Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 289]

Erik Spinoy
Kroniek
Lucienne Stassaert of de verwoording van een visie

Tot voor enkele jaren schreef Lucienne Stassaert overwegend hermetisch ‘poëtisch proza’ en al even ontoegankelijke poëzie. Niet zonder reden werd ze toen als ‘experimenteel’ schrijfster gekarakteriseerd. Die reputatie blijft haar achtervolgen. Nog altijd wordt haar naam geassocieerd met het randgebied van de experimentele literatuur, een schemerzone voor auteurs die met een zeker ontzag worden behandeld, maar niet worden gelezen. Stassaert wil echter niet langer zo'n auteur zijn. In een interview verklaarde ze onlangs: ‘Ik wil de muur tussen mij en de lezer slopen.’ De verhalenbundel Het zomeruur en de roman Karen, haar recentste werken, bewijzen dat het haar menens is. Ze zijn bijna volkomen verstaanbaar. Toch zal de muur die Stassaert zo graag gesloopt had willen zien, ook na Het zomeruur en Karen nog staan.

Dat komt niet omdat ze niets te zeggen zou hebben. Stassaert heeft wel degelijk een visie, die in Het zomeruur en Karen tot zo'n graad van rijpheid is gekomen, dat men ze bijna wijsheid kan noemen. Zowel de verhalen van Het zomeruur als Karen geven aan die visie vorm. We kijken er naar de wereld door de ogen van Lucienne Stassaert, een zienswijze die doorgaans samenvalt met die van de hoofdfiguren, de vertegenwoordigers van haar positie in het leven. Het betreft figuren die getuigen van een zeer grote kwetsbaarheid en een beetje afzijdig en ‘onaangepast’ op het leven staan toe te kijken. Als het hen te veel wordt, slaan ze op de vlucht - een aftocht in de eigen geest. De hoofdpersonages van deze geschiedenissen zijn dan ook zeer vaak passief. Dat verklaart waarom Het zomeruur en Karen zo arm zijn aan gebeurtenissen. Er wordt immers niet in geleefd, maar des te meer gefilosofeerd, gefantaseerd en herinnerd. De hoofdpersonages handelen niet, ze laten zich veeleer meevoeren op de stromen van de tijd, omgeven door een wolk van hersenspinsels. De verhalen van Het zomeruur zijn dan ook geen echte verhalen en Karen is geen echte roman.

Een typische Stassaertfiguur is bijvoorbeeld de Edvard Munch die ons wordt voorgesteld in Karen. Het tweede deel van het boek is vanuit zijn standpunt geschreven, op een ogenblik dat Munchs leven zo goed als voorbij is: ‘op mijn eenenzeventigste verjaardag’ (p. 83). Dat ontslaat hem van

[p. 290]

de verplichting te handelen. Hij hoeft zich alleen nog maar te herinneren, net zoals zijn tante Karen het in het eerste luik van Karen doet, in een gefingeerde, zogezegd nooit verstuurde brief aan haar neef en pleegzoon. Munch is een overgevoelig mens, die lijdt aan een ongeneeslijke levensangst. Hij heeft het overal moeilijk mee: ‘Mijn vrienden komen niet meer langs. Ze merken niet dat hun gelach me stoort en kwelt.... Het vuur in de haard is mijn enige vriend. Als ik erg afzie zit ik daar voorovergebogen en dan kan een verlangen me soms overweldigen: dood jezelf, dan komt er aan alles een eind’ (p. 54). Zijn kwetsbaarheid isoleert hem. Niet toevallig is hij een kunstenaar. De kunst, het rijk van de fantasie, maakt het hem mogelijk de ondraaglijke kwaliteiten van de maatschappij, zijn medemensen en het leven met zijn verbeelding te lijf te gaan en zijn angst ervoor onder controle te houden.

