Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 132

[p. 20]

Koen Vermeiren
Essays over schrijvers en schrijven

Frans Boenders, Tekens van lezen, Baarn, Ambo.

Men kan moeilijk beweren dat het literaire essay in onze hedendaagse Vlaamse letterkunde een veelbeoefend genre is. Het is dan ook een tekstvorm die hoge eisen stelt aan de schrijver. Van een essayist mag men verwachten dat hij een persoonlijke visie op een bepaald probleem, verschijnsel of boek ontwikkelt, en dat hij daarenboven een stilistisch verzorgde taal schrijft die vrij is van een al te gespecialiseerde wetenschappelijke terminologie. Hij moet over de nodige eruditie beschikken, zodat hij zijn onderwerp in een bredere context kan plaatsen, waardoor er allerlei, misschien tot op dat ogenblik onvermoede, verbanden zichtbaar worden. Dit houdt in dat een goed geschreven essay in zekere zin het gekozen thema of onderwerp overstijgt. Een essayist die iets zinvols wil vertellen, kan dat pas doen indien hij over een bepaald wereldbeeld beschikt dat hem toelaat te interpreteren, te verklaren en te duiden. Hij moet, met andere woorden, een zekere mate van filosofisch inzicht in de wereld hebben. Voorwaar geen kleine opgave.

In ons taalgebied is, zoals reeds gezegd, het schrijven van essays een wat marginale bezigheid geworden de laatste jaren. Vandaar dat een in Nederland uitgegeven boek (!) als Tekens van lezen, van Frans Boenders, beslist niet aan de aandacht mag ontsnappen. Boenders, vooral bekend van radio en televisie, is niet aan zijn proefstuk. Eerder al publiceerde hij onder meer diepgravende interviews met wetenschapsmensen, en literatuur- en filosofiebeoefenaars. De band tussen literatuur en wijsbegeerte (die tegenwoordig steeds meer gebruik moet maken van wetenschappelijke systemen, en in het bijzonder van de logica, wil ze zinvol zijn) is voor Boenders dan ook zeer hecht. ‘Er bestaat geen literatuur, de naam waardig, zonder wereldbeschouwing, zonder filosofie’, schrijft hij in zijn inleiding tot Tekens van lezen (p. 10), en ik kan hem daarin alleen maar bijtreden. Blijkt uit de literatuurgeschiedenis immers niet dat de waardevolste teksten juist die zijn die een bepaalde visie op de mens en de werkelijkheid tot uiting brengen, d.w.z. teksten waaruit een wereldbeeld naar voren komt?

Frans Boenders heeft dan ook ongeveer de helft van zijn boek aan schrijvers gewijd, en de andere helft aan denkers. Hierbij heeft hij zich niet laten leiden door een of andere literaire theorie, maar door persoonlijke voorkeur en afkeer, die hij echter wel tracht te rechtvaardigen. Hij streeft veeleer naar inzicht, dan naar analyse, waarbij hij zich telkens weer de vraag stelt in hoeverre een bepaald auteur of filosoof erin geslaagd is een samenhangende kijk op de wereld te ontwikkelen, die zowel esthetisch als ethisch gefundeerd is. Boenders' essays zijn dus de subjectieve uitdrukking van leeservaringen, en

[p. 21]

meer dan eens stelt hij zijn eigen literaire of wijsgerige opvattingen tegenover die van de behandelde schrijver. In een literaire kritiek zou deze werkwijze uiteraard onduldbaar zijn; in een beschouwende tekst kan ze echter tot interessante confrontaties leiden. Soms laat Boenders zich wel eens verleiden tot ongenuanceerde uitspraken, die eigenlijk weinig relevant zijn voor een beter begrip van het werk van een schrijver of denker. Zo past zijn opmerking over Popper, namelijk dat de man geen rokers kan uitstaan, evenmin als kritiek, en dat hij vooral op geld uit is (p. 105), minder goed in een uiteenzetting over Russell en Wittgenstein. Ook laat Boenders zich nogal gemakkelijk verleiden tot het verklaren van elementen uit een oeuvre door middel van psychologische of biografische gegevens betreffende de maker ervan. Niet dat de vele wetenswaardigheden over het leven van schrijvers en wijsgeren oninteressant zouden zijn; maar als basis voor een verduidelijking van het werk zijn ze meestal nogal zwak en vaak zelfs hypothetisch, maar daarover later meer.

