Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 766]

Koen Vermeiren
Het avontuur van het ontwaken

Een van de hoofdthema's van de klassieke mythen is de strijd tussen goddelijke en duivelse machten. Pas nadat de held het kwade heeft overwonnen, meestal met de hulp van goden, is hij bevrijd en kan hij zich verder ontwikkelen. Goed en kwaad zijn in de mythologie niet alleen tegenstrijdige krachten; ze zijn ook van elkaar afhankelijk, en vaak worden ze gesymboliseerd door licht en duister. Perseus was een van de vele helden die het tegen monsters moest opnemen. Hij kreeg de opdracht de zeer gevaarlijke Gorgonenzusters, waaronder Medusa, te bestrijden. Medusa zag er zeer afschrikwekkend uit. Zij had slagtanden, een uitstekende tong en slangehaar. Haar naam zou ‘de heersende’ betekenen. Zelfs nadat zij door Perseus was onthoofd, hierbij geholpen door Athene, volstond de aanblik van haar afschuwelijk hoofd om op slag in steen te veranderen. Het is deze mythe die Helga van Geertsom als uitgangspunt heeft genomen voor het schrijven van haar vrij lijvige debuutroman, Medusa onthoofd (uitg. Manteau, 1986), die handelt over (de gevolgen van) een ongelukkige jeugd. De vrouwelijke hoofdfiguur in het boek draagt de naam van de schrijfster, die tevens de vertelster is, en de biografische gegevens die op de achterflap van de roman voorkomen, verwijzen naar de inhoud van het verhaal. Een autobiografische roman dus. Tegen wie is Helga van Geertsom dan wel ten strijde getrokken? Of anders gezegd: wie heeft in haar boek de rol van Medusa toebedeeld gekregen?

Het verhaal vangt aan in Afrika. Helga (hiermee wordt vanaf nu het personage bedoeld) heeft een afschuwelijke nachtmerrie, waarin ze wordt, bedreigd door levendgeworden mummies, die op een symbolische manier de dreiging voorstellen die nog steeds van haar verleden uitgaat. Haar leven lijkt uitzichtloos, en haar huwelijk (met Karel) is op een mislukking uitgedraaid. Zij vraagt zich af of ze misschien gek aan het worden is. Precies op dat ogenblik wordt de tekst onderbroken door een reflectie (in cursiefdruk), waarin de schrijvende ik-figuur terugkijkt op die trieste periode in haar leven. Dit procédé zal in de loop van de roman meermaals worden toegepast, waardoor er een afstand ontstaat tussen de schrijfster/vertelster en het personage (terwijl ze door de naamgeving wel blijven samenvallen).

[p. 767]

De bedoeling hiervan is duidelijk: Helga heeft inmiddels een geestelijke ontwikkeling doorgemaakt, en is daardoor iemand anders geworden. ‘Nee, ik werd niet gek’, luidt het antwoord in cursiefdruk, ‘maar dat wist ik toen nog niet. (...) Ik besefte toen nog niet dat ik een nieuw avontuur was begonnen. Het avontuur van het bewust-worden. Het avontuur van het ontwaken.’ (p. 12). De tijdsbepaling ‘toen’ markeert het verschil met het ‘nu’ waarin geschreven wordt, terwijl de eigenlijke bewustwording zich al schrijvend heeft voltrokken. Maar om zich te kunnen ontwikkelen heeft de schrijfster een kwade kracht moeten overwinnen: zij heeft het monster Medusa moeten onthoofden.

Medusa, de heersende, verwijst niet alleen naar Helga's moeder, maar ook naar het hele ongelukkige (jeugd)verleden, dat de hoofdoorzaak is geweest van de (vooral psychische) problemen van de volwassen Helga. Terwijl de 73-jarige moeder in het ziekenhuis ligt ten gevolge van een hartaanval, die ze niet zal overleven, kijkt Helga, ondertussen gehuwd en zelf moeder geworden van een zoontje (Jorgen), terug op haar leven. Helga's afkomst is bijzonder duister. Haar echte vader heeft ze nooit gekend - eenmaal heeft ze hem als kind gezien, gekleed in een wit pak, in een instelling die wel een gevangenis of een gekkenhuis had kunnen zijn (p. 17) - en haar moeder beweert dat hij zelfmoord heeft gepleegd. Als Helga later een officieel document vindt, ontdekt ze dat haar moeder eigenlijk twéémaal is gehuwd geweest. Uit haar eerste huwelijk, dat op een echtscheiding uitliep, had ze zelfs een dochter (genaamd Christine De Volder) overgehouden. Helga heeft echter nog nooit van dat meisje gehoord, en verschrikt vraagt ze zich af of zij misschien die onbekende dochter is (pp. 137-138). Helga's moeder wil niets loslaten over hààr raadselachtig verleden, en daardoor komt de opgroeiende Helga in een echte identiteitscrisis terecht.