Ook in Het zomeruur treden artistiek aangelegde personages op. Zo is Juffrouw Duif, uit de ironische fabel ‘Mijnheer Tortel en Juffrouw Duif’, een kunstzinnige bloemenkweekster, die te fijnbesnaard is om voor de commerciële kant van het vak te deugen. Juffrouw Foezel, de hoofdfiguur van ‘Moment musical’, verzacht haar eenzaamheid en onbehagen door op te gaan in haar bewondering voor de componist Jean Pontif, en in het componeren en uitvoeren van muziek. In het titelverhaal van Het zomeruur, ten slotte, draait alles om de dood van de schilder Jonas, die in tegenstelling met Munch zijn levensangst en doodsverlangen niet langer in zijn kunstenaarschap kan bezweren en zelfmoord pleegt. Per slot proberen alle hoofdpersonages, ook die welke niet in de eigenlijke zin artistiek bedrijvig zijn, zich met creatieve daden tegen de onleefbaarheid van het leven te verweren. Al verwoordend en beschouwend proberen ze er vorm en, wie weet, enige zin aan te geven. Daarom buigen ze zich over zichzelf. Ze doen aan zelfanalyse en interpretatie van hun herinneringen. ‘Het Zomeruur’ en Karen bestaan resp. uit dagboekfragmenten en brieven die een opeenstapeling zijn van dat soort bespiegelingen. Munchs tante Karen weet dat ze zich op die manier alvast voor even aan het heden kan onttrekken: ‘Het heden bestaat niet meer sinds ik op weg ben naar jouw en mijn verleden.’ (p. 31)

De hoofdpersonages hebben ook weinig anders dan de vermogens van hun geest om zich tegen de rauwe werkelijkheid te weer te stellen: geen illusies, geen utopie, geen geloof of ideologie. Zij zijn, en daarmee vertegenwoordigen ze ongetwijfeld Stassaerts eigen positie, de ontnuchterden. Dit is desengano-proza. Het is de tragiek van de personages dat ze hun idealen en illusies verloren hebben en dat ze niet cynisch genoeg en te gevoelig zijn om de platte ‘materialistische basis’ te kunnen verdragen, laat staan er gelukkig mee te zijn. Stassaerts kritiek geldt beide kanten: het

[p. 291]

blinde geloof en de doctrinaire theorie enerzijds, en de cynische en schijnheilige exploitatie van een idealistische façade anderzijds. Stassaerts hoofdpersonages zijn verlichte individuen die de onwaarheid, kind van onwetendheid of van cynisme en hypocrisie, voelen en afwijzen. Vaak gaat het daarbij om het conflict tussen de verpletterende leugenachtigheid van een systeem en de existentie, het concrete, individuele bestaan. In ‘Moment musical’ krijgt die tegenstelling zelfs vorm in de confrontatie van twee oeuvres: de grote theorie van Marx versus het op de existentiële ervaring geënte werk van Beckett. ‘Moment musical’ doet overigens bijna de hele tijd aan ironische deflatie van systemen als marxisme, doctrinair feminisme en nationalisme. ‘Het zomeruur’ neemt de dogma's van de subcultuur en de jaren zestig kritisch onder de loep. En in Karen wordt hetzelfde gedaan met utopisch socialisme, burgerlijke schijnheiligheid en de idealen van de Noorse bohémiens.

Het zijn evenzovele waarschuwingen tegen de verloedering en de cynische exploitatie van grote idealen en ideologieën. Het zijn tevens aansporingen om het leven in zijn volheid te leven, zonder dat men zich bij de hand laat leiden door het zelfbedrog van een theorie, en los van het beklemmende leven in de massa. ‘Ik vecht voor mijn recht op eenzaamheid’, laat Stassaert de verteller van ‘Het zomeruur’ zeggen. Het is die eenzaamheid, die garant staat voor onbevooroordeeld kijken, en in staat stelt de weinig rooskleurige werkelijkheid in het gezicht te zien, ook al maakt dat soms een regressieve beweging uit zelfbehoud - wat heel wat anders is dan zelfbedrog - noodzakelijk.

Stassaert weet dat ze geen verklaring kan bieden voor de pijnlijke, chaotische werkelijkheid. Haar boodschap is niet bepaald vrolijk. Hier en daar zijn Heideggeriaanse echo's te horen. Het bewustzijn dat het bestaan een Sein-zum-Tode is, bijvoorbeeld. In Het zomeruur en, sterker nog, in Karen is het ‘refrein van de dood’ (Karen, p. 55) overal aanwezig, zij het onderhuids of expliciet. In beide werken weerklinkt ook Heideggers pleidooi tegen het oneigenlijke, onbewuste leven in de massa, en voor het ‘eigenlijke’ ik, dat zich van zijn eigen nakende dood bewust is, en het kan stellen zonder het zelfbedrog en de ‘verstrooiing’ van de ‘oneigenlijke’ mens. Elitair, veeleisend pessimisme.

