Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 218]

Hugo Brems
Kroniek
Een landjonker en een grootgrondbezitter

Hendrik Carette is in de Vlaamse poëzie een wat marginale figuur. Hij schrijft niet erg veel en manifesteert zich weinig in de literaire actualiteit. Maar in de enkele bundels die mij van hem bekend zijn, Winter te Damme (1974), Ik leef dus ik zweef nog (1978), en nu Klacht van een grootgrondbezitter & twintig andere gedichten (Gent, Poëziecentrum, 1985) heeft hij een heel aparte dichterlijke wereld uitgebouwd. Eén die heel consistent is en die tegelijk toch uiterst moeilijk te beschrijven valt.

Die consistentie blijkt al uit het feit dat in deze nieuwe bundel zes gedichten uit Winter te Damme opnieuw werden opgenomen zonder dat daardoor een thematische of stilistische breuk ontstaat. Voorts zijn er heel wat in het oog springende punten van overeenkomst, die vooral te maken hebben met de presentatie van de gedichten, met het kader dat errond gecreëerd wordt. Zo is de volledige titel van het debuut: Winter te Damme & andere minder beroemde gedichten van de jonge meester. Verder worden de gedichten, hier en in de latere bundels, bevolkt met baronnen, stadhouders, kroonprinsen, Poolse graven, grootgrondbezitters, landjonkers, maar niet minder door hoeren, stropers en dieven, strandjutters, zwervers, bedelaars, dronkaards, vreemdelingen en ketters.

Daarnaast is er een voorkeur voor grootse, lege, onherbergzame landschappen: Siberië, Friesland, West-Vlaanderen. Winter en koude komen vaak terug, maar ook de attributen van de weelde (porselein, freules), zowel als die van verval en degeneratie. En de ironie, die uit al die contrasten en botsingen naar voren komt.

Dat is de oppervlakte, maar ze is wel belangrijk omdat ze al meteen de spanning oproept tussen de werelden van verlangen en werkelijkheid, van illusie en ontgoocheling, die tussen gevoel voor het tragische en voor het theatrale.

Men kan zich daar gemakkelijk op miskijken. Dan slaat de balans over in de ene of de andere richting, dan doet men dit dichterschap af als pose, als spel en façade, of men laat zich meeslepen door de kwellingen, de tragiek, de uitzichtloosheid.

In feite gaat het precies om die dubbelheid van elkaar relativerende én versterkende houdingen tegenover het leven en het schrijven.

[p. 219]

In een gedicht dat aan de eigenlijke bundel voorafgaat en deel uitmaakt van een ‘Proloog’, noemt de dichter zichzelf ‘een gekwelde kalligraaf’, en verder luidt het dat ‘een dichtertje’ niet meer kan en moet doen dan ‘zijn geheime tranen verzilveren in onvertaalbare, /onverklaarbare prachtige, gedichten’.

Dat levert meteen een gedeeltelijke verklaring: tekort wordt omgezet in meerwaarde, verdriet in schoonheid. In die noodzakelijke maskerade kan het verborgene meteen publiek gemaakt worden, al blijft ook dat een dubbelzinnige, in laatste instantie wat absurde bekommernis. Die ‘onverklaarbare prachtige gedichten’ worden immers ‘voor het voetvolk’ gegooid ‘in de lege arena van een leeg stadion’.

Diezelfde formulering wordt overigens nog eens herhaald in het ‘Gedicht voor een halzachte dandy’ (19), dat ook weer helemaal volgens het principe van compensatie verloopt:

‘Alle dichters, alle mannelijke dichters
zijn een soort satijnen wijven (...)’

en

‘Alle dichters, alle vrouwelijke dichters
zijn een soort vermomde mannen: harde
behaarde houthakkers zonder bijl of boom.’

Compensatie, het zoeken naar wat ontbreekt, naar die andere helft, die ook niet bevredigt, is een centrale beleveniskern in de hele bundel. Zelden wordt het zo consequent uitgedrukt als in het titelgedicht van de bundel

Klacht van een grootgrondbezitter

In het hete stoffige Iberië
smacht hij steeds weer naar
zijn open moerassen op Nova-Zembla
en Siberië.

(Zijn oudhouten ranch in Canada
aan de oever van de Klondike is verkocht
voor zeven kisten met ikonen en
bevroren beschuiten!)

[p. 220]

 

Bij de Bulgaren had hij vroeger

 

een kale karstberg maar

 

diep in de bossen van Bosnië

 

bezit hij nog een witte minaret.

 

 

 

Op Walcheren droomt hij van Walachije

 

en in het binnenland van Buiten-Mongolië

 

verlangt hij hevig naar Vuurland en de

 

gekartelde kusten van zijn Patagonië.

