Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 123]

Hugo Brems
Kroniek
Lijnen en schaduwplekken

Ook al weer een jaar geleden verschenen in de serie ‘De golfbreker’ van Uitg. Lannoo twee bundels die uiteenlopende aspecten tonen van een poëtische traditie die in grote trekken toch dezelfde is. Het gaat om Aardewerk van Hubert van Herreweghen en Als in een zwijgend laken van Jo Gisekin.

Het is een klassieke poëzietraditie, die gericht is op het vormelijk uitdrukken, beheersen en overstijgen van gevoelens, ervaringen, inzichten. Eén die de taal hanteert en beteugelt zonder haar de vrije loop te laten. Maar daarbinnen is nog ruimte genoeg voor zeer diverse resultaten. Zeker wanneer deze poëzie beoefend wordt door zo uiteenlopende temperamenten als Gisekin en Van Herreweghen.

Jo Gisekin noemt haar bundel in ondertitel ‘Gedichten over liefde’. Het zijn mijmeringen over de grenzen en de grenzeloosheid, over de verrukkingen en de frustraties van een huwelijk, gezien en beleefd vanuit het perspectief van de vrouw, die tegelijk moeder is.

Eén van de grootste verdiensten van de bundel ligt precies in de delicate wijze waarop die wisselingen, die contradicties en paradoxen van de liefde erin naar voren komen. Er is matheid en er is jubel, maar er is vooral het verglijden van stemmingsnuances, van tonen en schakeringen.

Dat is goed en gevaarlijk. Goed omdat de onechte extremen erdoor vermeden worden, die in literatuur toch altijd op de loer liggen: de dichter(es) die zich laat meeslepen door de zelfgecreëerde roes. Gevaarlijk omdat stemmingsnuances zich heel moeilijk schijnen te onderwerpen aan poëtische helderheid. Aan dat gevaar ontsnapt de poëzie van Jo Gisekin niet helemaal. Je komt dan als lezer terecht in grijzen, in schaduwvlekken, die doen denken aan wat er gebeurt in zwart/wit-reproducties van impressionistische schilderijen. Er is nog suggestie en vermoeden, maar de heldere precisie van wat toch onvatbaar blijft, is verdwenen. Het is een gevaar dat vooral schuilt in de opeenstapeling van natuurbeelden. Neem nu een nochtans bekoorlijke strofe als deze:

[p. 124]

 

‘Wegebbende vogels

 

boven de rimpeling

 

van gras

 

vergeten hoe het landschap

 

was dat

 

met een verkommerd

 

gevoel de einder

 

langzaam naar zich

 

toehaalt.’ (13)

Hier, en in heel wat andere vergelijkbare verzen ontbreekt een dosis precisie. Niet om de enkelvoudigheid van gevoelens is het mij te doen, maar om de vastheid van beeldspraak, waarin het complexe gekristalliseerd is. Dat kan op een heel eenvoudige manier, zoals andere gedichten uit de bundel het aantonen. Dan wordt een simpel tafereel beschreven uit de huiselijke sfeer, een herkenbare anekdote doemt even op, wordt slechts aangeraakt, maar heeft meteen een hele wereld van emoties aan de oppervlakte gebracht.

Zo spreken sommige details uit de cyclus ‘Eerste avondje uit’ (15-18) sterker dan het omringend, meer poëtiserend gevoelscommentaar:

‘de boontjes lagen verweesd
naast de koers van de tijd
nauwelijks werden ze gegeten’.

Die gedichten, met de geringste ‘poëtische’ ambitie, zijn mij het liefst. De grootste concentratie ervan is te vinden in de derde afdeling ‘Wierook van vandaag’. Bijvoorbeeld ‘Kweeperen in cognac’ (36-37), of het slotgedicht, ‘Daarna’ (43), dat een perfecte dosering laat zien van licht en schaduw, van prijsgeven en versluieren:

‘Daarna
hebben wij het raam gesloten
de ontroering
als een zijden zakdoek
kuis tussen ons gespreid

[p. 125]

 

Alsof wij jaren bedachtzaam

 

op dit moment

 

hadden gewacht

 

heb ik het laken

 

stilzwijgend als een geheim

 

over je heen geslagen

 

 

 

toedekkend

 

waar geen naam

 

voor bestaat.’