Het absolutistische streven naar zuiverheid en integriteit t.o.v. de maatschappelijke onwaarheid en hypocrisie dat Stassaerts alter ego's vertonen, leidt weliswaar tot isolement, maar het is een eenzaamheid die gedragen wordt met de trots en het zelfrespect van iemand die zich van zijn morele superioriteit bewust is. Dat is bijvoorbeeld bij Stassaerts Munch het geval: ‘In het sanatorium van Kornhaug is toen mijn “Golgotha” tot stand geko-

[p. 292]

men, een werk dat mijn visie op het drama van de kunstenaar weergeeft. Dat begreep jij eerst niet - jij zag alleen de grijnzende maskers bij de man aan het kruis. Tussen de menigte staat de kunstenaar: het was zijn conflict dat ik wou uitbeelden. Daarom gaf ik hem mijn gestalte, als om mezelf te overtuigen dat ik de weg van de eenzaamheid zou moeten kiezen’ (Karen, p. 107). Stassaerts hoofdpersonages wijzen alle maatschappelijke en ideologische systemen af, zonder dat ze een alternatief systeem voorstellen. Dat is geen nihilisme. Het is veel meer een oproep tot waakzaamheid tegen al wat de waarheid verdraait en vervormt, tegen wat meer wil zijn dan een voortdurende ontvankelijke ontmoeting tussen de buitenwereld en de individuele existentie. Haar standpunt lijkt te kunnen worden weergegeven met de woorden van Munchs tante Karen: ‘Ik moest alles aanvaarden. Dat was pas een staat van genade’ (Karen, p. 69). Het is een pleidooi voor zijn-zonder-meer, waarin de reflectie, die de werkelijkheid tot een object maakt, wordt opgeheven, en het individu zich aan de werkelijkheid overgeeft. Vandaar de anti-ideologische teneur van Het zomeruur en Karen. Het verklaart ook de voorkeur die erin wordt uitgesproken voor visionaire kunst, die immers de atheoretische uitdrukking is van een individuele werkelijkheidsbeleving. Zo wordt dan ook wellicht begrijpelijk waarom Stassaert precies over Munch een boek wil schrijven. Munch is immers zonder meer het prototype van de visionaire kunstenaar. Ook de schilder Jonas (‘Het zomeruur’) is een visionair, en dat wordt zeer zwaar onderstreept: ‘Jonas heeft me een heel vreemde bloem getoond. Je zou denken dat ze van metaal is - zo grijs zijn haar bladeren... Ik mocht haar niet aanraken, want ze zweet de dood uit, zei Jonas. En ze zal Nysa vergiftigen... Hij ontcijferde iets, zag ik. Wat lees je, vroeg ik. Heel voorzichtig boog hij zich voorover en hij keek tot in haar hart, Roosje... “Er zijn overal tekens!” zei hij.’ (Het zomeruur, p. 121)

Ondanks de trotse affirmatie van de absolute waarheidsliefde en van de creatieve, visionaire vermogens van de geest, blijft Stassaerts visie uitgesproken pessimistisch. Pessimisme is natuurlijk niet populair. Ze neemt het op de koop toe, als een uitvloeisel van haar in de grond elitaire levensvisie.

