Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 210]

Koen Vermeiren
Kroniek
Race tegen de tijd

Vaak treft men in het werk van Jan Wolkers naast de ik-figuur een personage aan dat een (jeugd)vriend of, vooral dan in de vroege verhalen en romans, een broer is van de hoofdpersoon. Meestal verloopt de ontwikkeling dan als volgt: de hoofdfiguur kijkt erg op naar zijn vriend of broer en ontdekt in hem allerlei kwaliteiten en idealen die hij zelf wel zou willen belichamen, maar ten gevolge van een ziekte (Kort Amerikaans, Terug naar Oegstgeest, De Kus) of een gewelddaad (De walgvogel) ondergaat deze alter ego een fysieke aftakeling en vindt hij ten slotte de dood. Symbolisch is de gestorvene verbonden met het voorgoed voorbije verleden, waarvan de hoofdpersoon nochtans niet of althans zeer moeizaam loskomt. De ene herinnering sleept de andere mee, en samen doen ze de ik-figuur terechtkomen in een mythische gedachtenwereld. Ook in De onverbiddelijke tijd (De Bezige Bij, 1984) is eenzelfde evolutie merkbaar. Jan Wolkers heeft ditmaal echter gekozen voor een wat ongewone vormgeving: het boek is namelijk geconstrueerd als briefroman. Aan het woord is Marcel, een succesvol reclame-ontwerper, die naar zijn jeugdvriend Sjoerd schrijft, die opeens aan een reis door Amerika is begonnen, met als thuishaven Baton Rouge. De brieven van Sjoerd krijgt men niet te lezen, maar via de antwoorden en aanhalingen van Marcel krijgt de lezer toch wel een min of meer duidelijk beeld van hun inhoud. Het paradoxale van de hele toestand is echter dat Sjoerd, de afwezige, zich nochtans steeds sterker op de voorgrond zal plaatsen, en dit door middel van de woorden van Marcel. Op het structurele vlak is het in alle geval een knappe prestatie van Wolkers dat hij tegelijkertijd met de figuur van Marcel gestalte geeft aan diens vriend, Sjoerd. In zijn laatste brief formuleert Marcel het als volgt: ‘Steeds zie ik ons samen opdoemen in mijn geest en weer verdwijnen. (...) Het lijkt wel of we met elkaar vergroeid zijn, zo dicht lopen we tegen elkaar.’ (p. 186). Opnieuw duikt de vriend hier op als alter ego en, zoals zal blijken, als representant van het verleden.

De eerste brief werd geschreven vanuit Amsterdam, op 3 september 1978. Slechts af en toe zal de lokatie veranderen, namelijk wanneer Marcel met zijn vrouw Selma naar een vakantieverblijf in Texel gaat. In deze

[p. 211]

brief haalt de schrijver ervan wat persoonlijke herinneringen op en betreurt hij dat er sinds de telefoon nog zo weinig brieven worden geschreven. Verder geeft hij wat lokale nieuwtjes en roddeltjes, het verslag van een ongeval (een jongen is uit een boom gevallen en is er erg aan toe) en de beschrijving van een angstdroom (i.v.m. de vader). Ook de tweede brief (ditmaal vanuit Texel) bevat een gruwelijk verhaal, over een man die verdronken is, en opnieuw een verwijzing naar een nachtmerrie (ditmaal i.v.m. de moeder). Wanneer men bovendien constateert dat zelfs in de derde brief dood en lijden aanwezig zijn (in de vorm van een herinnering aan een uit elkaar gespatte soldaat, en van de gedetailleerde beschrijving van een vis die levend in stukken wordt gehakt), moet zelfs de meest rationele lezer wel gaan vermoeden dat er onheil in de lucht hangt. Maar vooralsnog blijven de lezer én Marcel in het ongewisse.

Inmiddels is het in Nederland winter geworden, en Marcel beschrijft enthousiast de veranderingen die de natuur ondergaat, terwijl hij zich al schrijvende steeds meer van vroeger gaat herinneren. De beschrijvingen en herinneringen komen daarbij associatief tot stand (zie bv. pp. 50 en 76). Tevens reciteert hij talloze verzen en passages uit teksten van allerlei schrijvers en poëten. Hij doet verslag van bezoeken aan tentoonstellingen, van genuttigde maaltijden, van leeservaringen, enz. en komt daarbij toch wel gevaarlijk dicht in de buurt van een zeer artificiële, bijna decadente leefwijze. Marcel en Selma hebben een vrije liefdesrelatie, waarbij Selma een voorkeur heeft voor lesbische verhoudingen. Bovendien lijkt het wel of Marcel en Sjoerd in hun jeugd niet anders dan in (geciteerde) verzen spraken. Voor elke gebeurtenis en iedere situatie is er wel een gepast rijmpje uit de internationale voorraad voor handen geweest. Voor alles en nog wat waren er parallellen te trekken met de kunst in het algemeen, en er ging blijkbaar geen dag voorbij of de beide vrienden declameerden poëzie en levenswijsheden. Het wordt na enkele brieven niet alleen ergerlijk kunstmatig, maar tevens zeer ongeloofwaardig.

