Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 48]

Koen Vermeiren
Kroniek
Genealogisch schrijven en nieuw-realisme

Al bijna twintig jaargangen lang biedt het literair- en kunst-kritische tijdschrift Kreatief proza, poëzie, essays en kritieken aan, waarvan het niveau doorgaans getuigt van een opvallende kwaliteit. Dat de aandacht hierbij in de eerste plaats uitgaat naar het nieuw-realisme in de kunst, betekent echter niet dat anderssoortige teksten zouden worden verwaarloosd. Kreatief wil immers tegelijkertijd een reflectie zijn op het eigentijdse literatuur- en kunstaanbod. Hoofdredacteur Lionel Deflo heeft nu een selectie gemaakt uit zijn kritisch werk, waarvan de essaybundel Bij nader inzien (Manteau, 1985) het resultaat is. Het schrijven van verantwoorde kritieken, die een loutere evaluatie van het besproken werk overstijgen, moet aan heel wat eisen voldoen. Daarom zal deze bespreking vooral oog hebben voor de manier waarop Deflo te werk is gegaan.

In zijn inleiding geeft hij allereerst een verantwoording voor de keuze van zijn essays. De helft van het boek is gewijd aan proza, de andere helft aan poëzie. Bij het proza heeft hij dié Zuidnederlandse auteurs behandeld van wie het werk ‘primo een vrij expliciete betrokkenheid op de maatschappelijke werkelijkheid inhoudt, secundo veelal reflekteert op de eigen identiteit (“wie ben ik?”) binnen die maatschappelijke realiteit, en tertio, hieruit voortvloeiend, eveneens reflekteert op de probleemstelling “waar kom ik vandaan?” (het retrospektieve, genealogische schrijven).’ (p. 7). Deflo heeft dus gekozen voor het soort literatuur dat duidelijke banden vertoont met de maatschappelijke context. Bij de poëzieselectie heeft Deflo zich laten leiden door een gelijkaardige norm: het betreft hier dichters die reflecteren op de werkelijkheid, en die dat doen via een sober taalgebruik, eigen aan de nieuw-realistische poëzie.

Op de vraag (die elke criticus zich vroeg of laat wel moèt stellen) waarin de criticus zich nu juist onderscheidt van de ‘gewone’ lezer, antwoordt Deflo dat eerstgenoemde zélf een schrijver is die ‘op een kreatieve manier van zijn leesavonturen bericht’ (p. 9). Deflo deelt hier duidelijk de mening van een befaamd criticus als Paul de Wispelaere, die in zijn boek Paultegenpaul aantoonde hoe dicht schrijven over boeken en over (eigen ervaringen in) het leven wel bij elkaar kunnen liggen. De werkwijze die Deflo

[p. 49]

in zijn besprekingen volgt omvat vier fasen: descriptie, analyse, interpretatie en evaluatie (p. 9). Op de vraag in hoeverre de eigenlijke kritieken nu beantwoorden aan dit theoretische uitgangspunt, zal de hiernavolgende bespreking een antwoord proberen te geven. Ik herhaal echter dat mijn aandacht in de eerste plaats is gericht op de kritieken zélf, en minder op de daarin behandelde auteurs.

In het essay Graven naar de wortels of het genealogisch schrijven constateert Deflo dat er in Vlaanderen heel wat auteurs op zoek zijn gegaan naar hun eigen oorsprong. Een mogelijke verklaring voor dit fenomeen zoekt hij in een filosofische context: de bewust levende mens stelt zich immers voortdurend existentiële vragen als ‘wie ben ik!’ en ‘waar kom ik vandaan!’. Een andere verklaring ligt hierin dat dergelijke geschriften een logisch voortvloeisel zouden zijn uit de zelfexplorerende teksten uit de jaren zestig (p. 13). Na deze vaststelling behandelt Deflo enkele ‘case-studies’, waaronder Walter van den Broeck en Leo Pleysier, om dan, in de vorm van aparte essays, werk van enkele auteurs grondig te analyseren. Eerst komt Jef Geeraerts aan de beurt met zijn derde Gangreen-boek Het Teken van de Hond. In het licht van zijn essay omtrent het genealogisch schrijven, noemt Deflo dit boek van Geeraerts het meest authentieke (p. 32). Reeds in dit stuk valt op hoe Deflo in zijn analytische fase voortdurend subjektieve indrukken inlast. Zo zal hij bijvoorbeeld een persoonlijke lektuurnotitie overnemen, die hij maakte tijdens het lezen van Geeraerts' boek, om dan te schrijven dat deze bedenking na lectuur van het hele boek in feite niet meer opgaat (pp. 26-27). Deflo biedt de lezer hiermee als het ware een inzicht in de genese van zijn kritisch werk. Ook dit is een kenmerk dat hij gemeen heeft met iemand als Paul de Wispelaere. Dan weer maakt Deflo een tussen haakjes geplaatste opmerking naar de lezer toe, zoals op p. 28 waar hij bedenkt dat heel wat lezers die aan een jezuïetencollege hebben gestudeerd zich wel zullen herkennen in Geeraerts' beschrijvingen.

