Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 132

[p. 44]

Hugo Bousset
Verblind door een zon zonder zin

Hugo Raes, De goudwaterbron. Amsterdam, De Bezige Bij, 1986, 268 p.

Lezend in De goudwaterbron, de nieuwste roman van Hugo Raes, heb je de indruk dat de auteur zijn hele oeuvre recapituleert. In het eerste deel van de roman zit je in de benauwende sfeer van de vijftiger jaren, het naoorlogse existentialisme, met aanwijsbare dateringen als 1949 en 1958; maar ook op de bron van het kwaad, de oorlogsjaren zelf, wordt teruggeblikt. En je proeft opnieuw De vadsige koningen (1961), Hemel en dier (1964) en Een faun met kille horentjes (1966). In het tweede deel wordt nog een paar keer teruggekeerd naar die akelige tijd, zelfs naar 1944 en 1945, maar over het algemeen verwijzen de wonderlijke gebeurtenissen rond de goudwaterbron naar de ‘golden sixties’. Het derde deel baadt helemaal in de sfeer van de utopie en staat in het teken van de symboliek rond goud, water en zon. Je herkent met een aangenaam gevoel de mythische liefdesrijken uit De lotgevallen (1968) en vooral uit Reizigers in de anti-tijd (1970). Alles is er muziek, variatie, kleur, erotiek, grenzeloosheid. In het vierde deel krijgt de roman de allures van een antisprookje. De droom spat uit elkaar en de verkramping van zeventig en tachtig slaat toe. En je zit weer in de crisissfeer van de ‘sad seventies’ en in de apocalyptische gruwelvisioenen die zo typisch waren voor Het smarán (1973), De Vlaamse reus (1974), De verwoesting van Hyperion (1978) en Het jarenspel (1981). Het hele evolutiepatroon wordt door Hugo Raes in een interview met Fernand Auwera verwoord via enkele versregels van Dirk Christiaens uit Driehandig: ‘Zingend de ontbinding in / vaart hij de bron tegemoet / verblind door een zon zonder zin.’

De hoofdfiguur Adri moet net als Hugo Raes in 1929 geboren zijn. Een flink deel van zijn jeugd valt dus samen met oorlog en naoorlog. In die oorlog is het ook oorlog thuis. Vooral vader heeft onberekenbare woede-uitbarstingen en omgeeft zich met sombere geheimzinnigheid. Hij spendeert de broodbonnen voor zijn gezin nogal eens aan bier en toont zich een ware tiran als het Adri's schoolresultaten betreft. Uren moet die als elfjarige thuis doorbrengen bij een geïmproviseerd bord om de gehate algebraïsche oefeningen op te lossen; af en toe wordt hij dooreengeschud en krijgt dan harde tikken tegen zijn kop. De hoofdkleur van Adri's jeugd is donker: lokalen en gebouwen, huizen, scholen, rijtuigen. Later wordt hij als sociaal consulent een man van twaalf stielen en dertien ongelukken. Adri doolt verloren door de moderne wereld en heeft ontnuchterende contacten met o.m. een multinational, de radio-omroep, een ministerieel kabinet. Hij komt steeds weer tot dezelfde machteloze vaststelling: ‘Ik behoor tot geen enkele wereld.’ Hij voelt zich overal buitengesloten, wordt een chagrijnige binnenvetter, die thuis in lange

[p. 45]