 

 

 

Na drie dagen in een dal van de Alpen

 

wil hij de zee zien, zijn dolfijnen.

 

En na een lange nacht in het zinkende Venetië

 

vlucht hij altijd naar Brugge en Veurne

 

in zijn Bourgondië.

 

 

 

Rillend als Rainer Maria Rilke...

 

 

 

Rillend als Rilke, op de rotsen van Capri,

 

in de regen.(18)

‘Smachten’, ‘dromen’, ‘verlangen’, ‘vluchten’, het zijn sleutelwoorden om die drang naar het andere, uiteindelijk het alomvattende uit te drukken. Je moet daar niet naar zoeken in de bundel, het krioelt ervan in talloze varianten. Overigens formuleert de dichter het letterlijk in zijn proloog: ‘Doch al mijn gedichten werden geschreven vanuit “niet te kunnen wat ik wil, uit niet te willen wat ik kon, uit te verlangen naar wat ik niet heb en naar wat ik niet ben. En uit niet te begeren wat ik heb en niet te willen wezen waar ik ben, uit weemoed om 't verleden, dat voorbijging en eerst daarna werd begrepen en wachten op wat komen zal en nooit komt”’. Met dit citaat van Nescio als leidraad is het niet moeilijk om de verschillende vormen waarin dit (ook weer niet zo vreemde) levensgevoel gestalte krijgt, met elkaar te verbinden. Motieven als verbanning, reis, luchtspiegeling, androgyne, droom, hoop en voornemen, afstand, gespeelde megalomanie zijn niet anders dan varianten van telkens weer hetzelfde.

Maar zoals bekend is het de poëzie niet om hetzelfde te doen, maar om verschillen, om de telkens wisselende accenten en vormen: niet het evenwicht, maar het balanceren zelf, en dat komt het best naar voren in het ironische spel van geven en nemen, van hoog en laag, van de eigenlijke mededeling en de verschuiving in het taalregister waarin die mededeling ge-

[p. 221]

vat is, of scherper nog in het contrast tussen de soms groteske dimensies van het opgeroepen tafereel en de eenvoudige tragiek van wat verborgen en beleden wordt.

Veel daarvan is terug te vinden in een gedichten als ‘Soms droom ik’:

Soms droom ik van een jonge Portugese non
die mij, vanuit haar klooster in het bergland
van Algarve, hitsige telegrammen stuurt
afgewisseld met lange kuise brieven, vol van
brandende bijna mystieke bekentenissen en
ook heel soms een cheque ten bedrage van vele
duizenden escudo's; zodat ik haar eindelijk
kan opzoeken of een bosje bloemen zenden
vanuit mijn verre vaderland. (29)

Toch moet gezegd dat hier, vergeleken bij het vroegere werk, de maskerade en het rollenspel een stuk afgezwakt zijn. Dat blijkt het duidelijkst uit de veel ascetischer wintergedichten die Carette zelf tot de ‘minst onvolmaakte’ rekent. Het sterkste voorbeeld is ‘Een alba’ (15):

In de bevroren oorden achter de horizon, daar
waar geen wind waait, wachten de wachters.

Sneeuw valt op de besneeuwde velden
als dauw op rozen in het rosarium.

En hevig, hevig glanst mijn nachtbruid
onder haar onzichtbaar opperkleed.

Boven de besneeuwde velden verduistert
de sneeuw het kille licht van de dageraad.

Maar in het oosten en het koudere noorden
verlaten de ruige rituele wachters hun oorden.

Ironie en compensatie zijn hier achtergelaten en vervangen door beelden van inkeer, stilte en ijzige verlangens en angsten.

Frans Deschoenmaeker roept op sommige momenten een verwante sfeer op als Carette. Alleen al de titel van zijn nieuwe (derde) bundel, De Onder-

[p. 222]

huidse Lach van de Landjonker (Lannoo, 1985) ligt in dezelfde lijn. Ook hier bevolken adellijke personages, boeren en deernen de herbergen, de landschappen en de historische taferelen. Een van de gedichten is opgedragen aan Carette en zowat overal kom je beelden of wendingen tegen die aan zijn poëzie herinneren.

Neem b.v. een gedicht als ‘Een die bij het vee slaapt’ (12), en daaruit de slotstrofe:

‘Een die bij het vee slaapt
en staart soms. Aan de grond genageld staart
naar een zeer jong boerenmeisje
tegen de warme balg van een paard
aan de rand van kaal weiland’.

En daarnaast verzen van Carette, uit Ik leef dus ik zweef nog:

‘Een die met besneden lippen door
deze steden gaat en bij de boeren
naar hun dochters staart...
En staart.’

Dat neemt niet weg dat Deschoemaeker een heel eigen stem heeft.

