Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 130

[p. 689]

Koen Vermeiren
Kroniek
Een roman over liefde en oorlog

Een van die auteurs die ook in de woelige jaren van vormvernieuwing en experiment in de romankunst koppig is blijven vasthouden aan traditionele waarden als verhaal, personage en intrige, is Hubert Lampo; al is hem dat niet altijd in dank afgenomen door de kritiek. In Lampo's omvangrijk oeuvre zijn bovendien enkele weerkerende thema's aan te wijzen, zoals: de onvervulde liefde tegenover een geïdealiseerde vrouw, en de zoektocht naar het eigen ik en naar een betere wereld (soms via de Graal-symboliek). De wisselwerking tussen elementen uit de realiteit en uit de geïdealiseerde werkelijkheid leidt tot het magisch-realisme, waarvan Lampo, zoals bekend, samen met Johan Daisne de grote vertegenwoordiger is in de Vlaamse literatuur. Opvallend is ook de psychologische diepgang die de meeste van Lampo's figuren karakteriseren. Heel vaak worden zij gedreven door een onbestemd verlangen naar schoonheid, naar een harmonieuze wereld of naar een verfijnde, haast erotische werkelijkheidsbeleving. Voortdurend verwonderen zij zich over het mysterie van hun eigen bestaan. Vooral de tijd speelt hier een grote rol, en het is duidelijk dat Lampo niet alleen dankbaar gebruik maakt van Carl-Gustav Jungs theorieën betreffende de archetypen en het collektief onbewuste, maar dat hij eveneens diens opvattingen omtrent de synchroniciteit deelt. Dit begrip verwijst naar een zinvolle coïncidentie van een uiterlijke, fysische gebeurtenis met een innerlijke, psychische toestand, zonder dat er daarbij sprake kan zijn van een causale relatie. Deze synchroniciteitsidee is vooral terug te vinden in Lampo's bekendste werk: De komst van Joachim Stiller, waarin de zielstoestand van de ik-figuur Freek Groenevelt, via allerlei symbolen, nauw samenhangt met voorvallen in de realiteit. Uit gesprekken en biografische gegevens is meermaals gebleken dat Lampo's werken vaak een geromantiseerde uitwerking zijn van autobiografische elementen.

Welke van deze algemene kenmerken zijn nu terug te vinden in Lampo's nieuwe roman: De eerste sneeuw van het jaar (Meulenhoff, 1985), die zich afspeelt tijdens de Tweede Wereldoorlog?

Volgens gegevens achteraan het boek is de auteur uitgegaan van een autobiografisch feit, namelijk zijn ontsnapping aan tewerkstelling in de Duit-

[p. 690]

se oorlogsindustrie, door longtuberculose voor te wenden. Deze gebeurtenis heeft Lampo nu aangegrepen om een beeld op te hangen van de bezetting in België, maar ook om een liefdesgeschiedenis te ontwikkelen tussen de hoofdpersoon Hans Verstraten en zijn lerares Grieks Jolande Verlinden. Het feit alleen al dat de hoofdfiguur niet de naam van de auteur draagt, maakt het echter onmogelijk het boek als een echte autobiografie te lezen, al zal het dan ongetwijfeld autobiografische elementen bevatten.