perioden van stilzwijgen en somber piekeren vervalt en zijn optimistische vrouw Bettina begint te haten. De hemeltergende wantoestanden in de jungle van de maatschappij zijn er niet naar om Adri met het leven te verzoenen. Alle dagen bereiken hem in de dienst Sociaal dienstbetoon van het Kabinet van de Minister van Volksgezondheid tientallen gevallen van verregaande corruptie in die sector: directeuren van bejaardeninstellingen die grote sier maken met de pensioentjes van de bejaarden; ten dode opgeschreven patiënten die onder druk worden gezet om zich te laten opereren; klinieken die op grote schaal met ontelbare fictieve medische prestaties goochelen; heelkundigen die gezonde borsten en baarmoeders weghalen, enz. enz. De duivelse wereld draait op volle toeren. Maar ook de politieke wereld zelf is een poel van vriendjespolitiek, corruptie en machtshonger. En dat is niet alleen in Adri's partij zo: ‘Welk systeem ook: er zal altijd een onderliggende laag zijn, en een bovenlaag, en weinig of niets daartussen.’ De echte prijzen zijn gereserveerd voor de toppolitici en de door hen benoemde protégés; het kiesvee laat zich door die top bedonderen, ondanks werkloosheid en verarming.

Maar er is in Adri's leven ook de goudwaterbron, de mythische droom die aan de maatschappelijke agressie en de tand des tijds lijkt te weerstaan. Reeds in het sombere eerste deel is de tuin van Eden aanwezig. Zowel het kind als de opgroeiende knaap vluchten weg uit de harde werkelijkheid naar een stuk ven en een plas in de Kempen. Uren verwijlt Adri in ‘zijn eigen kleine paradijs’, waar hij zich voelt als ‘de eeuwige Kleine Johannes’. Elke tocht naar dit ‘zelfontdekte plekje maagdelijke natuur’ is een ‘verheven intieme belevenis’. Gedreven door een soort prenataal verlangen, keert hij steeds terug naar het fascinerende water. Intussen komen er ook andere vrouwen in zijn leven: Jacky en Vanessa, zijn nieuw lief. Het is met haar dat hij in het vennetje van zijn jeugd de goudwaterbron ontdekt. Het water ervan is ‘een feest van licht en glans van goud’. Wie erin baadt, wordt geheel overdekt door een goudachtige vloeistof, die het lichaam lauwzacht omhult en de huid regenereert. De heilzame werking van de goudwaterbron komt merkwaardig goed overeen met de oeroude symboliek zoals die in water en goud verborgen zit. Het water wordt ervaren als bron van leven, middel tot zuivering en centrum voor regeneratie. Het ritueel van het baden in water staat voor een initiatie in het echte bestaan, maar is tegelijk ook een terugkeer naar de bron. Verwijzend naar de oorsprong van het bestaan, is water de ‘prima materia’. Ook het verband met vuur en goud is duidelijk. Het alchemistische kwik was gebrand water, ‘eau ignée’, en de goddelijke Geest wordt soms fons vivus (bron van levenswater) en ignis caritas (liefdesvuur) genoemd. Het goud zelf is de zon van de metalen en verwijst dus naar vruchtbaarheid, rijkdom, warmte, liefde, licht. Het goud is trouwens de glans van het licht; men zegt dat goud een mineraal licht heeft. Het is gebrand, koninklijk en goddelijk en natuurlijk ook solair. In de hoogtijdagen van de goudwaterbron lijkt het wel eeuwig zomer: in deze mythische paradijselijke tuin gaat de zon nooit onder. In zijn pasgebouwd ‘Château de la Source d'Or’, een echt ‘wonderland’, omringt Adri zich met drie prachtige vrouwen: Vanessa, Jacky en ook Suzette. Hij noemt ze beurtelings gratiën, najaden, nimfen, priesteressen. Adri, die ook in de mooiste momenten last heeft van zijn andere, gefrustreerde en angstige ik, blijft zich verwonderen ‘over de vrouwelijke kracht en wil. Over hun hardnekkigheid en trots. Hij beseft dat hij best wat van hun sterkte en onverzettelijkheid kan verdragen.’ Een vrouw is, een man tracht te zijn. Adri vormt met zijn drie vrouwen ‘een soort clan’. Hun bondgenootschap heeft sterk zintuiglijke en zinnelijke aspecten, maar een seksuele relatie bestaat alleen tussen Adri en Vanessa. Tot Adri in het champagnekleurige bronwater met Suzette in al haar ‘godinnelijke schoonheid’ de liefde bedrijft en daardoor het verbond dreigt te verbreken.