Tegenover het sfumato van Jo Gisekin zijn de gedichten van Van Herreweghen in heldere, scherpe lijnen getrokken. Met een speelse en tegelijk meedogenloze precisie. De gedichten hebben het karakter van de tak uit het gedicht ‘Sedentair’ (19). Helder getekend tegen de lucht, verheven boven ‘de roes der kruiden’. De wind betast hem, maar laat hem onveranderd ter plaatse. Hard en stroef, maar niet dood, voor wie het geduld heeft te wachten op het einde van de winter, wanneer ‘barst het mirakel van een bot’.

Of nog, in het gedicht ‘Verlangen naar de winter’:

‘Te veel gebladerte
en niet genoeg getak
te weinig magerte
te welig aangevet

te wollig en

te wak

Moet daar het mes
niet ingezet
het scherp lemmet

tot het skelet

gaat rillen
in zijn schamelte?’ (35)

Het is niet echt hardheid, het heeft iets van ascese, maar zonder het soms mobide of schrale daarvan. Het moeilijke en fascinerende van deze gedichten is de combinatie van illusieloze scherpte met levenswarmte, humor en lichtvoetigheid. Dat vreemde verbond leidt tot een wrangheid die zichzelf relativeert. Neem nu het gedicht waarvan ik hierboven het eerste gedeelte citeerde. Daarbij sluit onmiddellijk het volgende vers aan:

[p. 126]

 

‘'t Zal van de winter vriezen aan hun billen.’

De humor van Brueghel, niet ‘bruegheliaans’, maar schamper en toch vol sympathie. De humor van wie doordrongen is van het vanitas-besef, van wie nog verrukt wordt door ‘al wat de man van vrouwen loofde’ (29), maar daaronder als enige waarheid ‘de schedel’ weet. Maar die ook nog, meer dan de wijsheid, meer dan wat ook ‘de lijnen van Nefertetes kin’ kan beminnen.

Het is een levensgevoel, maar meer nog is het hier een kwestie van taalgebruik. De toon wordt al aangegeven in het eerste gedicht:

‘'t Zal bliksemen,

't zal donderen,

van boven

en van onderen,

de bijl zal erin slaan
totdat het stil blijft staan.

Maar 't zou mij toch verwonderen,
van boven

en van onderen,

ik zal 't

in mijn bestaan,

helaas,

niet stil zien staan.

't Zal stillekens vergaan.’ (7)

Volkse uitdrukkingen, dialectische varianten, gegoochel met rijmen en met typografie, dat op het eerste gezicht de indruk wekt van een vrijblijvend spel in de trant van ‘Boerecharleston’. Maar daar doorheen is het een omspelen van een van de centrale thema's van de bundel: het verlangen naar zuivere stilstand, het verzet tegen veranderen en vergaan. Niet pathetisch maar met de superieure wijsheid van wie de natuur begrijpt of minstens als meester erkent.

Als je hier al van ‘poésie pure’ kan spreken, dan is het niet die van de jonge dichter die zich laat meeslepen door de fascinerende charme van de taal, maar dan is het die van wie gelouterd en uitgezuiverd terugkeert tot de enkele essentiële vreugden:

[p. 127]

 

‘maaier lacht naar die papavers,

 

kinderen lachen naar hun vaders,

 

't duurt niet lang, maar het is mooi,

 

gister gras, vandaag is 't hooi.’ (49)

Er zijn mij weinig verzen bekend die op zo'n lieve, speelse toon zo'n wrange waarheid verwoorden.

Zo haarscherp in enkele lijnen getekend.