De bundel bestaat uit twee delen, ‘Een Klompendans in Craquelé’ en ‘Zelfportret met Windhond & Aanverwante Rekwisieten’. De eerste wordt aangekondigd als geschreven ‘Bij fragmenten uit het werk van Pieter Corneliszoon Broodbuydel, bijgenaamd “De Satijnen” (1554-1589). Landjonker, hereboer en bohémien. Neerhofpoëet en klompendansestheet. Geliefd in kroeg en staminee (aldus de volksmond). Briljant schilder en Uitbeelder van het Landleven in de streek van Vlietebeek.’ Er wordt weer uitzonderlijk veel zorg besteed aan de enscenering. Dat wordt nog versterkt door een hele serie mystificaties (denk ik toch). Een schilder P.C. Broodbuydel, daar vind ik geen spoor van. Wel doet hij sterk denken aan Brueghel, zonder dat ook dat helemaal klopt. En Vlietebeek? En de auteur van de flaptekst, Bram van de Braembussche, het is stilaan te mooi om waar te zijn. Ik kan mij natuurlijk vergissen, maar het lijkt mij allemaal deel uit te maken van het soort maskerade dat ook zo typisch was voor de poëzie van Carette, en dat je ook aantreft bij andere romantisch gezinde dichters als Luuk Gruwez, Eriek Verpale en destijds Jotie T'Hooft. Een schminken van de werkelijkheid.

Die eerste afdeling gaat van de geboorte van de genaamde Broodbuydel

[p. 223]

tot zijn dood. In de verschillende taferelen (gedichten) worden elementen gecombineerd zoals het leven van de schilder tegen de achtergrond van de woelige 16e eeuw, fragmenten uit zijn schilderijen, en het Vlaamse landschap in de streek van Vlietebeek.

Uit dat decor komen een aantal spanningen naar voren, zoals die tussen het gewelddadige tijdskader en de objectiverende blik van de schilder:

‘Terreur en pestilentie tierden welig
in die dagen (...)
Maar de leegte van pens en pekelton
deerde Broodbuydel niet. (...)’ (10)

Een contrast, dat in hetzelfde gedicht nog aangevuld wordt door een ander. Tegenover terreur en pestilentie:

‘De herberg. Deernen op hoge dijen
in de kadans van de reidans,
schalkse schalmeipijper, koehoeder en kloefkapper,
hij schepte ze met losse pols van zijn palet
regelrecht het Paleis voor Schone Kunsten in.’

Andere tegenstellingen zijn er, maar daardoor altijd weer, en meest fundamenteel, die tussen het leven en wat gestold is tot kunst. Tegelijk verheven en verwezen naar de herinnering: ‘Gestold in craquelé’ (19). Dat is zoiets als weemoed: gebleven en verdwenen. Ook dat is een belangrijke functie van de Broodbuydelenscenering: het oproepen van een voorbije, heviger wereld, met moord en doodslag, maar ook met zomers ‘van zweet en melk’ van heerbanen, van welige natuur:

‘Toen was de wereld nog een dorp
met een toren. En werelden van riet
waarin de beek met haar geheim verdween.’ (15)

Het is het beeld van een historisch verleden, maar tegelijk van een jeugd, van een droom, van wat echt is en niet bestaat, en wat daarvan overblijft:

‘De geuren gestorven. De vluchtwegen vergrendeld.
Zijn naam op de stronk van de vlier: B. was hier!’ (18)

[p. 224]

De tweede afdeling is dus een ‘zelfportret’, zij het dan grotendeels gesteld in de 3de persoon. Het effect daarvan is objectiverende afstand en daardoor meteen de mogelijkheid voor ironisch en andere impliciet commentaar op het eigen portret.

Die hij is iemand die ‘kiest voor een weiland, onmeet'lijk, / om zacht in weg te zinken, te verzwinden, / te verdwalen.’ en ‘hopen intelligent pluimvee om naar te kijken.’ (23). Iemand, kortom, die wat verwezen er zo maar bijloopt, ‘ergens aan de rand.’ (27). Hij is een ‘Tachtiger van de twintigste eeuw’ (36), die zijns gelijken toeroept:

‘wij hebben de boot gemist, gezellen,
dat staat als een paal boven water.’

De beste samenvatting van dat levensgevoel is te vinden in een vers uit ‘Les fêtes galantes’ (25): iemand die

‘aldoor verzachtende omstandigheden pleit
in het gedicht.’

Zowel excuses zijn het, als omstandigheden, rekwisieten, kostumeringen en ensceneringen, die zachtheid meebrengen. Daarvoor dient het gedicht, waarin de outsider een landjonker wordt, de zwerver een grootgrondbezitter.