Vervolgens bespreekt Deflo het gehele prozawerk van Willy Spillebeen, dat hij onderverdeeld op basis van twee kernvragen: ‘wie ben ik!’ (vooral in de eerste romans) en ‘hoe zie ik de anderen?’ (het latere werk). Ook in andere stukken valt Deflo's vermogen op om zijn teksten helder te structureren. Spillebeens wereldvisie wordt uitgesproken naturalistisch genoemd (p. 34), terwijl zijn prozawerken alle kenmerken van de moderne roman bevatten. Het stuk over Spillebeen biedt een goede illustratie van Deflo's werkwijze. Nadat hij (het werk van) deze auteur in het algemeen heeft gesitueerd en beschreven, gaat hij over tot een analytische interpretatie van de aparte werken, om dan tot een globale beoordeling te komen. Deze logische, structurele opbouw zorgt ervoor dat er, zelfs in een com-

[p. 50]

plex essay als dit, waarin toch een overzicht wordt gegeven van het hele oeuvre van Spillebeen, een hechte samenhang bestaat.

Het stuk over Paul de Wispelaere is, mijns inziens, het beste uit de hele bundel, en meteen ook het meest volledige en overzichtelijke dat er tot hiertoe over het recente werk van deze auteur is verschenen. Bij de bespreking van Tussen tuin en wereld gaat Deflo uit van een structurele analyse van de titel van het boek, om vervolgens de thematiek en de motieven te ontleden. Bovendien besteedt hij nogal wat aandacht aan het stilistische vermogen van De Wispelaere. Hieruit blijkt nogmaals dat Lionel Deflo oog heeft voor de veelzijdigheid van een literair werk, waarbij hij tracht om alle componenten met elkaar in verband te brengen. Ook hier vallen enkele subjectieve tussenkomsten op. Bij de vaststelling dat de afgedrukte manuscripten van Paul de Wispelaere zelden doorhalingen vertonen, vraagt Deflo zich af of dit een onderdeel is van de esthetische schrijfkunst van deze auteur, of dat het hier om herschreven fragmenten gaat (p. 71). Soms zijn deze tussenkomsten indirecte vragen naar de schrijver in kwestie toe, zoals bijvoorbeeld wanneer Deflo zich afvraagt waarom een lyrisch temperament als De Wispelaere zelf geen poëzie schrijft, en zelden over poëzie (p. 71). Deflo springt echter zuinig om met dergelijke retorische vragen, en situeert ze op een relevante manier binnen het geheel van het essay.

De meest uitvoerige subjectieve tussenkomst treft men aan in de bespreking van Mijn huis is nergens meer, waarin Deflo een eigen ervaring aangrijpt als uitgangspunt voor de analyse van het boek, om er vervolgens mee aan te tonen dat literatuur en werkelijkheid inderdaad dicht bij elkaar liggen.

In zijn essay over Piet Van Aken roemt Deflo deze auteur in de eerste plaats als episch talent. Ook hier besteedt hij ruim aandacht aan de thematiek, de stijl en de diverse vertelprocédés. De blinde spiegel noemt hij vooral een ideeën-roman, en dan pas een sleutelroman (p. 88). Hij steunt deze uitspraak op de weerkerende thema's en motieven in Van Akens werk.

Het prozagedeelte wordt afgesloten met een stuk over Greta Seghers, die door Deflo wordt gesitueerd in de traditie van de Russisch-Slavische novellistiek, waarin sfeer, stemming en suggestie overheersend zijn. Stilistisch vertoont zij echter de gebreken van een literair maniërisme, wat niet wegneemt dat Deflo in Greta Seghers een authentiek creatief talent ziet (p. 113).

Is het genealogisch schrijven de rode draad in het prozagedeelte, dan vormt het Nieuw-Realisme de gemeenschappelijke basis voor de essays over poëzie. Het eerste stuk is gewijd aan Stefaan van den Bremt. Deflo volgt hier dezelfde werkwijze als bij het proza; hij beschrijft en situeert

[p. 51]

de poëzie qua thematiek, analyseert de vormkenmerken, waarbij uitvoerig wordt geciteerd, en geeft een appreciatie. Ook toetst Deflo regelmatig uitspraken van de besproken dichter aan het eigenlijke creatieve werk. Van den Bremt distancieert zich inhoudelijk van het Nieuw-Realisme, maar zijn poëzie bezit op het formele vlak wel nieuw-realistische kenmerken als: een vlotte communikabiliteit, een relativerende ironie, het understatement en een objectivering die emotie en intellect verbindt (p. 129). Bij de bespreking van een essay van Van den Bremt, over het engagement in de kunst, beweert Deflo dat hij diens visie volkomen onderschrijft (p. 136). Ook hier gaan beschrijving en analyse dus samen met een (geenszins opdringerige) subjectieve inbreng.

