. Maar één ding is zeker: wie het boek heeft gelezen zal beslist moeten toegeven - het aloude spreekwoord indachtig - dat het nog altijd veel beter is een goede buur te hebben dan een verre vriend.