De made zit in de appel, wat overeenstemt met Raes' geloof in ‘een zekere voorbeschiktheid’ en in ‘de ingebouwde slechtheid’ van

[p. 46]

de mens, zeker van de man. Eigenlijk zit de ondergang van de bronhoeve en zijn bewoners al snel in de situatie ingebakken: Adri wil van de goudwaterbron een luxe-ontspanningsoord maken voor topmanagers en -politici. Hij is daardoor met handen en voeten gebonden aan de wereld van het kapitaal, te meer daar hij politieke steun nodig heeft voor zijn bouwvergunning in een natuurreservaat en zwaar moet lenen. Adri's pogingen om met de goudwaterbron goud te verdienen heeft het contradictorische gevolg dat de bron als symbool van het paradijs niet meer bestaat. De mythische tuin van Eden wordt gedegradeerd tot een rendez-vousplaats voor vermoeide ‘salarymen’, die in een Hollywoodachtige sfeer dubieuze afspraken maken en duistere handeltjes opzetten, zich af en toe in de zwemkom ontspannend met een verblindend mooie ‘escort girl’. De ‘captains of industry’ kunnen genieten van de erotiserende gymlessen van Suzette, die soms topless de dans leidt, van een spiegelpaleis, een zonneterras en natuurlijk van de gouden heilbron, waarvan het water over de tegelrand sierlijk in de zwemkom gulpt. Van Adri's ‘magische vlucht’ boven de ‘lelijke dagelijksheid’, de ‘wanstaltige aardsheid’ is niet veel meer te bespeuren. Vanessa tekent de afgang van de goudwaterbron zeer scherp: ‘Dit is hier een rendez-voushuis geworden voor impotenten, zwaarlijvigen, vermoeiden, sportmaniakken, show freaks, corrupte politici... En mijn leven?’ De commercialisering van de droom om onsterfelijk te worden door magisch water zit zo vol innerlijke tegenstellingen dat Adri eraan dreigt ten onder te gaan. Hij voelt zich uitgeknepen en versleten en weet: ‘we zijn eigenlijk de gevangenen van het goudwater.’ Reeds lang heeft Adri voor zichzelf het water niet langer geconnoteerd aan leven en liefde, maar aan onheil en dood. Het is niet toevallig dat deze sombere overpeinzingen tot hem komen bij maneschijn, want de maan is toch ‘l'oeil mauvais’, die haar vale schijn werpt over ‘les eaux de la mort’. Maar ook van buiten af wordt alles dreigend: de dobermanns worden vergiftigd en dreigbrieven bezorgd; op een parking slaan twee mannen Adri neer; herinneringen aan de Kafkaïaanse wereld van de multinational en aan het politieke profitariaat borrelen opnieuw op uit zijn onderbewustzijn. Dan volgt de driedubbele dolksteek: het natuurreservaat dreigt verkaveld te worden gezien het precedent van de bronhoeve; de politieke oppositie stelt kritische vragen aan regeringsleden over hun vrolijke feestjes bij een gouden bron; een Frans sensatieblad heeft het over fuivende politici, die graag in het gezelschap van naakt zonnende dames verkeren. Annulaties volgen; de banken roeren zich. Maar de echte doodsteek komt van het natuurlijke milieu, dat grondig verstoord wordt en plots verontreinigde modder in plaats van goudwater in het zwembad stuwt. De politieke vrienden zijn in het niets opgegaan. Alleen Vanessa is er nog om de ineengestorte Adri te troosten.