Het probleem ligt wat mij betreft elders. Het bestaat erin dat Stassaert er niet in slaagt haar visie formeel boeiend te maken. De stijl van Het zomeruur en Karen kan zelden tot vervoering brengen en wekt in sommige gevallen ergernis, inz. in de passages waar Stassaert haar barokke, Vlaams-experimentele verleden nog niet helemaal achter zich heeft gelaten. Storend zijn o.a. beroerde neologismen als ‘een lustaanjagend wijfje’ (Het zomeruur, p. 112); al te weinig pregnante metaforen als ‘ogen die tot op de

[p. 293]

bodem van de stilte zijn gezonken’ (Karen, p. 41); of gewoonweg stuntelige formuleringen: ‘Weldra de armendokter van de wijk kreeg je vader er meer dan ooit met teringlijders van elke leeftijd te maken die niet zelden in de fabriek werkten’ (Karen, p. 14). Vaak is het taalgebruik plechtstatig waar je dat niet zou verwachten. De nachtclubdanseres Roosje (‘Het zomeruur’) schrijft niet in haar dagboek, ze tekent op (Het zomeruur, p. 134). In Karen wordt niet getrouwd, maar gehuwd (Karen, p. 9).

Zoals al elders opgemerkt, gebeurt er in Stassaerts boeken eigenlijk niet zoveel. Karen, bijvoorbeeld, bestrijkt zo goed als Munchs hele leven, maar het is alles behalve een biografie. Het is typerend voor Stassaerts werkwijze dat het boek uit twee lange brieven bestaat waarin de vertellers voortdurend aan analyse van zichzelf en van anderen doen. Gebeurtenissen spelen er enkel een rol in zoverre zij voor de terugblikkende personages stof zijn tot interpretatie. Dagboekfragmenten, fantasieën, droomverslagen en beschouwingen verdringen het verhaal. De buitenwereld sijpelt in Karen slechts moeizaam binnen. Het hoofdpersonage vanuit wiens standpunt wordt verteld, staat meestal massief in de weg. Dat is ook zo in Het zomeruur, vooral in ‘De poppen van Mevrouw Tristo’ en in het titelverhaal. Uit dat laatste lichten we een passage die illustratief mag heten voor de zweverigheid van veel van dit proza: ‘Had hij zich dan de paniek van hun machteloosheid ingebeeld? Dat was een vraag, ik wist er geen antwoord op. Jonas zei dat Forkys hem voorgesteld had om naar Lunt te vertrekken en staarde me aan als een man die zijn verbeelding verloren had... (Wordt men daar waanzinnig van? Ik vrees van wel, al was het maar om de nederlaag te sublimeren en met het masker van de dood te verzegelen...)’ (Het zomeruur, p. 137)

Doordat de personages zelf al hun hele leven analyseren en interpreteren, blijft er voor de lezer niet veel meer te doen. Waar suggereren door beschrijven van concrete situaties en voorvallen had gekund, worden we meteen om de oren geslagen met vaak tientallen keren herhaalde abstracta als: pijn, heimwee, verdriet, triest, weemoed. Dat kan zelden overtuigen.

Geen van de hierboven omschreven formele en stilistische bezwaren is echter van toepassing op ‘Mijnheer Tortel en Juffrouw Duif’ en ‘Moment musical’, twee allercharmantste verhalen uit Het zomeruur. Stassaerts pessimisme is er getemperd door ironie, en wordt daardoor geloofwaardig, zelfs een tikje heldhaftig. Je voelt wel dat het eigenlijk pijn doet, maar ze houdt zich flink. Bovendien, en dat is belangrijker, heeft Stassaerts stijlbeheersing in deze verhalen in haar andere werk zijn gelijke niet: korte, sobere zinnen, gewone en trefzeker gekozen woorden. De toon heeft veel weg van die in Alice's Adventures in Wonderland, waaraan, naar Stassaerts

[p. 294]

eigen zeggen, ‘Mijnheer Tortel en Juffrouw Duif’ en ‘Moment musical’ inderdaad veel te danken hebben. Dat is niet erg, er bestaan slechtere voorbeelden. Vermoedelijk zullen de oningewijde lezer een aantal allusies op Stassaerts autobiografie, het artistieke wereldje en, inzonderheid in ‘Moment musical’, de muziekgeschiedenis ontgaan, maar dat wordt ruimschoots goedgemaakt door de ironie en de plezierige stijl, de komische namen van de personages (‘de familie Teraterre’, ‘Kooltje Bloem’) en de grappige titeltjes. In ‘Mijnheer Tortel en Juffrouw Duif’ en ‘Moment musical’ is een schrijfster aan het werk die haar visie formeel onder controle heeft.