In het essay over de poëzie van Roland Jooris bespreekt Deflo, uitgaande van enkele concrete gedichten, de belangrijkste thema's en motieven van deze dichter op een schematisch-overzichtelijke wijze (p. 148). Wat Jooris zo uniek maakt is zijn vermogen om op een plastische wijze te visualiseren, zo schrijft Deflo (p. 154), waarna hij een groot aantal voorbeelden aanhaalt en analyseert.

Bij de bespreking van Remco Camperts poëzie is het Deflo erom te doen de evolutie in dit dichterschap en de interne poëtica te illustreren aan de hand van typerende citaten en gedichten. Het stuk is dan ook uitgegroeid tot een degelijk overzichtsartikel, waarin een goed beeld wordt gegeven van deze poëzie. Campert blijkt dan in de eerste plaats een aandachtig en ironisch waarnemer van de alledaagse werkelijkheid te zijn (p. 177).

In het stuk over Rutger Kopland zoekt Deflo een verklaring voor de populariteit van deze schijnbaar eenvoudige en toegankelijke poëzie. Mogelijk is die te vinden in de grote denk- en interpretatieruimte die deze gedichten bieden (p. 187). Het motief van de Tijd blijkt bepalend te zijn voor Koplands oeuvre. Wel kan men zich hier de vraag stellen waarom Deflo bij de bespreking van het proza geen Noordnederlandse auteurs opneemt, terwijl hij dat wel doet in zijn poëzie-essays.

Vervolgens wordt Paul Snoek historisch gesitueerd, waarna Deflo de evolutie in het werk van deze dichter gaat beschrijven. Vanaf de bundel Gedrichten (1971) meent Deflo beïnvloeding van het Nieuw-Realisme te constateren, iets wat hij in een apart essay nader zal toelichten.

Wie echter het meest aan Deflo's opvatting omtrent Zuidnederlands Nieuw-Realisme beantwoordt, is de dichteres Patricia Lasoen. Bij de analyse van haar gedichten kan Deflo de verleiding niet weerstaan om zich aan kleurenpsychologische duiding te ‘bezondigen’, zoals hij zelf schrijft (p. 220). Een dergelijke symbolisch-psychologische interpretatie lijkt me hier volkomen gewettigd, aangezien de kleuren in het werk van Lasoen inder-

[p. 52]

daad functioneel blijken te zijn. In dit essay bespreekt Deflo eveneens de poëzie van Martien J.G. de Jong, die hij qua vorm erg verwant vindt aan die van Lasoen. Karakteristiek voor De Jongs poëzie is het samenspel van eruditie en relativerende trivialiteit (p. 224).

Tenslotte komt Herman De Coninck aan de beurt, wiens poëzie vooral treft door de rake formulering. Deze ‘verbale bijdehandsheid’ dreigt echter artificieel over te komen indien ze te ver wordt doorgedreven, zo meent Deflo (p. 236).

Lionel Deflo beschikt zonder twijfel over een groot synthetiserend vermogen, hij maakt diepgravende analyses die getuigen van eruditie en schrijft een taal die, alhoewel ze heel wat literair-theoretische terminologie bevat, zeer goed leesbaar blijft. Zijn subjectieve inbreng is nergens opdringerig; persoonlijke meningen zijn vaak geformuleerd in de vorm van vragen, en blijven ondergeschikt aan de objectieve beschrijving en analyse. Nergens doet Deflo vrijblijvende uitspraken. Het is waar dat hij duidelijk heeft gekozen voor het soort teksten waarin de maatschappelijke werkelijkheid een belangrijke plaats inneemt. Zijn benadering bestrijkt dus slechts een welomschreven deel van de hedendaagse literatuur. Dit levert hem echter wel het voordeel op dat zijn essaybundel een samenhangend geheel vormt, waarin proza en poëzie een gelijkwaardige plaats innemen. Zeer positief daarbij is dat Lionel Deflo zich zelden of nooit heeft laten verleiden tot ideologische uitspraken waarbij teksten louter op grond van hun maatschappelijke stellingname worden geprezen of verguisd. Deflo's aandacht is in eerste instantie naar de literaire kwaliteit en de vorm van het werk uitgegaan, zoals het trouwens hoort, en in de bespreking daarvan toont hij zich een criticus van formaat!