De roman werd gestructureerd in de vorm van één grote flash-back. De bijna zestigjarige Hans kijkt terug op zijn leven tijdens de bezetting, en dit naar aanleiding van een vrij banaal voorval. Reeds in de Proloog wordt het duidelijk dat de synchroniciteit een belangrijke rol zal vervullen. Hans Verstraten, antiquair en weduwnaar, heeft tijdens een winters ritje autopech, en wordt daardoor verplicht wat tijd door te brengen in een herberg. Daar ontmoet hij toevallig een schoolkameraad van vroeger, die net op weg is naar de begrafenis van een oude lerares: Jolande Verlinden, bijgenaamd Mata-Hari. Hans, die zijn lerares, en zoals zal blijken tevens zijn geliefde, na al die jaren uit het oog was verloren, wordt nu opeens weer geconfronteerd met verre herinneringen. Lampo refereert hierbij aan de synchroniciteitsidee wanneer hij schrijft dat alles zijn gang gaat, ‘Tot er iets gebeurt, schijnbaar iets volkomen onbelangrijks dat er, aanvankelijk althans, geen rechtstreeks verband mee lijkt te houden maar dat niettemin alles opnieuw duidelijker, nabijer en beklemmender maakt.’ (p. 7). Bovendien stelt de ik-figuur zich voor ‘dat er tussen alles in het leven een onvatbare, als het ware ondergrondse samenhang bestaat.’ (p. 8). De eerste sneeuw van het jaar, die symbool is van zuiverheid en ongereptheid, zal in de roman optreden als een motieflijn en een bindend element tussen ogenschijnlijk van elkaar losstaande gebeurtenissen.

Een eerste maal begint het te sneeuwen tijdens de begrafenis van Jolande (p. 21); een voorval dat de herinnering aan haar nog intensifieert. Ook tijdens een vertrouwelijk en vrij intiem gesprek tussen de bijna achttienjarige Hans en zijn toenmalige lerares, was het immers plots gaan sneeuwen (p. 169), waardoor de sfeer heel melancholisch was geworden. Nadat de verbinding met het verleden opnieuw, en vrij onverwacht is gelegd, wordt het eigenlijke verhaal aangevat; de oorlog is aan volle gang en Hans houdt zich, samen met een paar vrienden, bezig met het schrijven, drukken en verspreiden van een ondergronds schoolblad. Tijdens een late tocht door de stad worden zij opgepakt en gecontroleerd door Feldgendarmen. Het loopt allemaal goed af, maar korte tijd nadien ontvangt Hans een oproep van het Arbeitsamt, waarin hij wordt opgeëist voor verplichte arbeid in Duitsland. De Feldgendarmen hadden een proces-verbaal opge-

[p. 691]

maakt, waardoor men Hans als een Ausnahmefall had uitgepikt en opgeroepen. Alles wordt nu in het werk gesteld om deze officiële beslissing ongedaan te maken. Bevriende verzetsleden worden ingeschakeld, en ten slotte wordt er besloten om een longziekte voor te wenden. Het hele opzet - waarbij Jolande een belangrijke bemiddelende rol heeft gespeeld - lukt ten slotte, en Hans wordt afgekeurd. Stilaan maar zeker groeit de genegenheid van Hans voor Jolande uit tot liefde. Jolande zelf blijkt zich zeer eenzaam te voelen nadat haar man als SS-soldaat naar het Oostfront is vertrokken, en zij haar dochtertje heeft ondergebracht bij familieleden op het platteland. Bovendien leeft zij in voortdurende angst omdat ze in feite van Joodse afkomst is. Ook zij voelt zich sterk aangetrokken tot haar veel jongere leerling, en zo ontstaat er een zeer intieme relatie, waarbij het leeftijdsverschil toch wel een hinderpaal dreigt te vormen. Het thema van de (naderende) onmogelijke liefde wordt gesymboliseerd door een keramiekbeeldje van een vrouw en een centaur, dat Hans en Jolande op een keer als geschenk ontvangen. Jolande - zij is lerares Grieks - vertegenwoordigt daarbij de geïdealiseerde, klassieke schoonheid. Het verlangen naar een betere wereld wordt in deze roman in feite onrechtstreeks geuit. In de beschrijvingen van oorlogsmisdaden, rassenhaat, moordpartijen en menselijk lijden in het algemeen weerklinkt immers steeds de afschuw en de hoop op een spoedige verandering ten goede. Het zullen nochtans precies de oorlogsomstandigheden zijn die een einde zullen maken aan de liefdesrelatie tussen Hans en Jolande. Bij de bevrijding wordt zij, samen met haar weergekeerde SS-man, opgepakt en weggevoerd, nadat men haar in het publiek heeft vernederd. Al vlug blijkt dat zij verraden werd door de schooldirecteur, een zeer dubieuze figuur die zijn collaboratiegedrag van tijdens de oorlog wilde goedmaken, en die weerwraak wilde nemen nadat Jolande had geweigerd op zijn avances in te gaan. Tot daar de bijna driehonderd bladzijden lange flash-back.