Over wie schrijft Boenders zoal? In het hoofdstuk Schrijvers komen de volgende namen aan bod: Gilliams, Burssens, Hermans, Terborgh, Hopkins, Cummings, Oates en Mishima. Een internationaal gezelschap, dat zeer verschillende opvattingen en literatuurvormen inhoudt. En wat valt er te zeggen over hun wereldbeeld?

In Gilliams ziet Boenders een mysticus die streeft naar ‘de opheffing van het dualisme tussen subject en object; de tegenstelling tussen het binnen en het buiten, de res cogitans en de res extensa.’ (p. 21). Wijsbegeerte en literatuur gaan bij hem hand in hand, meent Boenders, en Gilliams ‘dacht al schrijvend’ (p. 19). Hij zag de wereld als ‘één verband van ontologische gebeurtenissen’ (p. 23), wat hem dicht in de buurt brengt van het mahāyāna-boeddhisme, zoals het door de Chinese Hua Jen-school wordt ervaren. Elias of het gevecht met de nachtegalen is dan een zoektocht naar het onachterhaalbare (p. 24), waarbij de hoofdfiguur (en de auteur) vooral sensualistisch te werk gaat.

Het stuk over Gaston Burssens misstaat enigszins in de hele reeks essays. Het biedt niet veel meer dan een impressie van enkele foto's van de auteur, een vergelijking met Van Ostaijen (die in het nadeel van Burssens uitvalt), en een reactie op de uitgave van het Verzameld proza. Een overkoepelend wereldbeeld is er nochtans niet in terug te vinden. Dit kan uiteraard aan Burssens zélf liggen, maar waarom deze schrijver dan opnemen in een bundel waarin verschillende samenhangende visies op de wereld (dixit de inleiding) centraal staan? Boenders bereikt hier trouwens amper het niveau van een goedgeschreven recensie.

Hetzelfde geldt voor het stuk over W.F. Hermans. De essaybundel Klaas kwam niet lijkt me nu ook niet dadelijk het beste boek om Hermans' visie op de mens en de werkelijkheid te reconstrueren. Boenders schrijft overigens weinig over Hermans' wereldbeeld; zijn aandacht gaat hier veeleer uit naar stijlkenmerken, de ideeën van de auteur over het socialisme en de opbouw van zijn essays. In plaats van op zoek te gaan naar Hermans' kijk op de wereld, blijft Boenders hier overwegend stilstaan bij al dan niet gestoffeerde waardeoordelen. Niet oninteressant, maar te zwak voor een boek dat pretendeert de banden tussen literatuur en wijsbegeerte aan te tonen en bloot te leggen.

Beter, zonder echter de kwaliteiten van het essay over Gilliams te evenaren, is de beschouwing over F.C. Terborgh. Veel meer dan de essayist Frans Boenders, is hier de journalist aan het woord. Boenders geeft hier bijvoorbeeld commentaar bij brieven van Terborgh, en probeert een psychologisch portret samen te stellen van de, althans in Nederland, vrij controversiële auteur. Maar waar blijft het wereldbeeld? Pas naar het einde toe verwijst Boenders naar de overeenkomsten tussen Terborghs opvattingen en oosterse denkvormen (p. 52). In zijn visie op de relatie tussen het innerlijke en het uiterlijke, de geest en de stof, lijkt hij wel het tegendeel van Gilliams, en het leven is ‘een eindeloze opeenvolging van handelingen zonder zin.’ (p. 53). Hier komt Boenders weer heel

[p. 22]

dicht in de buurt van zijn vooropgesteld doel.

Ook het essay over Hopkins - de titel Zelfkwelling en mystiek suggereert het al - is uitgegroeid tot een boeiende synthese van leven en werk. Hopkins schrijft ‘een dichtkunst die de schoonheid van het detail en het individuele verheerlijkt, terzelfder tijd enigszins angstig ogend naar de formidabele schepper die daaraan ten grondslag ligt’ (p. 56). De essentie van de dingen meent Hopkins te vinden in de innige relatie die ze verbindt met God (p. 59). Frans Boenders slaagt erin deze visie op de wereld te reconstrueren door middel van dagboeknotities, brieven, biografische gegevens en poëzie. Dit essay is zonder twijfel van hoge kwaliteit, want het biedt een mooi overzicht van leven en werk.