Tegenover dit leven van uiterste verfijning en kunstbeleving staat dan het platvloerse, zoals zo vaak in Wolkers' werk. Wanneer de voorgelezen verzen té sentimenteel dreigen te worden, schrok Sjoerd er immers niet voor terug zijn broek te laten zakken ‘en op nog geen twee meter van ons een enorme drol eruit te drukken.’ (p. 31). Als Sjoerd moest urineren ging hij niet achter ‘troebele bosschages’ staan, maar waar hij ook was en wie er ook om hem heen stond, ‘de pik werd ferm ter hand genomen om een glinsterende boog naar het aardrijk te laten kletteren’, en, geen nood: ‘kakken kon ook overal (...)’ (p. 60). De contrastwerking, die Wolkers in andere boeken vaak zeer subtiel wist aan te brengen, is hier al te overdreven en opvallend aanwezig, zodat het effect dan ook verloren gaat.

[p. 212]

Als personage doet Sjoerd sterk denken aan Piet Ranzijn, in De walgvogel. Net als Ranzijn en de ik-figuur (Griffioen) kennen Sjoerd en Marcel elkaar al van de schoolbanken, en schrikken ze er niet voor terug boeken te stelen uit de winkel (De walgvogel, p. 120; Tijd, p. 34). Ook Ranzijn had zijn eigen manier om al te weeë poëzie te ontluisteren (p. 48), en ook hij was niet erg kieskeurig als het erop aankwam een plaats te vinden om zich te ontlasten. Zowel Ranzijn als Sjoerd hebben een woest uiterlijk en een stugge bos haar, beiden hebben tijdens de hongerwinter een hond op een gruwelijke wijze gedood, en tijdens en na de oorlog hebben ze ieder een poging gedaan om een tijdschriftje op te richten (De walgvogel, p. 99; Tijd, p. 60). Alle twee trekken ze na de bevrijding naar Indonesië om er te gaan vechten; Ranzijn zal er trouwens sneuvelen. En is het daarbij toeval dat er net als in De walgvogel ook in De onverbiddelijke tijd (heel even) sprake is van een geliefde die Lien heet? (p. 51)

Ondertussen heeft Sjoerd uit Amerika gedichten opgestuurd, en een daarvan luidt: De Onverbiddelijke Tijd (p. 33), de zoveelste, nog onbegrepen verwijzing naar wat er te gebeuren staat. Een tijdje later verneemt Marcel de werkelijke reden van Sjoerds uitwijking naar Amerika: hij lijdt aan een ongeneeslijke longkanker, en is zijn broer gaan opzoeken die dokter is en in de omgeving van Baton Rouge woont. Daar is het dat Sjoerd wil sterven.

De herinneringen, de beschrijvingen van alledaagse gebeurtenissen en van de natuur, en de verwijzingen naar teksten en kunstwerken krijgen nu opeens een heel andere waarde en betekenis, terwijl Marcel, bij het herlezen van zijn eerste brieven zelf de bedenking maakt: ‘Het is net of ik het onbewust gevoeld heb. Mijn brieven zitten vol met verwijzingen.’ (p. 82). Dat Wolkers blijft vasthouden aan een wat verhulde symboliek, blijkt ook uit het feit dat Sjoerd een eerste ernstige inzinking krijgt op de piramide van de zon, in Mexico. Dit bouwwerk ligt, samen met de kleinere piramide van de maan (waarover Marcel droomt) langs de Weg der Doden. Wanneer Marcel nu al de gedichten van Sjoerd herleest, merkt hij dat de rode lijn hierin ‘de race tegen de tijd’ is (p. 87). Door de naam van een van die gedichten te laten samenvallen met de titel van het boek, geeft Wolkers een duidelijke vingerwijzing naar de eigenlijke thematiek van de brieven. De tijd krijgt een subjectieve, mythische betekenis, die tegelijkertijd tragisch is, omdat al wat voorbij is ook onverbiddelijk verlies inhoudt. De dood is als de ‘pijl van het kompas die altijd naar het noorden wijst, ook al verstop je je in de wildernis, het blijkt onvermijdelijk Ispahaan.’ (p. 87). Aftakeling en sterven zijn onontkoombaar. De laatste brief wordt geschreven op 20 oktober 1980, ongeveer twee jaar na de eerste, en op een ogenblik dat Sjoerd stervende is. Maar: ‘er is geen angst want ik weet dat we elkaar niet kwijt kunnen raken’, zo besluit Marcel (p. 186).

[p. 213]

Al is de structurering van het hele boek bijzonder geslaagd te noemen, dan kan dit echter niet gezegd worden van de eigenlijke inhoud van de brieven. Het voortdurende koketteren met namen van dranken, gerechten en bloemen, met exclusieve vrijpartijtjes, met verfijnde levensgewoonten en met citaten uit verzen en teksten wordt op den duur behoorlijk irriterend en vrij doorzichtig. De obsceniteiten die het tegengewicht moeten vormen zijn daarbij al te nadrukkelijk aanwezig, zodat ze meer op noodzakelijke ingrediënten gaan lijken, dan op relevante karaktertrekken. In zijn vroegere verhalen en romans wist Wolkers deze uitersten meestal te verenigen in complexe, maar overtuigende persoonlijkheden. Dat kan helaas geen verdienste van De onverbiddelijke tijd worden genoemd.