Alhoewel het verhaal zeer vlot leest, zijn er toch ook een aantal minder overtuigende elementen in aanwezig, zoals Hans' tussenkomst om de man van Jolande te helpen ontsnappen aan een dodelijke aanslag vanwege het verzet, terwijl hij goed weet dat deze SS-man een reële bedreiging voor Jolande en haar kind vormt (zij vreest immers dat hij hen als Joden zal aangeven), en dat hij een beruchte kampbeul is geweest. Al mag Hans' gewetensconflict op zich best begrijpelijk zijn - doordat hij op voorhand van de aanslag op de hoogte is gebracht, voelt hij zich in feite medeplichtig - toch is zijn uiteindelijke beslissing om de SS-er te redden in de gegeven omstandigheden op zijn minst wat onwaarschijnlijk te noemen. Het lijkt of Lampo zijn beide hoofdfiguren in alle opzichten zuiver tot op de graat heeft willen

[p. 692]

houden, waardoor ze echter ook wel eens te volmaakt en te edelmoedig overkomen. Is het ook niet een beetje overdreven dat de veel oudere Jolande er geen noemenswaardige gewetensproblemen van maakt om met haar leerling naar bed te gaan, maar dat ze wel zéér plichtsbewust is wanneer Hans bij haar eindexamen moet komen afleggen; al weet ze dat hij hard gestudeerd heeft, ze wil hem liefst niet zómaar een tien geven... (p. 268). Ten slotte is er dan nog de reactie van Hans' vader wanneer deze merkt dat zijn zoon een innige liefdesrelatie heeft met zijn zeventien jaar oudere, gehuwde lerares: hij vindt zijn zoon ‘een drommelse geluksvogel’ en noemt Jolande een ‘godsgeschenk’ (pp. 238-239), al laat hij niet na terloops even te waarschuwen dat vroeg of laat de droom wel eens aan scherven zou kunnen slaan (p. 240). Alleszins een droom van een vader, zonder twijfel.

In de Epiloog - die jammer genoeg een anticlimax vormt - steekt dan het magisch-realisme nog heel even de kop op. Ben, de zoon van de nu bijna zestigjarige Hans, blijkt te gaan trouwen met niemand minder dan de kleindochter van Jolande. En haar moeder, de nu vijftigjarige Kristine, herhaalt tegenover Hans - ditmaal in alle ernst - het huwelijksaanzoek dat zij ooit als tienjarig meisje bij wijze van grap had gedaan. Eind goed, al goed. En weer begint het te sneeuwen (p. 322).

Samenvattend kan worden gesteld dat Lampo in deze roman zijn bekende thema's is trouw gebleven, al is het aandeel van het magisch-realisme ditmaal wel zeer klein. Het verhaal, dat in eerste instantie een liefdesverhaal is, tegen de achtergrond van de bezetting, leest vlot en de constructie op zich is beslist vakkundig te noemen. Hubert Lampo heeft echter de idealisering van zijn personages te ver doorgedreven, en, zeker naar het einde toe, ontkomt hij niet aan een opvallende melodramatiek die het boek een plotselinge, artificiële wending geeft. Er is natuurlijk niets op tegen dat een roman goed eindigt, maar daar waar een lezer al te duidelijk een ingreep van de auteur gewaar wordt, dreigt het verhaal aan overtuigingskracht te verliezen. Het is jammer, maar in Lampo's boek sneeuwt het net één keer te veel.