Veeleer dan een bespreking van het scheppend oeuvre zelf, is de beschouwing over Cummings een reactie op, en een samenvatting van de biografie van Richard S. Kennedy. Cummings' mensvisie wordt bepaald door een fundamentele eenzaamheid, die hij dan ook in zijn gedichten oproept (p. 71). Als essay blijft deze tekst echter onder het niveau van de voorgaande.

Heel wat indringender zijn de bladzijden over Joyce Carol Oates. De wereld die zij beschrijft en oproept is complex en onoverzichtelijk, al is zij daarom nog geen realistische schrijfster. Oates, schrijft Boenders, is een platoniste: ‘Alles wat wij kunnen waarnemen en beschrijven, is in haar ogen slechts een flauwe afspiegeling van eeuwige vormen of ideeën.’ (p. 75). Zij werkt met symbolen en mythische elementen die haar romans uittillen boven het hier en nu, en op die manier komen wezenlijke drijfveren in de mens aan het licht.

Zeer hoogstaand is het essay over Mishima, waarin Boenders een relatie legt tussen het werk, de persoon en de identiteitscrisis binnen de Japanse maatschappij (p. 83). Bovendien was de vermenging van mythe en leven bij deze schrijver zo groot dat hij als het ware ‘leefde en stierf voor een spiegel, die hem het uitzicht op de werkelijkheid benam’ (p. 85). In Mishima herkent Boenders, mét Marguerite Yourcenar, de botsing tussen het traditionele en het moderne Japan. Deze opvatting wordt gestaafd met talrijke elementen uit het leven en het werk van deze auteur, die zichzelf het leven benam door harakiri.

Het hoofdstuk over Denkers opent met Wittgenstein, voor wie Boenders reeds eerder grote interesse bleek te hebben (zie b.v. Over Wittgenstein gesproken). Het is nochtans niet zozeer Wittgensteins wijsgerig werk dat in deze tekst centraal staat, maar wel zijn leven, en vooral dan de manier waarop hij filosofeerde. Boenders verwijst hierbij naar een foto-biografie, van Michael Nedo en Michele Ranchetti (1983), waarin de samenstellers hebben geprobeerd de mens Wittgenstein op de voorgrond te plaatsen via een soort beeldverhaal, dat werd geïllustreerd met uitspraken van de filosoof zelf en van anderen. Het geheel levert, zoals blijkt uit Boenders' tekst, best heel wat aardige anekdoten op, die lezers van Wittgensteins werk zeker moeten aanspreken; maar of hiermee ook een betere kijk op het wereldbeeld van deze geniale wijsgeer wordt gegeven, durf ik sterk te betwijfelen. Men kan een filosoof als Wittgenstein geen slechtere dienst bewijzen dan door zijn werk te gaan ‘bloemlezen’, in de zin dat men uitspraken uit hun, meestal zeer gecompliceerde context gaat lichten, om ze als onderschrift bij een plaatje te gebruiken. Nee, dit is werkelijk niet de manier om (het werk van) deze filosoof te doorgronden. Bovendien begrijp ik niet goed dat Boenders zó enthousiast kan doen over bepaalde foto's (hij spreekt van hoogstandjes en vondsten, p. 103), die immers al lang te vinden waren in de biografie Wittgenstein, van Kurt Wuchterl en Adolf Hübner, gepubliceerd in de veel verspreide Rowohlt-monografieën, in 1979! Ook de tekst waarin Russell en Wittgenstein met elkaar worden vergeleken geeft weinig uitsluitsel over een eventuele visie op hun wereld, waar het Boenders dan toch om te doen was, zoals mag blijken uit zijn inleiding. Het derde stuk over Wittgenstein bevat eigenlijk niet veel meer dan wat bedenkingen bij Opmerkingen over de kleuren (1982), een vertaling van de reeds in 1977 gepubliceerde Remarks on Co-

[p. 23]

lour, waarna Boenders opeens, zonder overgang of duidelijke reden, overschakelt op een bespreking van twee essays die respectievelijk handelen over Loos en over het door Wittgenstein zelf ontworpen huis voor zijn zuster. Wat heeft dit nog met kleuren te maken? Hier kan van welke samenhang dan ook nog amper sprake zijn.