Voor Hugo Raes is de mens een ‘uit het niets verschenen raar en weerloos schepseltje’, dat volgens een geijkt patroon een ‘mediocre weg’ volgt en snel ingehaald wordt door de dood. De gang van het kortstondige bestaan heeft hij willen uitbeelden op de achtergrond van een maatschappelijke evolutie, die ermee samenvalt: groei (vijftiger jaren), succes (zestiger jaren) en afgang (zeventiger en tachtiger jaren). Adri ziet zijn levensgrafiek ‘als een afgeknotte piramide waarvan het plateau een beetje minder dan één derde van de basis meet.’ De paradijselijke mythe van de goudwaterbron is dat plateau. Het is slechts een vluchtige droom in de ‘gigantische danse macabre’, de ‘dans der monsterachtigheid en waanzin’ van de geschiedenis. Op het marsritme van de tijd kunnen we alleen zingend de ontbinding in.

Is de goudwaterbron nu een come-back van Hugo Raes, zoals De aanslag dat was voor Harry Mulisch en Het verdriet van België voor Hugo Claus? Ten dele wel. In vergelijking met de sympathieke maar literair soms zwakke vorige roman Het jarenspel (1981) is de nieuwe Raes een heerlijk boek. De 54 korte shots zijn in die typisch astmatische stijl geschreven die we van hem gewend zijn en die zo goed de nervositeit van onze tijd en

[p. 47]

ons bestaan suggereert. Tegelijk schrijft Raes zeer plastisch: de lezer ziet alles door de ogen van enkele interne focalisators. Bovendien krijgt hij door de veel voorkomende O.T.T. de indruk van een film die zich voor zijn ogen afspeelt. De stukjes zijn nu eens trefzeker in hun sfeerbeeld van de jaren tussen de tweede wereldoorlog en onze dagen, dan weer ontroerend als ragfijn de eerste liefdes van de hoofdfiguur worden geëvoceerd. Een literair hoogstandje vind ik sommige tekstsegmenten rond de goudwaterbron: licht, muziek, harmonie, geluk. Gedroomde momenten van gouden schoonheid en tijdeloos welzijn, die in schril contrast staan met de moeizame opgang ervoor en de pijnlijke afgang daarna.

Maar er zijn ook nog onvolkomenheden in De goudwaterbron. De wilde fantasie van Hugo Raes wordt soms niet voldoende ingebed in harde literaire stucturen en verliest dan maat. Ik denk aan het laatste deel, dat zich in de tachtiger jaren afspeelt en waar plots de klimaatgordels verschoven zijn, zodat onze vochtige streken ineens gezegend worden met een subtropisch klimaat; vreemd en irreëel klinkt ook het voorstel van een eminent bankier aan Adri om het territorium van de Château de la Source d'Or een internationaal statuut te geven, met een consulaat van het Prinsdom Liechtenstein! Je zou kunnen repliceren met de bedenking dat de roman, die de ondertitel ‘Een vertelling’ kreeg, slechts een (anti)sprookje is, maar ook dat is niet helemaal waar. Het sprookje heeft nooit tenvolle zijn kans gekregen: zelfs in de heerlijke tijd van de goudwaterbron met al zijn mythische en symbolische connotaties van levenswater en liefdesvuur, wordt alles overheerst door politiek gekuip, commercialisering, grof geldgewin, vulgaire en kitscherige programma's voor de groten der aarde. In dat sprookje kun je eigenlijk nooit geloven, en daarom komt het einde ervan niet als een aanslag op iets moois of zuivers. Je zou haast blij zijn dat de bron, die toch alleen als ijdel decorum voor politieke roofdieren dient, het vertikt nog verder te stromen. Maar allicht wou Raes precies daardoor de domme kortzichtigheid van de mens en de futiliteit van zijn bestaan illustreren. Wat kan de mens in zijn romanwereld beter dan het geluk eigenhandig de nek omwringen? Alleen vrouwen hebben een intuïtief vermogen, dat ze voor de hondse mannenwereld immuniseert. Niemand kan beter dan Raes de nimfen, najaden en gratiën beschrijven, die in een unieke mengeling van zacht erotisme en scherp levensinzicht het sombere bestaan van mannen verlichten en in uitgelezen momenten van goud, water en zon, verblijden.