Daar komt nog bij dat het milieu waarin ze verkeert een broeinest van onbegrip en haat is. De moeder woont samen met een dronkaard, Papa Jules, en houdt een café open dat vooral wordt bezocht door marginale figuren, verschoppelingen en mislukten die niet meer tot oprechte menselijke communicatie in staat zijn. Beetje bij beetje wordt Helga's zelfrespect ondergraven in deze liefdeloze omgeving, waarin ze terecht komt na een jarenlang verblijf in een pensionaat. Door haar gewelddadige stiefvader wordt ze misbruikt, terwijl haar eigen moeder haar tot prostitutie aanzet. De mannen die haar schijnbaar willen helpen (waaronder twee psychologen), en in wie zij aanvankelijk vaderfiguren ziet, zijn er alleen maar op uit haar vertrouwen te winnen, om haar daarna des te gemakkelijker te kunnen manipuleren. Haar hele situatie maakt haar immers tot ‘een gemakkelijk slachtoffer’ (p. 155), en in haar ogen zijn mannen dan ook niets anders dan

[p. 768]

gevaarlijke sexmaniakken. De verwijten die zij steeds weer te horen krijgt, leiden er echter toe dat zij zich na een tijd inderdaad schuldig aan alles begint te voelen. Ten slotte is zij nog enkel in staat te haten: ‘Ik haat. Ik haat de hele wereld, en alleen mijn echte vader, wiens schaduw ik omhels en die ik zelf niet ken, die ver weg is, op veilige afstand, die niet bedreigend kan zijn en mijn illusies niet kan verstoren, bewoont mijn dromen waarin alle andere mensen géén gezicht hebben of maskers dragen.’ (p. 121). Voor de buitenwereld lijkt het of Helga ‘een hart van steen’ heeft (pp. 168, 257), wat dan weer doet denken aan de oorspronkelijke mythe, waarin iedereen die Medusa aanschouwde in steen veranderde. Maar in werkelijkheid hunkert Helga naar liefde en menselijke warmte, en zelfs in die mate dat ze reeds met negatieve aandacht genoegen wil nemen (p. 201). Als laatste noodoplossing ziet ze zelfmoord. Ze slikt een groot aantal pillen, maar overleeft deze wanhoopsdaad.

De structuur van het boek zit hier wel knap in elkaar. Tussen hoofdstuk 5, waarin de zelfmoordpoging plaatsvindt, en haar ontwaken, in hoofdstuk 7, heeft de schrijfster een lang hoofdstuk ingelast over haar mislukt huwelijk en haar onmacht om aan anderen duidelijk te maken wat haar eigenlijk allemaal is overkomen. Rust vindt ze slechts in het Afrikaanse landschap (na haar huwelijk is ze immers met haar man naar Afrika gevlucht, in de hoop daar los te kunnen komen van haar verleden) en in boeken.

‘Ik heb ze verslonden, die boeken. Door hen geloofde ik in een betere wereld en wist ik dat ik in mijn zoeken niet alleen was. Door hen bleef ik geloven in de mensen en, ondanks de diepste wanhoop soms, ook in mezelf. Zij waren mijn enige vrienden.’
(p. 9, zie bv. ook p. 215).

Heel even lijkt het erop dat Helga en haar moeder elkaar na al die jaren tóch nog gaan vinden, wanneer deze laatste op bezoek komt naar Burundi, maar op het laatste nippertje trekt de moeder zich weer terug achter haar schild van zwijgzaamheid en stugheid (pp. 275-276).

Pas nadat haar stiefvader is overleden en haar moeder op sterven ligt, komt Helga ertoe haar ervaringen neer te schrijven. Het resultaat van dit ‘avontuur van het ontwaken’ (pp. 12, 276) is het boek dat de lezer in zijn handen houdt. In een epiloog beschrijft Helga haar uiteindelijke, moeizame bevrijding en haar voorzichtig geloof in de mens, waardoor ze in staat is om, samen met haar vriend en minnaar, het verleden de rug toe te keren, de toekomst tegemoet. Medusa, de heersende, is overwonnen.

Het debuut van Helga van Geertson is zonder twijfel overtuigend en op

[p. 769]

sommige bladzijden zelfs zeer aangrijpend. De vaak voorkomende tekorten van een eerste roman (zoals gebrek aan relativeringsvermogen of aan stilistische vaardigheid, en een wat gezochte problematiek) lijken hier bijna volkomen te ontbreken. Wat echter niet wegneemt dat het verhaal, door de veelvuldige herhaling van situaties en toestanden, wel eens wat wijdlopig dreigt te worden. Ook de opeenstapeling van tegenslagen en ontgoochelingen neemt hier en daar zodanige proporties aan dat de lezer niet helemaal ontkomt aan de indruk dat er te veel op het sentimentele effect is ingespeeld. Daartegenover staat dan weer dat de (cirkel)structuur van het boek bijzonder geslaagd is.

Er werd al op gewezen dat het hier gaat om een autobiografische roman. Het schrijven is voor Helga van Geertsom blijkbaar een middel geweest om tot zelfinzicht en -bevrijding te komen. De lezer is getuige van de langzame evolutie die zich bij haar personage voltrekt, waarbij het schrijven zelf, en vooral dan in de epiloog, wordt voorgesteld als een redding.

Hopelijk betekent deze roman voor Helga van Geertsom méér dan alleen maar een therapie, en zal zij, na deze afrekening met haar verleden, doorgaan met schrijven.