Vervolgens komt de schrijver-historicus Berlin aan de beurt. Boenders prijst hem vooral als begaafd essayist. Als historicus is hij iemand die ‘met zijn verbeeldend intellect overgaat tot de mentale constructie van de periode die hij bestudeert’ (p. 120), wat hem, volgens Boenders, tevens een wijsgeer en schrijver maakt. Het meest tekenend voor Berlin is echter zijn pluralistische kijk op de wereld. Boenders stoffeert zijn leeservaringen met herinneringen aan een gesprek dat hij met hem had in oktober 1983. In zijn geheel levert dit essay een goed overzicht van het werk en de opvattingen van de blijkbaar uiterst veelzijdige Berlin.

Wat Boenders vooral bewondert in Hannah Arendt is haar gave om zich in te leven in diegenen waarover ze schreef. De levensvisie van Arendt is volledig gebaseerd op de wijsgerige gedachten van Heidegger (met wie zij ook een emotionele relatie had). Weinig lof heeft Boenders voor de biografie over Arendt, geschreven door Elisabeth Young-Bruehl.

Het beste essay uit de reeks Denkers is dit over de Amerikaanse filosoof Robert Nozick. Waarom? Doodeenvoudig omdat Boenders hier opnieuw het werk centraal stelt, om dan van daaruit verbanden te leggen met de maker ervan. Filosofie is voor Nozick in de eerste plaats een menswetenschap, waarbij ervaring en kennis moeten samengaan. Boenders legt hier verbanden met andere, oosterse, filosofieën, en gaat dieper in op de verschillende methodes die Nozick hanteert, gaande van analytische tot speculatieve wijsbegeerte. Waar het Nozick blijkbaar vooral om te doen is: zoveel mogelijk alternatieve verklaringen aanreiken, zodat de lezer zélf een standpunt kan innemen.

Boenders besluit zijn boek met enkele bedenkingen over de vorm, die hij het wezenlijkste van alles noemt. ‘Wat geen vorm heeft, kan men zich niet voorstellen, en wat onvoorstelbaar is, kan men ook niet meedelen’ (p. 153). Mooi, maar waarom staat dit niet in een van de teksten gewijd aan Wittgenstein? Boenders' belangstelling voor de vorm waarin de dingen of ideeën aan ons verschijnen is begrijpelijk, maar is hier ook iets van terug te vinden in zijn eigen essays? Hij levert kritiek op de Forum-redactie die zich, in de jaren '30, tegen de vormvergoding keerde. ‘Zij gaven de voorrang aan de vent boven de vorm’, schrijft Boenders, en hij voegt er onmiddellijk aan toe dat in onze tijd ‘deze vergissing’ niet mag worden herhaald (p. 152).

En hierin schuilt nu juist mijn grootste bezwaar tegen Boenders' essays: de vergissing hééft zich herhaald! De beste teksten uit deze bundel zijn juist die waarin Boenders uitgaat van het werk, waarin hij van binnen uit tot een reconstructie van het wereldbeeld of de opvattingen van de auteur in kwestie tracht te komen. Maar meestal gaat hij juist omgekeerd tewerk, door zich te baseren op biografieën, geschreven door anderen, of op voorvallen uit het leven van de geportretteerden. Hij doet dit vaak op een interessante en levendige wijze, maar zijn uiteindelijk doel, namelijk hun visie op de wereld aantonen, bereikt hij daar niet mee. Ik zou zelfs durven beweren dat in dit opzicht de titel van het boek zeer misleidend werkt. In plaats van de woordspeling, had Boenders beter de originele uitdrukking kunnen behouden; in de meeste essays gaat het immers vóóral om tekens van leven. Dit heeft niet noodzakelijkerwijze tot gevolg dat de essays van Frans Boenders als mislukt moeten worden beschouwd. Vaak bieden ze heel wat wetenswaardigheden, en haast altijd getuigen ze van goede smaak, stilistische vaardigheid en eruditie. Hun niveau is echter ongelijkwaardig: sommige zijn echte, indringende essays, die naam waardig, andere zijn niet veel meer dan serieuze recensies. Maar die wereld van de waarachtige schrijver, die een analogon met de kosmos vormt, zoals Boenders zelf schrijft in zijn inleiding, heeft hij, helaas, al te veel van buitenaf bekeken en beschreven.